17 Yachaqana
Yachaywasipi yachakuyta, ¿saqipunaychu kanman?
JACK sutiyuq yachachiqqa, 25 watasmanta astawanña llamkʼasqanrayku, imaraykuchus yachaywasiman yachakuqkuna mana risqankumanta, mana payta chʼawkiyayta atinkumanchu. Pay nin: “Tukuy imata llullakuspa niwanku: ‘Yuyarqani kunan pʼunchay unquykunayta’ [...] ‘Alaska suyupi abueloy wañupurqa’”, nispa. ¿Tukuy nisqankumanta, Jackman ima nisqankutaq astawan “asichirqa”? Kimsa waynuchus nisqanku: ‘Achkha phuyu pampakama tiyaykamusqanrayku, mana yachaywasita tariyta atirqaykuchu’, nispa.
Kay nisqankuqa, yachaywasiman manaña riyta munasqankuta rikuchin. Wakinqa, tanqasqajinalla yachaywasiman rinku (“Allillansina yachaywasiman rinayqa”) wakintaq yachaywasiman riyta chiqnikunku (“¡Yachaywasimanta ni imata yachayta munanichu! ¡Chiqnikuni!”). Astawan sutʼinchanapaq, Garyqa, yachaywasiman rinanta yachaspa, rikchʼariytawan unqusqaman tukuq. Pay nin: “Yachaywasiman qayllaykuchkaptiyqa, jumpʼiyta, kharkatiyta ima, qallarirqani [...] chayraykutaq wasiman kutipunallay karqa”. Payjina, wak waynaspis yachaywasiman riyta manchachikunku... Chaymanta parlaspa doctores ninku, waynas yachaywasiman riyta manchachikusqankuta. Yachaywasipi maqanakuykuna kasqanrayku, saqra waynas wakkunata ñakʼarichisqankurayku, sumaq notasta urqhunankupaq tanqasqankurayku ima, manchachikunku riyta. Chaywanpis, ichá kay waynasqa, tatasninku tanqasqankurayku, mayta manchikuspapis chayri saykʼusqajina sientekuspapis, yachaywasiman rinkuraq.
Chayrayku, ¡achkha waynuchus mana yachaywasiman riyta munankuchu! Estados Unidos suyupi, ¡iskay junu khuskanniyuq yachakuqkuna, manaña yachaywasiman rinkuchu! Chantapis, The New York Times sutichasqa periódico nin, Nueva York suyupi, achkha waynuchus (jisqʼunmanta, kimsa) “yachaywasiman mana risqankuqa yachasqallaña” kasqanta, chayraykutaq “mana yachachiyta atikusqallanta”.
Wakin waynastaq, yachaywasiman riyta chiqnikunku. Walter nin: “Yachaywasipi kayqa saykʼuchikun, tukuy imatataq ruwachiwanchik”, nispa. Chayrayku, manaña juktawan yachaywasiman rirqachu. Antoniaqa, tareasninta mana ruwayta atisqanrayku kikillantataq ruwasqa. Tapurikusqataq: “¿Ñawirisqayta mana entiendespa, imaynatataq tareasniyta ruwasaqri?”, nispa. Chaymanta nillantaq: “Yachaywasipi, ni imata japʼiqaspa, tiyakullaq kani, chayrayku wasiyman ripurqani”.
Rikusqanchikmanjina Jallpʼantinpi, yachaywasispiqa chʼampaykuna rikukunpuni. Chaywanpis, ¿chayraykuchu yachaywasiman riyta saqipuna kanman? Yachaywasimanta lluqsipuy, ¿yanapasunkimanchu? ¿Imaraykutaq yachakuyta tukunaykikama, qhipakunayki kanman?
Yachaywasipi yachakuyqa, may allin
Miguelqa, yachaywasiman kutiykapullarqataq. Yachakuyta tukusqanmanta, juk certificadota urqhunanpaq. Imaraykuchus chayta ruwasqanta, tapuptinkutaq nisqa: “Yachaywasipi yachakuyta tukunay necesitakusqanta reparakurqani”. Chaywanpis, ¿imatá ninayan “yachakuy” rimay? ¿Tukuy imamanta yachayllachu? Mana, imaynatachus wasita ruwanapaq mana lladrillosta tawqarpayllachu, ajinallataq yachaywasipi yachakuywanpis.
