31 Yachaqana

¿Imaynatá yachayman chiqa munakuypuni kasqanta?

JUK waynata chayri sipasta munakuyllapi yuyaqkunaqa, munakuyninku astawan kusichisqanta, juk kutillataq kasqanta ninku. Mana munakuyta yachaspataq, imachus chiqa munakuy kasqanta mana yachankuchu. Munakuyqa wiñaypaq chantá ima chʼampaytapis atipan nispa nillankutaq.

Jinata yuyanku munakuyta qallariqkunaqa. Juk waynata chayri juk sipasta munakuyqa, may kʼachitu kanman. Chaywanpis, ¿imaynatá yachawaq chiqa munakuypuni kasqanta?

Ñawpaq kutillaraq rikuspa munakuy, ¿allinchu?

Davidqa, fiestapi, Janetta riqsisqa. Asiriptin chhuqchan ñawinniqman urmaykurimusqanrayku, may kʼachita kasqanrayku ima, munakuyta qallarisqa. Janettaq, Davidwan parlarichkaspa, yana ñawisninta rikuytawankama munakuyta qallarillasqataq. ¡Ñawpaq kutillaraq rikunakuytawan, munakuyman rikchʼakurqa!

Riqsinakusqankumantapachataq, Davidwan, Janetwanqa, khuskallapuni puriq kanku. Juk chʼisitaq Janetta, ñawpa munakusqan wayna, telefononiqta waqyasqa, chayraykutaq may llakisqa kachkasqanrayku, Davidta waqyasqa, sunquchananpaq. Davidtaq, manchay phiñasqa kutichisqa. Wiñaypaq munanakunankuta yuyasqankuqa, chay chʼisipacha tukukurqa.

Librospi, telepi ima, juk waynawan, juk sipaswan, juk kutillaraq rikunakuytawan munakusqankuta rikusqaykiqa, chay munakuyninku wiñaypaq kasqanta yuyachisunkiman. Rikukusqanmanjina, ñawpaqtaqa rikchʼaynillankuta rikunakuspa munakuyta qallarinku. Juk wayna nin: “Imayna runachus kasqanta ‘yachayqa’, mana atikullanchu”. Chaywanpis, juk wayna, juk sipasta, juk kutillaraq rikuspa, ¿imaraykutaq “munakuyta” qallarin? ¿Manachu rikchʼayninraykulla? Rikchʼayninta rikuspalla munakuyta qallarispaqa, mana yachanchu imayna runachus kasqanta, imatachus yuyasqanta, imatachus ruwayta atisqanta, munasqanta llakiyniyuqchus kasqanta, imachus manchachisqanta ima. Imaraykuchus rikchʼaynillanta astawan riqsin, nitaq ‘yachanchu imachus sunqunpi kasqanta’ (1 Pedro 3:4). ¿Chayjina munakuy, machkha unaypaqtaq kanman?

Rikchʼaynin, ¿chʼawkiyawanmanchu?

Arí, rikchʼayninqa chʼawkiyasunkiman. Biblia nin: “Allin rijchʼayniyoj kaynenqa yanqha manakaj, kʼachita kasqampis qhasilla”, nispa. Juk regalo imawanchus maytʼusqa kasqanqa, may kʼachitu kanman nitaq imachus ukhunpi kasqanta rikuchiwasunmanchu, ichapis ukhunpiqa juk mana valeq regalo kanman (Proverbios 31:30).

Biblia nin: “Imaynachus uj qori anillo khuchej senqampi churasqa, ajina uj kʼachita warmi mana yuyayniyojqa”, nispa (Proverbios 11:22). Ñawpa tiempopi runasqa, quri anillowan kʼachanchakuq kanku, chay anillotaq may sumaq quriwan ruwasqa karqa. Juk sipas jinata kʼachanchakunman chayqa, chaytaraq juk waynaqa ñawpaqta qhawanman.

