3 rakʼiy
¿Imaynamantá Dios kasqanta yachasunman?
1, 2. ¿Imapi tʼukuriytaq, Dios kasqanta yachanapaq yanapawasun?
CHAYTA yachanapaqqa, kay rimaypi tʼukurina: Ni imapis qhasillamanta rikhurinchu, manaqa tukuy ima ruwaqniyuqpuni. Imapis may sumaq ruwasqa kaptinqa, ruwaqninqa, may yachayniyuq kanan tiyan.
2 Wasiykipi kaq imaspi tʼukuriy. Tukuy imaqa, —mesas, sillas, camas, mankas, chuwas, wak imaspis— ruwaqniyuqpuni, kikillantaq pirqaspis, punkupis, wak imaspis. Chaywanpis, chay tukuy imasta ruwayqa, atinapaqjinalla. Atinapaqjinalla imaspis ruwaqniyuqpuni kaptinqa, ¿manachu mana ruway atinapaqjina kaqkunaqa, may sumaq yachayniyuqpa ruwasqan kanman?
Janaqpachapi kaq imaspi tʼukuriy
3, 4. ¿Imaynatá janaqpachapi tukuy ima kaq, Dios kasqantapuni yachanapaq yanapawanchik?
3 Ni mayqin relojpis sapallanmanta ruwakunchu. Jina kaptin, ¿imatá nisunman Intinchikmanta, Intita muyuq planetas may unaytaña mana ñawparispa nitaq qhipakuspa muyuchkasqankumanta? Galaxianchik Vía Láctea nisqapi, pachak waranqa junu kuraq chʼaskas tiyan, ¿imatá chaykunamanta nisunman? ¿Maykʼaqllapis chay qutuchasqa chʼaskasta tutapi rikurqankichu? Ichapis chayta rikuspa, mayta tʼukurqanki. Kunanqa, ¡janaqpachapi tukuy ima kaqpi tʼukuriy, maypichus mana yupay tukuna, Vía Láctea galaxianchikjina tiyan! Chantapis, chay chʼaskasqa, may chhika unaytaña maychus kaqpi kuyusqankurayku, mana ñawpariq nitaq qhipakuq relojwan kikinchanku.
4 Ruwayta atinapaqjina relojpis, juk ruwaqniyuq chayqa, astawanraqchá janaqpachapi tukuy ima kaqqa, juk sumaq ruwaqniyuq kanman, imaraykuchus, chaykunaqa tʼukunapaqjina, mana ruwayta atinapaqjinataq kanku. Chayrayku, Bibliaqa, ‘janaqpachata qhawarinata niwanchik’, chantataq tapuwanchik: “Pitaj chay tukuy chʼaskasta ruwarqa?”, nispa. Chantá kutichin: “Pichus chaykunata ujmanta uj orqhomuspa yupan tukuyninkutataj sutisninkumanta wajyan, chay[qa, Dios]. Kallpampis, atiynimpis chay jinapuni kasqanrayku mana ujpis chinkanchu” (Isaías 40:26). Arí, janaqpachapi tukuy ima kaqtaqa, may yachayniyuq, atiyniyuq, mana rikukuq Dios ruwarqa.
Sumaq ruwasqa Jallpʼanchikpi tʼukuriy
5-7. ¿Imaraykutaq Jallpʼanchik Ruwaqniyuq kasqanta nisunman?
5 Yachayniyuq runas, Jallpʼanchikmanta astawan yachasqankumanjina, astawan runapaqjina ruwasqa kasqanta ninku. Jallpʼanchik, Intimanta maychus kaqpi karunchasqa kasqanrayku, qʼuni, kʼanchay ima, maychus kaqta chayamun. Chantapis, Jallpʼanchikqa, maychus kaqpi kʼumuykusqa, Intita juk watapi muyun, chayrayku, Jallpʼapi qʼuñi tiempo, chiri tiempo, wayra tiempo, paray tiempo ima, tiyan. Mana chayllachu, Jallpʼanchik pachanpi 24 horaspi muyusqanrayku, tutapis, pʼunchaypis, tiyan. Chantá, atmósfera nisqawan qhataykusqa kasqanrayku, kay Jallpʼapi kawsananchikpaq samay tiyan, sinchi kʼanchaykunamantataq jarkʼawanchik. Astawanpis, Jallpʼanchikpiqa, yaku, tarpunapaq jallpʼa ima, kawsananchikpaq kallantaq.
