Sapan tata chayri sapan mama familianwan ñawpaqman lluqsiyta atinman

1-3. ¿Imayna rikchʼaq familiastaq astawan kunan yapakuchkan, kaytaq imaynatataq familiata llakichin?

WAKIN familiaspiqa, tata sapallan chayri mama sapallan wawasta uywan, kayjina familiasqa Estados Unidos suyupi sapa wata astawan yapakuchkan. Kikillantaq wakin suyuspipis rikukun. Tʼaqanakuy, divorciakuy, mana casarakusqa wawayuq rikhuriy ima, ñawpa watasmanta nisqaqa astawan kunan yapakuchkan, chaytaq may achkha tatasta, wawasta ima llakichin.

² Juk warmi sapa jinata qillqarqa: “Viuda kani 28 watayuq, iskay wawasniyuqtaq. Mayta sunquy nanawan, wawasniyta mana tatayuqta uywachkasqaymanta. Mana pipis ñuqamantaqa llakikunchu. Wawasniyqa sapa kuti waqaqta uyariwanku, chaytaq paykunatapis llakichillantaq”, nispa. Kay tatasqa mana rabiallankutachu, paykuna kikin tumpakusqallankutachu, sapanku kasqanllankutachu ima atipananku tiyan; manaqa familiankupaqpis llamkʼananku tiyan, chantapis wasinkupi tukuy imata ruwanallankutaq tiyan. Sapalla familiata uywayqa mana atikullanchu, familiapaq imatapis ruwanapaqqa, mayta kallpachakuna.

³ Waynasqa, tatallankuwan, chayri mamallankuwan kawsakusqankurayku, mayta llakikunku. Ichapis tata wañupusqanrayku chayri wasimanta ripusqanrayku sinchi phutiyta atipananku tiyan. Wakin waynastaq mana allin ñanman ripunku.

4. ¿Imaynamantá yachanchik Jehová wakchasmanta, viudasmanta, sapan tata kaqkunamanta ima khuyakusqanta?

⁴ Kayjina rikchʼaq familiasqa, unaymantapacha rikukun. Bibliaqa ‘wakcha’ wawamanta, ‘viudamanta’ ima, kutin kutita parlan (Éxodo 22:22; Deuteronomio 24:19-21; Job 31:16-22). Jehová Diosqa mana paykunamanta qunqakapunchu, astawanpis yachan, ima llakiypichus paykuna kasqankuta. Chayrayku salmista Diosmanta nirqa: “Payqa wajcha wawaspa Tatanku, viudasmantataj kutikun”, nispa (Salmo 68:5). Kunan tiempopipis Jehovaqa, wakchasmanta, viudasmanta, sapan tata kaqkunamanta ima, khuyakuchkallanpuni. Astawanraq Bibliapi yachachiykunasninqa, ñawpaqman lluqsinankupaq paykunata yanapan.

WASIPI RUWANASMANTA

5. Sapan tata chayri sapan mama kaqkunaqa, ¿ima llakiykunatataq atipananku tiyan?

⁵ Wasipi ruwanasmanta parlana. Qusanmanta tʼaqakuq juk warmi jinata nin: “Machkha kutita juk qhari yanapanawanta munayman. Wasita allinchana kaptin, mana ni imata ruwayta atinichu”, nispa. Warminmanta tʼaqakuq qharipis, ichá wasinpi may achkha ruwanayuq kaptin, mana ni imata ruwayta atillantaqchu. Wawasqa, sunqunkupi llakikunku, iskaychakunku ima, wasinkupi chʼampaykuna kaptin.

6, 7. a) ¿Imatataq ‘sumaq warmimanta’ yachakusunman? b) Sapan tata chayri sapan mama imatapis mana qhillakuspa ruwaptin, ¿imaynatá familianta yanapanqa?