Yachaywasipi yachakusqaykiqa, machu runa kaspa allinta kawsakunaykipaq wakichisunki. Yachaywasipi 18 watata yachachiqkunata kamachiq, Allen Austill nin: “Yachaywasipi yachakuyqa, sumaqta yuyanankupaq, ima chʼampaytapis allinchanankupaq, imachus allin kaqta, imachus mana allin kaqta reparanankupaq, sutʼita yuyayta yachanankupaq, tukuy ima ruwayta riqsisqankuta, entiendesqankuta, wak ruwaykunawantaq kikinchanankupaq, yachakuqkunata wakichin. Chantapis, ima ruwaytapis allinta akllanankupaq yanapan”.
¿Chaypaq yachaywasimanpunichu yaykunayki tiyan? Unay tiempopi, rey Salomón proverbios librota qillqarqa, pisi yachayniyuqkunaman “umayoj kayta yachachinapaj, waynasman yachayta rikuchinapaj, reparachinapajtaj” (Proverbios 1:1-4). Arí, waynas, sipaskuna ima pisi yachayniyuq kanku. Chaywanpis yachaywasipi yachakusqaykiqa, astawan allin yuyayniyuq kanaykipaq yanapasunkiman. Yachayniyuq runaqa mana tukuy imamantachu yachakullan, manaqa yachakusqanmanjina kawsayninpi ruwan. Achkha runas, yachaywasipi yachachikusqanmanta mana allinta parlaptinkupis, chaypi yachakusqaykiqa, sumaqta tʼukurinaykipaq yanapasunqa. Ichapis geometriamanta, historiamanta ima yachakuy, ni imapi yanapasunanta yuyawaq. Barbara Mayer, kay The High School Survival Guide (Yachaywasipi allin risunanpaq yanapa), nisqa libronpi qillqasqanta qhawariy: “Achkha yachakuqkunaqa, mana yuyariyta atinqankuchu ima tapuykunatachus yachachiqkuna examenespi churasqankuta, chaywanpis yachaywasipi sumaqta yuyayta, tʼukuriyta ima yachakusqankutaqa, ni jaykʼaq qunqanqankuchu”.
Universidadpi 3 yachachiqkunaqa, imaynatachus yachaywasipi yachakuy, runasta yanapasqanta ukhuncharqanku, chaymanjinataq kayta rikusqanku: “Yachaywasipi sumaqta yachakuqkuna, machuña kaspapis chayri unayña yachaywasimanta lluqsispapis, ñawirisqankuta, imaschus kay pachapi pasachkasqanta ima, astawan sumaqta japʼiqanku, chantá imamantapis astawan yachakunankupaq kallpachakunku” (The Enduring Effects of Education [Yachaywasipi yachakusqanchikqa, yanapawanchik]).
Yachaywasipi yachakusqaykiqa, Diosta yupaychanaykipaq yanapasunqa. Sumaqta ñawiriy, sumaqta yachakuytaq, Diospa Palabranmanta aswan sumaqta yachakunaykipaq yanapallasunqataq (Apocalipsis 1:3). Runap ñawpaqinpi sutʼita parlayta yachakusqaykiqa, wakkunaman Bibliamanta yachachinaykipaq, yanapasunqa. Historiamanta, cienciamanta, geografiamanta, matematicasmanta ima, yachakusqaykitaq, tukuy laya runaswan parlanaykipaq yanapasunqa.
Yachaywasiwan, llamkʼaywan
Yachaywasipi yachakusqaykipis, juk sumaq llamkʼayta tarinaykipaq yanapasunqa. ¿Imaynatá?
Kamachiq Salomón, juk kʼuchi llamkʼaqmanta nin: “Reyespa ñawpaqenkupi sirvillanqapuni, manataj mayqen runaspallatachu”, nispa (Proverbios 22:29). Chayqa chiqapuni. Estados Unidos suyupi Ministerio de trabajo nisqapi llamkʼaq Ernest Green nin: “Ni imapi llamkʼayllatapis yachakunki chayqa, mana allintachu kawsakunki”, nispa.
Arí, yachaywasimanta lluqsipuqkunaqa, mana llamkʼayta tariyta atillankuchu. Walterqa (paymanta ñawpaq parrafospi parlarirqanchikña) llakiywan kayta yachakurqa. Pay nin: “Llamkʼayta maskʼaspapis, mana tarirqanichu, yachaywasipi yachakusqaymanta mana certificado kapuwasqanrayku”. Chantá nillantaq: “Wakin runasqa, mana entiendenaypaqjina parlanku, chayrayku wampu kasqayta yuyani”.