Chayrayku kay proverbio, juk kʼacha rikchʼayniyuq sipasta, mana sumaq ‘yuyayniyuq’ kasqanrayku, ‘khuchiq sinqanpi quri anillowan’, kikinchan. Juk sipas mana yuyayniyuq chayqa, kʼachita kasqanqa qhasilla. Kʼachita kasqanqa, mana allin warmimanchu tukuchin, manaqa khuchiq sinqanpi quri anillojinalla qhipakun. Chayrayku rikchʼaynillanta rikuspa ‘munakuspaqa’, pantachkawaq, imaraykuchus, imachus sunqunpi kasqanta mana yachankichu.

‘Sunqumin aswan chʼawkaqa’

Wakin waynas, sipaskuna ima, munakuyta qallarispaqa, sunqunkupi atienekunku. Ninkutaq, ‘sunquykita kasuy’, ‘¡chiqa munkuypuni kaptintaq, sunquyki willasunqa!’, nispa. Jinata yuyaspaqa, pantachkanku. Waturisqankumanjina, 1.079 waynas (18 watayuqkunamanta, 24 watayuqkunakama), 7 sipaskunataña juk kutillaraq rikuytawan munakuyta qallarisqankuta nisqanku. Chantapis wakinqa, juk ratollapaq munakuy kasqanta nisqanku. ¡Chay waynasllataq, “kunanpis piwanchus lluqsichkanku chay sipasta, chiqamanta munakullasqankutataq”, nisqanku! Chaywanpis, tiempo pasasmanjina, juk ratollapaq munakuy kasqanta reparallankutaq.

Llakikunapaq, sapa wata 1000 waynas, sipaskuna ima, ‘chiqamanta’ munakusqankuta yuyasqankurayku, casarakunku qhipamanraq pantasqankuta reparanankupaq. Ray Short sutiyuq, kay Sex, Love, or Infatuation (Qhariwarmijina puñuykuyta munay, chiqa munakuymantachu chayri juk ratollapaq munakuymantachu) libronpi nin: Juk ratollapaq munakuyqa, “qharista, warmista ima, chʼawkiyan casarakuptinkutaq llakiyman churan; imaynatachus ovejas ñakʼachikunankupaq rinku, ajinata”.

‘Sunqunpi atienekuqqa, wampumin’ (Proverbios 28:26). Yachanchikjina wakin kuti sunqunchikqa saqrata ruwananchikpaq, chʼawkiyawanchik. Biblia nin: “Tukuy imamanta nisqaqa runaj sonqonmin aswan chʼawka”, nispa (Jeremías 17:9). Chaywanpis Proverbios 28:26 pʼiti nillantaq: “Yachaywan imatapis ruwajrí imamantapis waqaychasqa kanqa”, nispa. Imaynachus juk chiqa munakuy, juk ratollapaq munakuy kasqanta yachaspaqa, chʼampaykunamanta ayqiyta atiwaq, imaraykuchus Bibliaq nisqanmanjina chiqa munakuyqa ni jaykʼaq tukunkuchu.

Chiqa munakuywan, juk ratollapaq munakuywan, mana kikinchu

Calvin, 24 watayuq nin: “Juk ratollapaq munakuyniyuq runaqa, mana maychus kasqanmanjinachu munakusqanta qhawan”. Kenya, 16 watayuq nillantaq: “Juk ratollapaq munakuyniyuq runaqa, munakusqan ni piwan kikinchakusqanta yuyan”.