⁶ ¿Imataq yanapawasunman? Proverbios 31:10-31 nisqanta yuyarina; kaypiqa juk ‘sumaq warmimanta’ parlachkan. Tʼukurinapaqjina kay warmiqa, tukuy imata ruwaq: rantiq, ranqhamuq, siraq, waykʼuq, wasista lotesta ima rantiq, tarpuq, qullqita allinta apaykachaq ima. ¿Imaptintaq chayta ruwaq? Kʼuchi warmi kasqanrayku, sutʼiyaymanta laqhayanankama mana samarispa llamkʼasqanrayku. Tukuy imata ruwananpaq sumaqta wakichikuq, wakkunawan yanapachikuq, paypis wakkunata yanapallaqtaq. Chayrayku familianqa sumaqta ruwasqanta niq kanku.

⁷ Sapallayki familiaykita uywachkanki chayqa, wasipiqa mana qhillakuspa, may kusiywan imatapis ruwanayki tiyan, jinamanta wawasniykipis kusisqas tiyakunqanku. Chaypaqqa, ñawpaqmanta wakichikuyqa, mayta yanapasunkiman. Bibliaqa nin: “Imatapis ruwanampaj kʼuchi runaj wakichisqanqa allimpuni llojsin”, nispa (Proverbios 21:5). Juk tata jinata nin: “Yarqhawaptillan mikhuyta yuyarini”, nispa. Sumaq wakichisqa mikhunata mikhuyqa mayta kallpachawanchik, mana allin wakichisqa mikhunamanta nisqaqa. Wasipi tukuy ima allin kananpaqqa tukuy imata ruwayta yachananchik tiyan. Wakin warmi sapasqa, pintayta, plomeriata, mecanicata, tarpuyta ima yachakunku, ichapis kaykunamanta yachaqkunata tapukuspa kaytaqa ruwanku.

8. ¿Imaynatá wawas, wasipi yanapayta atinkuman?

⁸ Wawas tatasninkuta yanapananku, ¿allinchu kanman? Juk sapan mama, tʼukurispa jinata nirqa: “Ichapis wawastaqa imatapis ruwanankuta saqillanchik, mana tatanmanta chayri mamanmanta anchata phutikunankupaq”. Chayqa may allinman rikchʼakun, chaywanpis chay ruwayqa mana wawata yanapanchu. Unayqa, Diosta yupaychaq waynasman, atisqankumanjinalla llamkʼayta quq kanku (Génesis 37:2; Cantares 1:6). Chayrayku wawasta atisqankumanjinalla imatapis ruwanankuta nina; ichapis nisunman platosta, mankasta ima mayllanankuta, chantapis camankuta mastʼanankuta, cuartonkuta kʼuchunchanankuta ima. Tatas, chayri mamas wawaswan khuska imatapis ruwaptinku, ¿manachu may sumaq kanman?

QULLQITA GANAKUYMANTA

9. ¿Imaraykutaq warmi sapa kaqkuna mana qullqita ganakuyta atinkuchu?

⁹ Sapan tata chayri sapan mama kaqkuna, mana qullqita ganakuyta atinkuchu, astawanraq wawasniyuq solterasqa.a Wakin suyuspiqa gobierno kay warmista yanapan; warmisqa chaywan yanapachikuyta atinku, llamkʼayta tarinankukama. Cristianosqa chay jinamanta gobiernowan yanapachikuyta atinkuman, necesitankupuni chayqa (Romanos 13:1, 6). Warmi sapas, qusanmanta tʼaqasqa warmis ima, kikillantataq mana qullqita ganakuyta atinkuchu. Wakin warmisqa may unay wasillapi llamkʼasqankumanta kunan jawaman llamkʼaq lluqsinanku tiyan, manataq allin pagasqa llamkʼaykunata tariyta atinkuchu. Wakinkunaqa imatapis ruwanankupaq yachakuyta qallarinku.

10. ¿Imaynamanta sapan mama, wawasninman llamkʼanan kasqanta sutʼinchanan tiyan?

¹⁰ Sapan mamaqa, mana llakikunanchu tiyan, nitaq tumpakunanchu tiyan, wawasnin mana llamkʼananta munaptinkuqa. Astawanpis, wawasninmanqa imaraykuchus llamkʼananta, chantapis Jehová, tatasta kamachisqanmanjina ruwachkasqanta ima sutʼinchanan tiyan (1 Timoteo 5:8). Tiempowanqa, wawasqa musuq kawsayninkuman yachakapunku. Chaywanpis, achkha ruwanayuq kaptinpis tataqa, chayri mamaqa atisqanmanjina tiempochakunan tiyan wawasninwan kananpaq. Munakuywan familiata qhawaptin, familianta mana ni imamanta llakikunanpaq yanapanqa (Proverbios 15:16, 17).