6 Mana chay tukuy ima Jallpʼapi kanman chayqa, mana kawsay kanmanchu. Chay tukuy imas, ¿qhasillamantachu rikhurirqa? Science News nisqa revista nin: “Jallpʼanchik sumaq ruwasqa kasqanqa, mana qhasillamantachu rikhurisqanta rikuchiwanchik”, nispa. Arí, mana jinallamanta rikhurinmanchu karqa. Pichus chayta Ruwaqqa, sumaq yachaywan ruwarqa.
7 Kaypi tʼukuriy, juk sumaq ruwasqa kʼacha wasiman yaykuwaq, chaytaq, tukuy laya mikhunayuq, yakuyuq, sumaq inti yaykunayuq ima kaptin, ¿niwaqchu chay wasi qhasillamanta rikhurisqanta? Mana, ¿icharí? Chiqamantachá, juk allin yachayniyuq runa, mayta tʼukurispa ruwasqanta niwaq. Kikillantaq, Jallpʼanchikwanqa, chaypi tiyakuqkuna, kusisqa, mana imamanta pisichikuspa ima, kawsanankupaqjina ruwasqa kachkan, nitaq ni mayqin sumaq ruwasqa wasiwanpis, kikinchakunmanchu.
8. ¿Imastaq Jallpʼanchikmanta, Dios munakuwasqanchikta rikuchiwanchik?
8 Chantapis, imaschus kusisqa kawsananchikpaq kasqanpi tʼukuriy. Tukuy laya kʼachitu tʼikitasta rikunchik, may sumaq qʼapayniyuqtaq kanku. Tukuy laya sumaq puquykuna mikhunanchikpaq kan. Jinallataq, sachʼa sachʼa lugares, urqus, jatuchaq quchas ima, kusikunanchikpaq kan. ¿Maykʼaqllapis Inti yaykupuchkaptin, janaqpacha pukayachkaqta rikurqankichu? May kʼachitu, ¿icharí? Animalespi tʼukuriy, ¿maykʼaqllapis juk misi uñitata chayri allqu uñitata pukllachkaqta rikuspa kusikurqankichu? Rikunchikjina Jallpʼanchikpi, tukuy ima kaqqa, kusisqa kawsananchikpaq kachkan. Mana chaykunawan kawsayta atiptinchikpis, Jallpʼanchik ajinamanta ruwasqa kasqanqa, runapaqjina may munakuywan ruwasqa kasqanta rikuchiwanchik. Arí, mana kawsanallapaqchu, manaqa, chaypi kawsaspa kusisqa kananchikpaq ruwasqa kachkan.
9. ¿Pitaq Jallpʼata ruwarqa, imapaqtaq?
9 Chayrayku, allin yuyayniyuq kaspaqa, tukuy kaykunap Ruwaqninqa, kasqantapuni ninanchik tiyan, imaynatachus Isaías librota qillqaq, Jehová Diosmanta nirqa, ajinata. “Qanmin ruwarqanki janaj pachata, kay pachatawan”. Chaywanpis, ¿imapaqtaq Jallpʼata ruwarqa? Isaías kutichin: “Paymin kay pachatapis ruwarqa, kamacherqataj ama chʼusajlla kanampaj, manachayqa kawsayniyojkuna chaypi tiyakunankupaj” (Isaías 37:16; 45:18).
Célula nisqapi tʼukuriy
10, 11. ¿Imaraykutaq juk juchʼuy célula tʼukunapaqjina?
10 ¿Imatá kawsayniyuq wak imasmanta nisunman? ¿Ruwaqniyuqllataqchu kanku? Kay célula nisqapi tʼukuriy. Evolution: A Theory in Crisis (Kawsay qhasillamanta rikhurin: pisi runasllaña chaypi atienekunku) nisqa libronpi, kawsayta ukhunchaq Michael Denton nin: “Kawsaqkunamanta aswan juchʼuy khuritupis, kay bacteria nisqajinaqa, tʼukunapaqjina. Kay bacteriasqa, may juchʼuy células kanku, [...] sapa juktaq, juk juchʼuy fabricajina, mayqinchus may tʼukunapaqjina ruwasqa kachkan. [...] Runap, may sumaq maquinata ruwasqanpis, mana imapischu kay juchʼuy khurituswan kikinchasqaqa”.