Juk ratollapaq munakuyqa, mana chiqa munakuyjinachu. Imaraykuchus, yuyaynillanpi munakun, allinnillantataq maskʼan. Chayjina runasqa: ‘Paywan kachkaspa may sumaqpaq qhawasqa kani. Mana puñuytapis atinichu. Mana creenapaqjina may kusisqa kani’, chayri, ‘Ni pipis payjinaqa kusichiwanchu’, nispa ninku. ¿Reparankichu pay kikinmanta astawan parlasqanta, imachus gustasqanmantapis? ¡Chayjina runastaqa, mana allinchu rinqa! Kunan, Bibliapi qhawarina, imaynachus chiqa munakuy kasqanmanta: “Munakuyniyoj runaqa pacienciayoj, kʼachataj. Munakuyniyoj runaqa mana envidiakunchu, nitaj may kasqanta yuyakunchu, nillataj jatunchakunchu. Munakuyniyoj runaqa mana ruwanchu mana allin kajtaqa, nitaj payllapajchu imatapis maskʼan. Mana usqhayllata phiñakunchu, nitaj yuyarikullampunichu paypa contranta ima sajrata ruwasqankumantapis” (1 Corintios 13:4-6).

Arí, Biblia nisqanmanjina, chiqa munakuyniyuq runaqa, ‘mana allinnillantachu maskʼan’. Ichá juk waynawan juk sipaswan mayta munanakunkuman, khuskataq kayta munankuman. Chaywanpis, puraqmanta jatunpaq qhawakuptinkuqa, mana munakuyninkuwan atipachikunqankuchu. Munakuyniyki, chiqa munakuypuni chayqa, mana allinnillaykitachu maskʼanki, manaqa paypa allinnintapis. Amataq saqiychu saqra yuyaykuna urmachisunanta.

Chiqa munakuy

Jacobpa, Raquelpa kawsayninpi imaynachus chiqa munakuy kasqanta rikusunchik. Raquelqa, tatanpa ovejasninman yakuta ukyachinanpaq, pukyumanta yakuta urqhuchkaptin, Jacobwan riqsinakurqanku. Jacobqa, mana “may kʼachita” kasqanta rikuspallachu Raquelta munakuyta qallarirqa, manaqa Jehovata yupaychasqanrayku (Génesis 29:1-12, 17).

Chaymanta Raquelpa, tatanpa wasinpi, juk killata qhipakuytawan, Jacobqa, Raquelta munakusqanrayku, paywan casarakuyta munarqa. Kayta yachaspa, ¿nisunmanchu juk ratollapaq munakuy kasqanta? ¡Mana! Jacobqa, Raquelpa tatasninpa wasinpi juk killata qhipakuspa imaynatachus Raquel, tatasninwan, wak runaswan ima, apanakusqanta, imaynatachus llamkʼasqanta, imayna sunquwanchus Jehovata yupaychasqanta, “imachus kusichisqanta, imachus gustasqanta, imachus phiñachisqanta, imachus llakichisqanta” ima qhawarqa. Chayrayku munakuyninqa, mana juk ratollapaqchu karqa, chiqa munakuypuni kasqanrayku, Raquelpa allinninta maskʼarqa, jatunpaqtaq qhawarqa.

Jacobqa, Raquelwan casarakunanrayku, 7 watata, Raquelpa tatanpaq llamkʼananpaq wakichisqa kachkarqa. ¡Chay munakuy juk ratollapaq kanman karqa chayqa, manachá chay chhika tiempota llamkʼanmanchu karqa! Jacobqa chiqamanta Raquelta munakusqanrayku, chay chhika tiempota llamkʼasqan, ‘rikchʼayninmanjina pisi tiempolla karqa’. Chay chiqa munakuyninkuraykutaq, ni ima saqra ruwaypi urmarqankuchu (Génesis 29:20, 21).

¡Tiempo necesitakun!

Chiqa munakuyqa, mana pisi tiempollapichu chinkapun. Munakuyniyki, chiqa munakuychus manachus kasqanta yachanaykipaqqa, tiempo pasananta suyanayki tiyan. Sandra nin: “Mana pipis riqsinchu juk runata, ‘ñuqaqa ajina kani, kunanqa yachankiña imaynachus kasqayta’, niptillanqa”. Munakusqaykita allinta riqsinaykipaqqa, tiemporaq pasanan tiyan.