PITAQ QHAWAN PITATAQ

11, 12. Sapan tata chayri sapan mama, ¿imatataq wawasninmanta mana mañananchu tiyan?

¹¹ Sapallan familiata uywaqqa wawasninman astawan kʼaskaykukun, chaywanpis qhari wawaqa mana tatajina ruwayta atinmanchu, nitaq warmi wawa, mamajina ruwayta atinmanchu, chaytataq tataqa, chayri mamaqa paykunawan kachkaspa yuyarinan tiyan. Juk warmi sapaqa qhari wawanta familianmanta kamachiq uma kananpaq mañaptin, chayri warmi wawanman tukuy llakiyninmanta parlaptin, wawasninta llakichinman chayri familianpi llakiykuna rikhurinman.

¹² Wawasniykiman ninayki tiyan, qam paykunata uywanaykita, manataq paykuna qamta uywasunankuta (2 Corintios 12:14 kikinchay). Wakin kutiqa, ichapis sapan tata chayri sapan mama kaqkuna, yuyaychachikuyta chayri sunquchachikuyta munankuman, chaypaqqa Diospa llaqtanmanta ancianospi chayri paya warmispi yanapata maskʼananku tiyan; mana wawasninkupichu (Tito 2:3).

YACHACHIYTA, KʼAMIYTA, JASUTʼIYTA IMA MANA SAQINACHU TIYAN

13. Warmi sapa, ¿imatataq mana ruwayta atillanchu?

¹³ Qhariqa, wawasninta yachachiyta, kʼamiriyta, jasutʼiyta ima atillan, warmitaq ichapis kaytaqa mana ruwayta atillanchu. Juk warmi sapaqa nirqa: “Qhari wawasniypa cuerpon, parlaynin ima, machu runaptajinaña. Chayrayku, paykunata mana manchachikuspa kʼamiytaqa, mana atillanichu”, nispa. Chaywanpis ichá llakisqaraq kachkanki qusayki chayri warmiyki wañupusqanrayku, manachayqa tumpakuchkankiraq qhariwarmijina tʼaqanakusqaykimanta. Pichus qusayki chayri warmiyki karqa, paypa yanapayninwan wawasta uywachkanki chayqa, ichapis wawa paywan ripunanta manchachikunki. Jina kaptin wawata yachachiyta, kʼamiyta, jasutʼiyta imaqa ichá mana atillankichu.

14. ¿Imataq sapan tatata chayri sapan mamata, wawasninkuta allinta yachachinankupaq, kʼamirinankupaq ima yanapanman?

¹⁴ Bibliaqa nin: “Munayninta ruwajta saqesqa wawari mamanta pʼenqachin”, nispa (Proverbios 29:15). Jehová Diosqa, tatasta wawasninkuta kamachinankuta, yachachinankuta ima mañan, chayrayku tatasqa wawata yachachisqankumanta, kʼamisqankumanta ima, mana sunqunkuta nanachikunankuchu, tumpakunankuchu, nitaq manchachikunankuchu tiyan (Proverbios 1:8). Wawasrayku, Bibliap nisqantaqa mana jaykʼaq pʼakinachu tiyan (Proverbios 13:24). Mana rumi sunqu kanachu, astawanqa sinchita sayaspa imachus allin kasqanta ruwana. Tiempowanqa wawasqa maychus kaqta ruwanku. Chaywanpis, wawap sunqunta jatunpaq qhawana. Juk sapan tata jinata nin: “Wawasniypa maman wañupusqanrayku, wawasniyta mana sinchita jasutʼiqchu kani, manaqa allinllawan kʼamiriq kani. Maychus atikusqanta paykunawan parlaq kani. Cenata waykʼuchkaptiyku, wawasniywan sunqumantapacha parlayku, ajinamanta paykunaqa ñuqapi atienekunku”, nispa.