11 Sapa celulapi código genético nisqamanta, nillantaq: “Sapa código genético nisqawanqa, mana imapis kikinchakunchu, imaraykuchus chaypi imaschus sapa runap cuerponpi kananmanta willaykuna jallchʼakun; chaytaq, may juchʼuysitu, mana rikuy atinataq. [...] Chaypi waqaychasqa willaykunaqa, mana ni imitapi pantanchu, runap ruwasqasnintaq, pantanraq. Pʼinqaypipuni saqiwayku”, nispa.
12. ¿Imatataq juk yachayniyuq runa celulamanta nirqa?
12 Denton nillantaq: “Mayqin juchʼuy celulapis tʼukunapaqjina sumaq ruwasqa kasqanqa, mana qhasillamanta rikhurinmanchu karqa”. Arí, chaypis mana jinallamantachu rikhurinman karqa.
Sumaq ruwasqa ñuqtunchikpi tʼukuriy
13, 14. ¿Imaraykutaq juk célula, mana imapischu runap ñuqtunpi celulaswan kikinchakuptin?
13 Kay yachayniyuq runa nillantaq: “Tʼukunapaqjina imasmanta parlaspaqa, chay celulaqa, mana imapischu runap ñuqtumanta celulaswan kikinchasqaqa. Runap ñuqtunpiqa, chunka waranqa junu neurona sutiyuq células tiyan. Sapa neuronapitaq, chunka waranqamanta pachak waranqakama cablesjina kapun, wak neuronaswan tinkukunanpaq. Runap ñuqtunpi chay neuronaspa tinkuykunasnintaq, [...] waranqa billonesman chayan”.
14 Denton nillantaq: “Ñuqtunchikpi neuronaspa tinkuykunanmanta, may pisilla sumaq churasqa kanman chaypis, tukuy Jallpʼantinpi tinkusqa cablesqa, mana juk chhikitallantapis kikinchakunmanchu”, nispa. Chaymantataq, kay tapuyta ruwan: “¿Qhasillamantachu tukuy chaykuna rikhurinman karqa?”, nispa. Mana, ¿icharí? Ñuqtutaqa, pipis yachaywan ruwarqa, arí, Ruwaqqa, munakuywan jinata ruwawarqanchik.
15. ¿Imatataq ñuqtumanta nillankutaq?
15 May sumaq computadorapis, mana ñuqtuwan kikinchakuyta atinmanchu. Morton Hunt, ciencia nisqamanta qillqaq, nirqa: “Yuyayninchikpi yachayta japʼisqanchikqa, waranqa waranqas kutipi, mayqin sumaq computadoratapis atipan”, nispa. Chayrayku, Dr. Robert J. White, ñuqtumanta yachaq runa, nirqa: “Imaynatachus yuyayninchik ñuqtunchikwan jukchasqa kasqanpi tʼukuriyqa, Yachayniyuq Ruwaqpi tʼukurichiwan... imaraykuchus runaqa, mana chayta yachayta atinchikchu. [...] Tukuy kaykunaqa, yachaywan ruwasqa qallarin, kanpuni pichus chaykunata Ruwaqqa”. Chay Ruwaqtaq, chiqamantachá munakuwanchik, jinata ruwanawanchikpaqqa.
Yawarninchikpi tʼukuriy
16-18. a) ¿Imaynasmantataq yawarninchik tʼukunapaqjina? b) ¿Imatataq chayta yachaspa nisunman?
16 Yawarniqtaqa, kallpa, samay ima ukhunchikman yaykun, unquykunamantataq jarkʼawanchik. Yawarninchikpiqa, kay glóbulos rojos nisqa tiyan, chaykunamanta parlaspa, kay ABC’s of the Human Body (Runap cuerponmanta wakin yachay) nisqa libro, nin: “Juk sutʼu yawarllapi, iskay pachak phichqa chunka junu kuraq glóbulos rojos tiyan [...] Ichá sapa runap cuerponpi, iskay chunka phichqayuq billones glóbulos tiyan, chaykunata mastʼasunman chaytaq, tenista pukllanapaq tawa canchasmanjina mastʼakunman. [...] Chantapis, sapa segundo kimsa junu glóbulos chinkaptinku, chay kikillantaq rikhurinku”.