Tiempo pasasqanmanjina, munakuyniyki, Biblia nisqanmanjina chiqa munakuychus, manachus kasqanta reparayta atinki. Yuyarikuy: “Munakuyniyoj runaqa mana ruwanchu mana allin kajtaqa, nitaj payllapajchu imatapis maskʼan”. Munakusqayki, ¿imallatapis allinta ruwasqaykimanta kusikunchu chayri payllapichu yuyan? ¿Nisqaykita, yuyasqaykita ima, jatunpaqchu qhawan? Allinnillanta maskʼayta munaspa, ¿‘saqra ruwaykunata’ ruwanaykipaq tanqasunkichu? ¿Wakkunawanpis pisipaqchu qhawachisunki chayri jatunpaqchu? Kayjina tapuykunata ruwakusqaykiqa, chiqamantachus manachus, munakusqaykita reparanaykipaq yanapasunqa.

Juk ratollapaq munakuy chayri usqhayllata munakuyqa, llakiyllapi tukukunman. Juk sipas, Jill sutiyuq 20 watayuq nin: “Kaymantajinalla munakuyta qallarirqani”. Iskay killallata riqsinakuytawankama, casarakurqanku. Chaymantaraq imaynachus kasqankuta risinakurqanku. Jillqa, manaña qusanpi atienekurqachu, munayninmajinataq ruwakunanta suyaq. Qusan Ricktaq, manaña ñawpaqtajinachu munakuq, imatapis payllapaq maskʼaq. Iskay watataña casados kachkaspa, Jillqa juk pʼunchay qusanta qhapariykusqa: “Michʼa”, “qhilla” “ni imata allinta ruwayta yachankichu”, nispa. Qusantaq, uyanpi laqʼasqa. Chaymanta Jillqa, wasinmanta waqachkaq lluqsipusqa, tʼaqanakusqankutaq.

Bibliap nisqanmanjina ruwankuman, ¡manaraq casarakuchkaspa allinta riqsinakunkuman ima, karqa chayqa, mana tʼaqanakunkumanchu karqa! (Efesios 5:22-33.) Chayta ruwaspataq, mana “rikchʼaynillankuta” rikunakuspachu munanakunkuman karqa, manaqa imayna runachus kasqankuta riqsinakunkuman karqa. Chaytaq, qhariwarmi kawsayninkupi kusisqa kawsakunanpaq yanapanman karqa.

Chiqa munakuyqa, mana kaymantajinallachu rikhurin. Rikchʼaynillanpi juk wayna kʼachitu chayri juk sipas kʼachita kasqanqa, mana ninayanchu sumaq qusa chayri sumaq warmi kananta. Barbaraqa, juk waynata riqsisqa, pay nisqanmanjinataq, mana gustasqachu. Yuyarikuspa nin: “Astawan riqsisqaymanjina, manaña yuyasqaymanjinachu karqa. Repararqanitaq, Stephenqa, wakkunata khuyakusqanta, jatunpaq qhawasqanta, paykunap allinninkuta maskʼasqanta ima. Chay kʼacha kaykunataq, juk sumaq qusa kananpaq yanapananta yacharqani. Tukuy kaykunaqa, mayta gustawarqa, chayraykutaq munakuyta qallarirqani”. ¿Imapí tukurqa? Casaraspaña, qhariwarmijina kusisqa kawsakurqanku.

¿Imaynatá yachawaq chiqa munakuypuni kasqanta? Ichá sunquykiqa chʼawkiyasunkiman, chaywanpis Bibliap yuyaychaykunasninmanta yachakusqaykipi atienekuy. Chantá, ama “rikchʼaynillanta” qhawaychu, manaqa imayna runachus kasqanta riqsiy. Manaraq casarakuchkaspataq, allinta riqsinakuychik. Yuyarikuy, juk ratollapaq munakuyqa, usqhayllata chʼuju unquyjina, juk ratolla rikhurin, pisi tiempomantaq, chinkapun. Chiqa munakuytaq, tiempo pasasqanmanjina astawan sinchi, munakuqkunatataq ‘jukllaman tukuchin’ (Colosenses 3:14).