15. ¿Imatataq divorciasqa kaqkuna mana ruwanankuchu tiyan?

¹⁵ Qusaykimanta divorciasqa kanki chayqa, paymanta mana allinta parlaspaqa mana imatapis tarinkichu. Tatas siminakuspaqa wawasninkuta llakichinku, tiempowantaq wawasqa mana iskayninkuta jatunpaqchu qhawanqanku. Chayrayku, mana sunqunta nanachinapaqjina ninachu: “¡Qamqa tataykijina kanki!” nispaqa. Wawasniykipta tantan maytapis sunquykita nanachisurqa, payqa wawasniykiptaqa tatallanpuni, wawasniykichikqa iskayniykichikmanta yanapata, munakuyta ima necesitanku.b

16. ¿Imaynamanta sapan tata chayri sapan mama kaqkuna, wawankuta Bibliamanta yachachiyta atinkuman?

¹⁶ Ñawpa yachaqanapi rikunchikjina, wawata yachachina, kʼamina, jasutʼina ima. Wawasman Bibliamanta sumaqta wakichikuspa yachachiptinchikqa, mana ima llakiymanpis urmanqankuchu (Filipenses 3:16). Mana jaykʼaq Diospa llaqtanwan tantakuytaqa saqinanchikchu tiyan (Hebreos 10:24, 25). Kikillantaq sapa semana familiapi Bibliamanta yachakuytaqa, mana saqinanchikchu tiyan. Sapa semana jinata yachachiyqa mana atikullanchu. Juk sinchita llamkʼaq warmi nin: “Llamkʼasqaymanta kutimuptiyqa, samarikuyta munani. Chaywanpis sunquypi, umaypi ima, wakichikuni warmi wawayta yachachinaypaq, imaraykuchus chaytaqa mana jaykʼaq saqinaychu tiyan, wawaytaq yachachisqaywanqa mayta miskʼirichikun”.

17. Timoteo sumaq uywasqa kasqanmanta, ¿imatataq yachakusunman?

¹⁷ Apóstol Pablop compañeron Timoteota, maman, abuelan ima, mana tatanpa yanapaynillanwan, Bibliap kamachisqanmanjina uywarqanku. Jinamanta Timoteoqa may sumaq cristianoman tukurqa (Hechos 16:1, 2; 2 Timoteo 1:5; 3:14, 15). Kikillantataq “wanachinapaj jasutʼispa, Señormanta yachachispa ima” wawasninchikta uywaptinchikqa, sumaq cristianosman tukunankupaq yanapasunchik (Efesios 6:4).

IMAYNAMANTÁ SAPALLA SIENTEKUSQANCHIKTA ATIPASUNMAN

18, 19. a) ¿Imaynatá sapan tata chayri sapan mama kaqkunata sapalla sientekusqanku llakichinman? b) ¿Ima yuyaychaytaq, aychap munayninta atipanapaq yanapawasunman?

¹⁸ Juk warmi sapaqa jinata nin: “Wasiyman chayaptiy wawasniy puñukapuptinku, wasita chʼinpachata qhawasqayrayku, sapalla sientekuni”. Arí, sapan tata chayri sapan mama kaqkunaqa, sapalla sientekunkupuni. Casarasqajina kawsakuyta munayqa mana juchachu. Chaywanpis, pillawanpis casarakuyta, mana atikuptinpis, ¿munananchikchu tiyan? Mana. Apóstol Pablop tiemponpiqa wakin sipasllaraq viudas “aychankoj munayninwan atipachikuspa, Cristoj contranta” uqharikurqanku (1 Timoteo 5:11, 12). Aychap munaynin Diosta yupaychayta mana saqiwaptinchik, mana allinchu kanman (1 Timoteo 5:6).

¹⁹ Juk cristiano nin: “Qhariwarmijina puñuyta mayta munasunman, chaywanpis chay munayta atipasunman. Juk saqra yuyay umaman jamuptin, mana saphichakunanta saqinachu, manaqa usqhayllata chay saqra yuyayta chinkachina tiyan. Chantapis wawanchikmanta yuyarikuy, mana urmananchikpaq yanapawasunchik”. Bibliaqa kʼamiwanchik: ‘Wañuchiychej ari qankunapi sajra imasta’, nispa (Colosenses 3:5). Alcoholta mana ukyayta munaptinchik, ¿alcoholta ukyaqkunawan purinachu kanman? ¿Alcoholllamanta parlaqkunawan tantakunachu kanman? Mana, ¿ichari? Kikillantaq aychap munayninwanpis.