17 Yawarpi glóbulos blancos nisqamanta parlaspa, chay libro nillantaq: “Kay glóbulos rojos nisqamanta juk layalla kaptinpis, kay glóbulos blancos nisqamantaqa, tukuy laya tiyan, chaykunataq, tukuy imaymanamanta cuerponchikta jarkʼan. Juk layaqa, wañusqa celulasta chinkachin. Wakin layataq, cuerponchikpi saqra khuritusta chinkachinku, wakintaq, ukhunchikta llimphuchanku, wakinkunataq, bacterias nisqata mikhuykunku”.
18 ¡May tʼukunapaqjinapuni yawarninchikqa!, ¿icharí? Ajina may sumaqmanta ukhunchikpi tukuy ima kaqtaqa, pipis yachaywan ruwarqa, chay Ruwaqtaq, Dios kachkan.
Wak imas tʼukunapaqjina
19. ¿Imaraykutaq runap ruwasqan, ñawinchikwan mana kikinchakunmanchu?
19 Cuerponchikpiqa, tukuy ima tʼukunapaqjina may sumaq ruwasqa kachkan. Chaykunamanta jukqa, ñawinchik kachkan, mayqinchus ni mayqin sumaq fotota urqhuq camarawanpis kikinchakunmanchu. Robert Jastrow yachayniyuq runa nirqa: “Ñawiqa, may yachaywan ruwasqa, imaraykuchus may sumaq telescopiota ruwaqpis, ñawi kikintaqa, mana imatapis ruwayta atinmanchu”. Popular Photography librotaq nin: “Runap ñawinqa, sumaq fotota urqhuq camaramanta nisqaqa, tukuy imata sumaqta rikuyta atin. Mana chiqanllatachu rikunchik, nitaq chharputachu, chantapis, karuta qhawayta atinchik [...] Ñawita, fotota urqhunapaq camarawan kikinchayqa, mana allinchu. Imaraykuchus ñawiqa, ichá astawan rikchʼakunman, juk sumaq ruwasqa computadoraman, mayqinchus sapallanmanta yuyanman, rikuytawanpachataq, imatachus rikusqanta willanman”.
20. ¿Imatá cuerponchikpi kaq imasmanta nillasunmantaq?
20 Chantapis, cuerponchikmanta kaq imaspi tʼukuriy, mayqinkunachus mana tanqanataraqchu suyanku kuyurinankupaqqa. Tʼukurinallapaq, ñuqanchikqa, tukuy laya mikhunata, ukyanasta ima wiksanchikman winaykunchik, chaywanpis, ukhunchik chay mikhusqanchikta chʼunqan, kallpachanawanchikpaq. Kikinta juk autop tanquenman aqhata, yakuta, gasolinata ima, jichʼaykuptiyki, ¿puririnmanchu? Chantapis, imaynatachus wawas paqarikusqankupi tʼukuriy, jisqʼun killallapi mamanpa wiksanpi wiñaspa, tatasninman rikchʼakuq kʼacha wawita paqarikun. ¿Imatá nisunman wawitas, parlayta yachakusqankumanta?
21. Cuerponchikpi kaq imaspi tʼukurispa, ¿imatataq allin yuyayniyuq runas ninku?
21 Arí, cuerponchikpi tukuy ima, may sumaq ruwasqa kasqanqa, tʼukuchiwanchik. Ni mayqin yachayniyuq runapis, chay kikinta ruwayta atinmanchu. ¿Qhasillamantachu chay tukuy imas rikhurinman karqa? ¡Mana! Astawanpis, allin yuyayniyuq runasqa, cuerponchikpi kaq imaspi tʼukurispa, salmistajina ninku: “Jatunchayki [Jehová Dios], imaraykuchus tʼukunapaj jina ruwawarqanki” (Salmo 139:14).
¿Pitaq tukuy imap Ruwaqninrí?
22, 23. a) ¿Imaraykutaq tukuy imapis Ruwaqniyuqpuni kasqanta nisunman? b) ¿Imatataq Biblia Diosmanta nin?
22 Biblia nin: “Sapa waseqa runaj wasichasqampuni; tukuy imata ruwajri, Diospuni”, nispa (Hebreos 3:4). Sapa wasiqa, wasichaqniyuqpuni, astawanraqchá, tʼukunapaqjina tukuy ima ruwasqa kaqqa, Ruwaqniyuqpuni. Ñuqanchikqa, aviones, antenas, computadoras ima, ruwaqniyuq kasqanta yachanchik, jina kaptin, ¿manachu kikillantataq yachananchik tiyan, chay runasman ñuqtuta quqpis kasqantapuni?
