Cienciamanta parlaspaqa científicos,a doctores ima, sumajta estudiaytawan yachasqankumanta, ruwasqankumanta ima parlashanchej. Chaypajtaj paykunaqa mayta kallpachakunku. Chantapis chayta ruwayqa wakin kutis mana atikullanchu. Nitaj munasqankuman jinapunichu imapis llojsin. Chayrayku wakin cientificosqa imatapis allinta yachanankupaj semanasta, killasta, watasta ima estudianku. Wakin kutistaj chayta ruwasqanku yanapawanchej, wakin kutistaj mana. Chaymanta astawan parlarina.

Europamanta uj empresa chʼichi yakuta llimphuchanapaj uj aparatota plasticomanta ruwarqa. Chay aparatoqa mana usqhayllatachu fregakun. Chantapis jatun ñakʼariykuna kajtin uj sumaj yanapa. Sutʼincharinapaj, 2010 watapi Haití suyupi uj terremoto karqa, chaypitaj chay aparatos uj sumaj yanapa karqanku.

Chantapis Jallpʼamanta aswan patapi ashkha satélites kallantaj. Chaykunataj maypichus imapis kashasqanta yachanapaj yanapawanchej, chaytataj GPS ninku. Unayqa chay GPS militaresllapaj karqa. Kunantaj wakin choferes, pilotos, barcota apaykachajkuna ima, chaywan yanapachikunku. Chay GPS nisqata científicos ruwasqankurayku, maymanpis usqhayllata chayayta atinchej.

Qanpata uj celular, uj computadora chayri Internet tiyapusunki chayqa, cientificospa ruwasqankuwan yanapachikushanki. Chantapis yanapachikushallankitaj, ruwasqanku jampiswan jampichikuspa, avionpi viajaspa ima. Arí, cientificospa ruwasqankoqa yanapawanchej.

CIENTIFICOSPA RUWASQASNINKU

Cientificosqa imaynatachus tukuy ima rikhurisqanta yachanankupaj, cielopi kaj imasta, kay Jallpʼapi kaj imasta estudiashanku. Chaykunamanta wakenqa maquinasllawan rikukun, wakintaj ni chaywanpis. Chayrayku wakinkuna ninku: “Científicos chay estudiasqankuwan, ¡Dios kasqanta rikuchinankuña!”, nispa.

May rejsisqa científicos, yachayniyoj runas ima, runas Diospi creenankuta mana munankuchu. Amir Aczel qhelqaj nin: “Chay runasqa cientificospa nisqankuwan Dios mana kasqanta rikuchiyta munanku”, nispa. Sutʼincharinapaj, uj may rejsisqa runa nerqa: “Dios kasqantapuni rikuchinanpaj ni ima kanchu, chaytaj rikuchiwanchej Dios mana kasqanta”, nispa. Wakinkunataj ninku Diospi creey qhasi manakaj imaspi creey jina kasqanta, yuyankutaj chaykunapi mana creenankuchu kasqanta.b

Científicos chay imasta ninankupaj, ¿tukuy imatapunichu yachanku? Mana. Tukuy ima astawan sutʼinchakojtinpis, wakin cientificosqa ninku mana tukuy imapunichu sutʼita yachakusqanta, ichá ni jaykʼajtaj yachakunanta. Steven Weinberg sutiyoj runaqa premio Nobel de Física nisqata japʼerqa, pay nin: “Ni jaykʼajpis tukuy imataqa yachasunchu”, nispa. Gran Bretañamanta Martin Rees sutiyoj cientificotaj nin: “Wakin imastaqa ni jaykʼaj entiendesunchu”, nispa. Arí, mayraj yachananchej kashan imaschus Jallpʼapi kasqanmanta, imayna ruwasqachus uj célula kasqanmanta, imaschus cielopi kasqanmanta ima. Kunantaj chaymanta astawan parlarina.

• 

  Cientificosqa mana entiendeyta atinkuchu imaynatapunichus uj célula mikhunata kallpaman tukuchisqanta, proteinasta rikhurichisqanta, nillataj imaynatachus mirasqantapis. Kay imasta cientificosqa nipuni sutʼinchayta atinkuchu.

• 

  Pillapis may chhika altomanta phinkimuspaqa, imanarpakonqa chayri wañonqa. Imaynachus chay kasqantataj cientificosqa mana sutʼita entiendenkuchu, nillataj entiendenkuchu imaraykuchus killa mana anchata Jallpʼaman qayllamusqanta, nillataj karunchakusqanta.

• 

  Científicos nisqankuman jina, cielopi casi tukuy ima kajqa mana rikukunchu, nitaj cientificospa ruwasqanku imaswan midiyta atikunchu. Chayrayku paykunaqa chay imasta materia oscura, energía oscura nispa sutichanku. Nitaj pipis yachanchu imachus chay kasqanta.