Yachaywasipi yachakuyta saqiqkunamanta, achkha waynas chayri sipaskuna, 16 watayuqkunamanta 24 watayuqkunakama, mana llamkʼayta tariyta atinkuchu, ¿machkhataq kanku? “Yachaywasipi yachakuyta tukuqkunamanta juk jinawan, mana llamkʼayniyuq kaqkunamantataq 3 kutiwanjinapuni” (The New York Times). Juk qillqaq F. Phillip Rice kay, The Adolescent, nisqa libronpi nin: “Yachaywasita saqipuqkunaqa, mana juk sumaq llamkʼayta tarinkuchu”. Mana ñawiriytapis atisqankuraykutaq, ni ima llamkʼaytapis ruwayta atinkuchu.
Juk qillqaq Paul Copperman kay, The Literacy Hoax (Qhasi mana kaq ñawiriy, qillqay ima) nisqa libronpi nin: “Ukhunchasqankumanjina juk waynaqa, waykʼuqjina llamkʼananpaq, 7 watallatapis yachaywasipi kanan tiyan, mecanicojina llamkʼananpaqtaq, 8 watata, juk empresapi mikhunata jallchʼaqmanta kamachiqjina llamkʼananpaqtaq, 10 watallatapis”. Nillanpuni: “Qhawasqaykumanjina, enfermerajina, yachachiqjina, ingenierojina llamkʼananpaqqa, 10 watamanta astawan yachakunan tiyan”, nispa.
Yachaywasipi, ñawiriyta, qillqayta ima, yachakuyta munaqkunaqa, ima llamkʼaytapis tariyta atinqanku. Chantá, yachaywasipi yachakusqayki ¿imaynatá kawsayniykipi yanapallasunkimantaq?
Astawan allin runa kanki
Yachakuyqa, imatachus mana allinta, imatachus allinta ruwasqaykita reparakunaykipaq, yanapasunqa. Michelle, manaraq unaychu computadorawan llamkʼachkan, pay nin: “Yachaywasipiqa, wakkuna imatapis usqhayta ruwanayta niwaptinku mana phiñakuspa ruwayta, examenesta sumaqta ruwayta, tukuywan allinta parlayta ima, yachakurqani”.
Wak sipas nin: ‘Mana allinta ruwasqaymanta llakiyniyta atipayta yachakurqani’, nispa. Payqa, imatapis mana allinta ruwasqanmanta wakkunata tumpaq. Wakinkunataqa, yachaywasipi tareasninkuta ruwayta yachakusqanku, mayta yanaparqa. Wakin runastaq, yachachiqkuna achkha tareasta waynasman, sipaskunaman ima qusqankurayku, allin yuyayniyuq kanankupaq mana yanapasqanta ninku. Kamachiq Salomontaq, waynasta, sipaskunata ima, ‘yachayta, chiqanchayta ima’ riqsinankuta yuyaychan (Proverbios 1: 1-3). Yachaywasipi tareasta ruwayta yachakuyqa, achkha runasta sumaq yuyayniyuq kanankupaq yanapan.
Chayrayku, yachaywasipi yachachisusqankuwan sumaqta yanapachikuy. ¿Imaynatá chayta ruwawaq? Ñawpaqta tareasniykita ruwanaykimanta parlarina.
Tʼukurinapaq tapuykuna
◻ ¿Imarayku achkha waynas, sipaskuna ima, yachaywasiman mana riyta munankuchu? ¿Imatá kaymanta ninki?
◻ Yachaywasipi yachakusqayki, ¿imaynatá allinta reparayta yachanaykipaq yanapasunki?
◻ Yachaywasimanta lluqsipuspa, ¿ima llamkʼaytapis tariyta atiwaqchu, imarayku?
◻ Yachaywasipi yachakusqayki, ¿imaynatá kawsayniykipi yanapasunkiman?
[135 paginapi sutʼinchaynin]
“Yachaywasipi, ni imata japʼiqaspa, tiyakullaq kani, chayrayku wasiyman ripurqani”
[138 paginapi sutʼinchaynin]
“Ukhunchasqankumanjina juk waynaqa, waykʼuqjina llamkʼananpaq, 7 watallatapis yachaywasipi kanan tiyan, mecanicojina llamkʼananpaqtaq, 8 watata, juk empresapi mikhunata jallchʼaqmanta kamachiqjina llamkʼananpaqtaq, 10 watallatapis”
[136 paginapi dibujos/fotos]
Yachaywasipi tareasniykita ruwayta yachakusqaykiqa, tukuy kawsayniykipi yanapasunqa
[137 paginapi dibujo/foto]
Yachaywasipi mana ñawiriyta, yupayta ima, yachakuqkunaqa, mana ima llamkʼaytapis tariyta atillankuchu.