23 Bibliaqa, chayta sumaqta sutʼinchan, nintaq: Tata Dios, “pichus cielota ruwaspa, jatunman aysaj, kay pachata ruwaj, chaypi poqojkunata ima; pichus kay pachapi tiyakoj runasman kawsayta qoj, pichus kay pachapi purejmantaj samayta qoj” (Isaías 42:5). May sumaqtapuni Biblia nin: “Señor Diosniyku, qanllamin jatunchanapaj jina kanki, may sumajpaj jina qhawana, tukuy atiyniyojtaj, imaraykuchus qanmin tukuy kaj chhikata ruwarqanki; munayniykirayku[taq] ruwasqa karqanku” (Apocalipsis 4:11).
24. ¿Imaynamantá Dios kasqanta yachasunman?
24 Arí, Dios kasqantapuni niyta atisunman, tukuy ima ruwasqasninta rikusqanchikrayku. Imaraykuchus, “Diospa mana rikukoj imasnenqa sutʼita rikuchikunku paypa ruwasqasninnejta, kay pacha ruwakusqanmantapacha” (Romanos 1:20).
25, 26. Ima ruwasqallatapis saqra kaqpaq apaykachakuptin, ¿nisunmanchu mana ruwaqniyuq kasqanta?
25 Ima ruwasqallatapis saqrata ruwanapaq apaykachakuptin, ¿ninayanchu mana ruwaqniyuq kasqanta? Mana. Aviontaqa, runasta wak llaqtaman apanankupaq apaykachankuman. Jinallatataq, jatuchaq maqanakuykunapi runasta wañuchinankupaqpis. Saqra kaqpaq apaykachakusqanrayku, ¿nisunmanchu chay avión qhasillamanta rikhurisqanta?
26 Kikillantaq, runawanqa, paykuna saqra kaqta ruwaptinkupis Ruwaqniyuqpuni kanku. Chayrayku Bibliaqa, maychus kaqta nin: “Chay jina wistʼu yuyayniyoj kanaykichejri. Manka llutʼata jinallataj qhawankichej tʼurutapis. Chay tʼurumanta ruwasqaqa ruwajninta ninmanchu: Mana qanchu ruwawanki, nispa? Chay ruwasqan pʼuñoqa ruwajninta ninmanchu: Mana yachankichu imatachus ruwasqaykita, nispa?” (Isaías 29:16.)
27. ¿Imaraykutaq Dios, tapuykunasninchikman kutichinanta suyasunman?
27 Ruwawaqninchikqa, tukuy ruwasqasninpi jatun yachayninta rikuchin. Payqa, chiqamanta munakuwasqanchikta rikuchiwanchik, Jallpʼapi tukuy imata kusisqa kawsananchikpaq ruwaspa, jinallataq cuerponchikta, ñuqtunchikta ima, may sumaqta ruwaspa. Chiqamantachá, yachayninta, munakuyninta ima, kay tapuykunasninchikman kutichispa rikuchillawasuntaq: ¿Imaraykutaq Dios ñakʼarinanchikta saqin? ¿Imatá chayta chinkachinanpaq ruwanqa?
[5 paginapi dibujo/foto]
Jallpʼanchik, atmósfera nisqawan qhataykusqa kasqanqa, Diosninchik, munakuywan, ñuqanchikpaqjina ruwasqanta rikuchiwanchik
[6 paginapi dibujo/foto]
Jallpʼanchikqa, may munakuywan ruwasqa, chaypi kusisqa kawsananchikpaqjina
[7 paginapi dibujo/foto]
‘Jallpʼantinpi tukuy tinkusqa cablesqa, mana tumpallatapis ñuqtunchikpi neuronaspa tinkuykunasninwan kikinchakunmanchu.’ —Kawsayta ukhunchaq runa
[8 paginapi dibujo/foto]
“Ñawiqa, may yachaywan ruwasqa, imaraykuchus may sumaq telescopiota ruwaqpis, ñawi kikintaqa, mana imatapis ruwayta atinmanchu.”—Yachayniyuq runa