Cientificosqa ashkha imasta mana yachankuchu. Uj may rejsisqa doctor nin: “Noqanchejqa pisillata yachanchej. Yuyasqayman jina uj cientificoqa astawan imatapis yachayta munanan tiyan, nitaj yachasqallan cheqa kasqanta ninanchu tiyan”, nispa. Mana tukuy imatachu yachasqanchejrayku, mana niyta atisunmanchu imapis ajinapuni kasqanta.

Sichus qan yuyanki científicos tukuy imataña yachasqankurayku niña Bibliata valechina kasqanta, Diosmantapis qonqakapuna kasqanta chayqa, yuyarikuy científicos mana tukuy imatapunichu yachasqankuta. Chantapis Encyclopedia Britannica nisqa libro, estrellasta unaymantaña estudiakushasqanmanta parlayta tukuytawan, nerqa: “Estudiayta qallarisqankumantapacha 4.000 watasña kajtinpis, nipuni tukuy imachu cielopi kaj imasmanta yachakun. Kunankamapis imatachus ñaupa runas yacharqanku, chayllata yachanchej”, nispa. Jina kajtin cientificospa yachasqanku, ¿qhasillapajchu?

Jehovaj testigosnenqa cientificospa nisqankupi creenatachus, manachus sapa uj ajllana kasqanta jatunpaj qhawayku. Kallpachakuykutaj Biblia nisqanta kasukunaykupaj. Biblia nin: “Tukuy runas yachachunku kʼachas kasqaykichejta”, nispa (Filipenses 4:5). Munaykutaj Bibliaj nisqanta, cientificospa nisqankuwan kikincharinaykita.

Kay qhepa watasllapi ashkha libros rikhurimorqa, chaykunataj nuevo ateísmo nisqamanta kajkuna imapichus creesqankuta sutʼinchashanku. Chay librosta ashkha yachayniyoj runas leesqankuraykutaj, mana uj yuyayllaman chayayta atinkuchu. Chaymanta parlaspa doctor David Eagleman nerqa: “Chay librosta leejkunamanta wakenqa, científicos tukuy imata sutʼinchasqankuta yuyanku [...]. Jinapis sumaj cientificosqa mana tukuy imatapunichu yachasqankuta yuyanku, wakin imasta estudiaspataj mana yuyasqanku imasta tarinku”, nispa.

Unaymantapacha yachayniyoj runasqa, ciencia mana sutʼinchayta atinchu chay imasta estudiaspa tʼukunapaj jina imasta tarerqanku. Chayta ruwaspapis wakin cientificosqa maytapuni pantarqanku. Sutʼincharinapaj, may rejsisqa científico Isaac Newton rikucherqa tukuy planetas, estrellas, galaxias ima lugarninkupi kanankupaj gravedad nisqa kallpa japʼishasqanta. Chantapis matemáticas nisqamanta cálculo nisqata rikhuricherqa, chaytaj computadorapi imatapis ruwanapaj, Jallpʼamanta waj planetasman chayri killaman rinapaj, física nuclear nisqapaj ima uj sumaj yanapa. Chaywanpis payqa yuyarqa plomota oroman tukuchiyta atisqanta. Chaytaj yachakusqanman jina mana atikullanchu.

Niraj Isaac Newton nacekushajtin 1.500 watas ñaupajta, uj científico Tolomeo sutiyoj, ni ima yanapallawan sutʼincharqa planetas uj ñanniyoj jina kasqankuta. Chantapis mapasta sumajta ruwayta yacharqa. Jinapis payqa Jallpʼa tukuy planetaspa chaupinkupi kashasqanta yuyarqa. Uj may rejsisqa científico Carl Sagan sutiyoj nisqanman jina, Tolomeoj nisqanpeqa ashkha runas 1.500 watasta jina creerqanku. Chaytaj rikuchin cientificospa nisqankuta mana japʼikunallachu kasqanta.

Kunanpis cientificosqa jinallapitaj rikukunku. Paykuna ashkha imasta ruwanku chaypis, mana tukuy imatapunichu sutʼinchayta atinku. ¿Maykʼajllapis Jallpʼamanta, cielomantawan tukuy imata yachayta atisunchu? Paul Davies sutiyoj científico nisqaman jina, pillapis tukuy imata yachasqanta ninman chayqa pantasqata yuyashanman. Chaytaj rikuchiwanchej cielopiwan Jallpʼapiwan imaschus kasqanta ni jaykʼaj yachayta atisqanchejta. Chayrayku pillapis ciencia tukuy imata sutʼinchayta atisqanta nejtin, mana creeykunallachu tiyan.

Bibliaqa Diospa ruwasqasninmanta parlaspa nin: “Chayqa [tukuy ima] ruwa[sqasninmanta] uj chhikallan; imatachus uyarisqanchejqa uj chhichiy jinalla”, nispa (Job 26:14). Ashkha imasraj yachakunanchejpaj tiyan, nitaj tukuyninta yachayta atisunmanchu. Chayrayku apóstol Pablo iskay waranqa watas jinaña kayta nerqa: “May jina jatumpuni Diospa qhapaj kaynin, yachaynin, rejsiynimpis. Mana yachay atina yuyasqampis, jinallataj ñankunampis”, nispa (Romanos 11:33).