20. a) ¿Allinchu kanman mana creeqkunawan tantakuy? b) ¿Imaynamanta ñawpa siglomanta cristianas sapalla sientekusqankuta atipanku, kunanpis imaynatá cristianas chayta ruwankuman?

²⁰ Wakin cristianosqa mana creeqkunawan puriyta qallarinku (1 Corintios 7:39). Paykunawan purispaqa, ¿llakiyninkuta chinkachiyta atinkuchu? Mana. Juk warmi qusanmanta tʼaqakuq nin: “Sapan mama kanamanta nisqaqa, mana creeq runawan casarasqa kayqa aswan llakiy”, nispa. Ñawpa siglomanta cristiana viudaspis, sapanku kasqankumanta wakin kutispi llakikurqanku, chaywanpis yuyayniyuq kaqkunaqa achkha ruwanayuq karqanku ‘wakkunata wasinman waqyarikuyta yachaq kanku, creeqkunap chakisninta mayllaq kanku, llakisqastataq khuyaq kanku’ (1 Timoteo 5:10). Kunan tiempomanta cristianaspis, achkha ruwanayuq kaspa, may unayta suyakunku juk sumaq cristianowan casarakunankupaq. Juk viuda 68 watayuq sapalla sientekusqanrayku, wak viudasta waturiyta qallarirqa. Paytaq nirqa: “Chay waturisqay, wasipi ruwasqay, Diosta yupaychasqay ima, mana tiempota quwanchu sapallay sientekunaypaqqa”. Diospa Reinomanta parlayqa, may sumaq mana sapalla sientekunapaq (Mateo 28:19, 20).

21. ¿Imastaq mana sapalla sientekunanchikpaq yanapawasunman?

²¹ Sapalla sientekuqpaq mana jampi kanchu, chaywanpis sapalla sientekuyta Jehovap yanapayninwan atipayta atisunman. Cristianoqa “Diosmanta tuta pʼunchay mañakullampuni”, chaywantaq sumaqmanta yanapachikun (1 Timoteo 5:5). Chiqamanta nisunman cristianoqa tukuy sunquwan Diospa yanapayninta mañakuyta necesitan, ichapis wakin kuti qhapariywan, waqaywan ima (Hebreos 5:7 kikinchay). Jehová Diosman “tuta pʼunchay” sunqunchikmantapacha parlaptinchikqa, yanapata tarisunman. Chantapis wakkunawan allinta apanakuptinchikqa mana sapalla sientekunanchikpaq yanapawasunchik. Kay Proverbios 12:25 pʼitipi nisqanmanjina, allin compañeroqa ‘miskʼi parlaywan’ sunquchawasunman.

22. ¿Imaspi tʼukuriytaq yanapawasunman sapa kay llakichiwachkaptinchik?

²² Sapa kay llakichiwachkaptinchik, yuyarinanchik tiyan, kay kawsaypiqa tukuy llakiyniyuq kasqankuta, mana pipis mana llakiyniyuq kanchu. ‘Hermanosninchikpis tukuy kay pachapi kikillantataq ñakʼarichkanku’. Arí, llakiyqa imallamantapis kanpuni (1 Pedro 5:9). Ñawpa ruwasqanchikpi mana anchata tʼukunachu (Eclesiastés 7:10). Astawanpis allin imaspi tʼukurina. Chantapis Jehovap sunqunta kusichinapaq allin kaqta ruwanallanchikpuni tiyan (Proverbios 27:11).

IMAYNATÁ WAKKUNA YANAPANKUMAN

23. ¿Imatá Diospa llaqtanpi kaqkuna, ruwananku tiyan?