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ Rikchʼaynillanta qhawaspa munakuy, ¿imaraykutaq mana allinchu?

◻ Chiqa munakuypuni kasqanta, ¿sunquyki reparachisunkimanchu?

◻ ¿Chiqa munakuywan, juk ratollapaq munakuywan kikinchu?

◻ Juk waynawan, juk sipaswan riqsinakuchkaspa, ¿imaraykutaq tʼaqanakunku? ¿Chayta ruwaytaq allinchu kanman?

◻ Munasqayki wayna chayri sipas manaña qamwan riqsinakuyta munaptin, ¿imaynatá llakiyniykita atipawaq?

◻ Niraq casarakuchkaspa, ¿imaraykutaq tiempo pasasqanmanjina, sumaqtaraq riqsinakunanku tiyan?

[242 paginapi sutʼinchaynin]

¿Imayna runachus kasqanraykuchu munakunki, chayri “rikchʼayninraykullachu”?

[247 paginapi sutʼinchaynin]

“Juk ratollapaq munakuyniyuq runaqa, mana maychus kasqanmanjinachu munakusqanta qhawan”—24 watayuq qhari

[250 paginapi sutʼinchaynin]

“Kunanqa, ‘imaynalla, ¿waliqllachu?, nispallaña nini’, nitaq pipis kʼaskaykamunawanta saqinichu”

[248, 249 paginaspi recuadro, dibujo/foto]

Munakusqayki manaña qamwan riqsinakuyta munaptin, ¿imaynatá llakiyniykita atipawaq?

Munasqaykiwan riqsinakuyta qallarichkaspaqa, paywanpuni casarakunaykita yuyarqanki. Khuska kachkaspataq, kusikunkichik, munanakunkichik ima. Kunantaq, kaymantajinalla chʼaqwapi, waqaypi ima, tukukun.

Doctor Michael Liebowitz, kay The Chemistry of Love (Munakuypa qallariynin) nisqa libronpi, juk wayna, juk sipaswan munakusqankuta, drogakuywan kikinchan. Imaynatachus drogata ukyayta saqiqqa, ‘ñakʼarin’, ajinallatataq juk wayna chayri sipas ñakʼarinman, munakusqan manaña paywan riqsinakuyta munasqanta niptin. Juk ratollpaq munakuywan chayri ‘chiqa munakuywanpis’, kikillantaq kanman.

Munakusqayki manaña qamwan riqsinakuyta munasqanta nisusqanrayku, ichá mayta llakikunki, qhisachasqajinataq sientekunki, nitaq juktawan piwanpis riqsinakuyta munankiñachu. Juk sipas, jinapi rikukuspa, manchay llakisqa, ‘sunqu pʼakisqa’ ima, nin: “Kunanqa, ‘imaynalla, ¿waliqllachu?’, nispallaña waynasta nini, nitaq pipis kʼaskaykamunawanta saqinichu”. Riqsinakuchkaspa mayta munanakusqankurayku, tʼaqanakuspa astawan llakikunqanku.

Riqsinakuchkaspaña, tʼaqanakuspaqa, ichá qhisachasqajina sientekuwaq. Nitaq chiqa munakuypuni kananta suyawaqchu. Chayrayku, munakusqaykiqa, ichá qamwan casarakuyta munarqa, chaywanpis tiempo pasasqanmanjina, allinta yuyaychakuspa manaña qamwan casarakuyta munaptinqa, mana ninayanchu qhasillapaq munachikususqanta, qhisachasusqanta ima.