²³ Hermanosninchikpa yanapayninqa may jatunpaq qhawasqa. Santiago 1:27 nin: “Diospa ñawpaqempi nisqanta cheqamanta juntʼayqa llimphu, mana chʼichiyoj kanan tiyan. Chaytaj kay jina: Wajcha wawasta, viudasta watukuna llakiyninkupi”, nispa. Cristianosqa viudasta, chayri sapan tatasta, wakchasta ima yanapananku tiyan, ¿imaynatataq chayta ruwankuman?

24. ¿Imaynamantá sapan tatasta chayri sapan mamasta yanapasunman?

²⁴ Kapuwasqanchikwan yanapasunman. Bibliaqa nin: “Kapuyniyoj runachus, hermanonta pisichikojta rikuspa, mana imatapis jaywarin chayqa, Diospa munakuynenqa manapuni paypi kanchu”, nispa (1 Juan 3:17). Qallariypi qillqakuchkaptin griego simipi “rikuspa” rimayqa mana ninayanchu juk ñawi chʼirmiyllata qhawayta, manaqa, tʼukurispa qhaway niyta munan. Chayqa ninayan, kʼacha cristianosqa, sapan tata chayri sapan mama kaqkuna imatachus necesitasqankuta, ñawpaqta allinta riqsinanku tiyan. Ichapis qullqita necesitachkankuman. Wakinkunaqa wasinkuta allinchanankupaq yanapata necesitachkankuman. Wakintaq ñuqanchikwan khuska kusikuyta necesitachkankuman.

25. ¿Imaynamantá wak cristianos sapan tata chayri sapan mama kaqkunamanta khuyakunkuman?

²⁵ Ñawpa kaq Pedro 3:8 pʼiti nin: “Tukuyniykichej uj sonqolla kaychej, wajkunapaj sumaj sonqoyoj, hermanospura munanakuspa, khuyakuyniyoj llampʼu sonqostaj”, nispa. Juk sapan mama 6 wawasniyuq llakiywan jinata nin: “Sapallay wawasniyta uywayta mana atillanichu, wakin kutipi sunqu nanasqalla kani. Chaywanpis wakin kutispi juk hermano niwan: ‘Joan, sumaqta ruwachkanki, ruwasqaykiqa mana qhasipaqchu kanqa’, nispa. Wakkuna qampi tʼukurisqanku, interesakusqanku ima yachakuyqa, mayta yanapakun”. Paya cristianasqa, sipasllaraq mamasta yanapayta atinku, ichapis mana juk qhariwan yuyaychachikuyta atiptinku.

26. ¿Imaynamantá qhari cristianos kaqkuna wakchasta yanapayta atinkuman?

²⁶ Qhari cristianosqa, jukjinamanta yanapayta atinkuman. Juk kʼacha runa Job sutiyuq nirqa: “Noqaqa wajcha runata libraj kani; mana piniyoj wajcha wawata yanapaj kani”, nispa (Job 29:12). Kunanpis kikillantataq, wakin cristianos wakchasmanta khuyarikunku. Paykunaqa “cheqamanta munakuy kanampaj chʼuwa sonqomanta”, wakchasta yanapanku (1 Timoteo 1:5). Kay hermanosqa wakin kutiqa kay wakcha kaqkunawan Diosmanta willaq lluqsiyta atinku, mana familiankuta saqispa. Chantapis Bibliamanta familiankuwan yachakunankupaq, chayri imallapipis pukllanankupaq paykunata waqyarikuyta atinkuman. Wakchasman ajinamanta munakuyta rikuchiyqa, saqra kawsayman mana yaykunankupaq yanapanman.

27. Sapan tata chayri sapan mama kaqkuna, ¿piwantaq yanapachikunkuman?

²⁷ Tukuchanapaq nisunman: tatasqa, “sapa uj, kikin qʼepinta’ apanan tiyan”, nispa (Gálatas 6:5, Qheshwa Biblia). Chaywanpis paykunaqa Jehová Diospa, hermanospa munakuyninwan ima kusikunkuman. Bibliaqa Jehovamanta nin: “Yanapantaj viudasta, wajcha wawastapis”, nispa (Salmo 146:9). Diospa yanapayninwan sapan tata, chayri sapan mama kaqkuna familiankuwan ñawpaqman lluqsiyta atinkuman.