Munakusqayki manaña qamwan riqsinakuyta munasqanta, kʼachamanta nisuptinpis, ichá sunqu pʼakisqa, qhisachasqajina sientekuwaq. Chaywanpis, ama pisipaq qhawakuychu. ¡Mana “paypaqjina” qhawasusqanqa, mana ninayanchu, wakkuna jinallatataq qhawasunankuta!

Imaraykuchus tʼaqanakusqaykichikpi tʼukuriy. Chaytaq ichá reparachisunkiman, munakusqayki mana khuyakuyniyuq kasqanta, mana wiñay tukusqa runajinachu yuyasqanta, mana wakkunata uyarisqanta, nisqallanta ruwayta munasqanta, imatachus yuyasqaykita, imaynachus sientekusqaykita pisipaq qhawasqanta ima. ¿Ajina runata, qusaykipaq chayri warmiykipaq munawaqchu?

Qamqa, qhariwarmijina kusisqa kawsakuyta atisqaykichikta reparanki, munakusqaykitaq manaña qamwan riqsinakuyta munaptin, ¿imatá ruwawaq? Imatachus yuyasqaykita sutʼita niyta atinki. Ichá chʼampaynikichikta allinchawaqchik. Phiñakuspa, qhapariykunakuspa ima, mana imatapis tarinkichu. Munakusqayki manañapuni qamwan riqsinakuyta munaptintaq, ama waqaspa qhatiykachallaypunichu. Salomón nirqa: “Uj tiempoqa tiyan maskʼanapaj, uj tiempotaj maskʼayta saqenapaj”, nispa (Eclesiastés 3:6).

Munakusqayki ñawpaqmantapacha mana qamwan casarakuyllapipis yuyaspa, riqsisqa kanallanpaq maskʼasusqanta yachaytawanqa, ama kikillantataq ruwayta maskʼaychu. Munakusqayki, imatachus ruwachkasqanta, Diosqa, yachan, chayrayku paypi atienekuy. Biblia nin: “Phiña sajra runarí pay kikillampajtaj sajrata ruwakun”, nispa (Proverbios 11:17; kay Proverbios 6:12-15, kikinchay).

Wakin kuti, munakusqaykita, yuyarikusqaykirayku ichá sapayakuwaq. Jinapi rikukuspa, waqasqaykiqa yanapasunqa. Chantá, puriykachasqayki, wakkunawan pukllaq risqayki, Diosmanta runaman willaq risqayki ima, mana sapayakunaykipaq yanapasunqa (Proverbios 18:1, NM). Astawanpis, imaschus kallpachasusqanpi, kusichisusqanpi ima, tʼukuriy (Filipenses 4:8). Atienekusqayki runawan parlariy (Proverbios 18:24). Llakiyniyta atipanaykipaq edadniyuqña kaspapis, tatasniykiman llakiyniykita willariwaq, imaraykuchus paykunaqa, sunquchasunkuman (Proverbios 23:22). Astawanpis, Diospi atienekuy.

Ichá kunanqa, ima kʼacha kaykunatachus astawan rikuchinayki kasqanta, reparakunkiña. Chantá astawan sutʼita yachankiña, imayna qusatachus, imayna warmitachus munasqaykita. Munakusqayki manaña qamwan riqsinakuyta munasqanta nisusqanqa, ichá aswan ñawpaqman wak waynata chayri sipasta riqsichkaspa sumaqta qhawakunaykipaq, nitaq usqhayllata munakunaykipaq reparachisunqa.

[245 paginapi tabla]

¿Munakuypunichu, juk ratollapaq munakuychu?

MUNAKUYNIYUQQA JUK RATOLLAPAQ MUNAKUYNIYUQQA

[244 paginapi dibujo/foto]

Juk kʼachitu wayna chayri juk kʼachita sipas, mana yuyayniyuqqa, “uj qori anillo khuchej senqampi churasqa, ajina”

[246 paginapi dibujo/foto]

Munasqayki wayna chayri sipas, wakkunap ñawpaqinpi pisipaq qhawachisunki chayqa, mana chiqamantachu munakusunki