18 Yachaqana

¿Imaynatá allin notasta urqhukuyman?

JUK kuti yachakuqkunata tapurisqanku: ‘¿Imataq astawan llakichisunkichik?’, nispa, 10 yachakuqkunamantataq, 5 kutichisqanku: “¡Notasniyku llakichiwayku!”, nispa.

Mana tʼukunapaqchu, yachakuqkuna, notasninkumanta llakikusqankuqa. Imaraykuchus notasnillankumantaña, yachaywasipi yachakuyta tukunanku chayri qhipakunanku, sumaq pagasqa chayri pisi pagasqa llamkʼayta tarinanku, tatasnin jatunpaq qhawananku chayri phiñakunanku ima. Arí, examenespi tapuykunaman kutichiyqa may allin. Jesucristopis, yachachisqasninta entiendesqankutachus manachus yachananpaq, tapurirqa (Lucas 9:18). Kay Measurement and Evaluation in the Schools (Yachaywasipi yachakuchkaspa examenesta qunamanta) libro nin: “Imaynatachus examenesninkuta qusqankuqa, sumaqtachus manachus yachasqankuta rikuchin, chantapis ima yachaykunatachus japʼiqananku kasqanta reparachillantaq”. Chantapis machkha notatachus urqhukusqaykiqa, tatasniykiman, imaynatachus yachaywasipi yachakuchkasqaykita rikuchin.

Ama anchata llakikuychu

Notasninkumanta llakikusqankurayku, paykunapura examenesninkupi atipanakuyta maskʼanku. Juk libro waynuchusmanta parlaspa nin: “Universidadman yaykuyta yuyaqkunaqa, atipanakuyta munaspa allinta yachakunankumantaqa, notasnillankupi tʼukurinku”. Chayrayku doctor William Glasser nisqanmanjina, “yachaywasipi yachakuyta qallarisqankumantapacha yachakuqkunaqa, yachachiqta tapurinku ima tapuykunatachus examenespi ruwananta [...] jinamanta chay tapuykunaman kutichiynillantaña maskʼanankupaq”.

Rey Salomón nirqa: “Chantá reparallanitaj, tukuy ima ruwaykuna, sumajta imasta ruwaypis kasqanta runapura envidiawan japʼinakusqankuraykulla. Chaypis qhasi manakajllataj, wayra japʼiyta munay jinalla”, nispa (Eclesiastés 4:4). Runas qhapaqyayta munaspa waynastaq, examenesninkuta allinta quyta munaspa atipanakusqankuqa, qhasi manakaqlla. Chaywanpis, Diosta yupaychaq waynasqa, yachakuchkaspa examenesninkuta allinta ruwananku kasqanta yachanku. Yachakusqankuta ñawpaqman churanankumantataq, Diospa Reinonta ñawpaqman churanku, chaypitaq atienekunku, imaraykuchus Diosqa, wak imasta yapatajina qunanta yachanku (Mateo 6:33; kay 22 yachaqanatawan ñawiriy, chaypi parlachkan imatachus estudiayta akllanamanta).

Yachaywasipi yachakuyqa mana allin notasta urqhukuyta munayllachu, manaqa rey Salomón nisqanmanjina imallatapis “yachaywan” ruwanapaq, yachaywan tʼukurinapaq ima yanapawanchik (Eclesiastés 10:10). Yachakuq examenesninta allinta qunanpaq, chayratullaña estudian, mana yachaspalla ruwan, copiakun ima chayqa, ni jaykʼaq allinta tʼukuriyta yachakunqachu. Examenesniykita allinta qusqaykiqa, qhasilla kanman, yachakuyta tukuspa mana qullqillatapis yupayta atiptiykiqa.

Chayrayku, notasniykita qhawasqaykiqa, machkhatachus yachakuchkasqaykita qhawanaykipaq yanapasunqa. Chaywanpis, ¿imaynatá, allin notasta urqhukuwaq machkhatachus yachakuchkasqaykita reparanaykipaq?

¡Sumaqta yachakuyta maskʼay!

Juk yachachiq Linda Nielsen nisqanmanjina, qhilla yachakuqkunaqa, “mana allin notasta urqhukusqankumanta, mana juchayuq kasqankuta ninku: yachachiq, examenespi mana kutichiyta atinapaqjina tapuykunata ruwasqanta, yachachiq paykunata chiqnikusqanta, mana suerteyuq kasqankuta, mana tiempoyuq kasqankuta, ima ninku”. Biblia nin: “Qhellaqa munallan nitaj tarinchu”, nispa (Proverbios 13:4). Yachakuqkunaqa, estudiayta qhillakusqankurayku mana allin notastachu urqhukunku.

Chaywanpis sumaqta yachakuqkunaqa, paykuna kikinmanta yachakuyta maskʼanku. Kay ’Teen revistata qillqaqkuna, juk kuti yachakuqkunata, imaynatachus allin notasta urqhukusqankumanta waturisqanku. ¿Imaynatá allin notasta urqhukusqanku? Juk yachakuq nisqa: “Yachakuyta munayqa, mayta yanapakun”, wak yachakuq nillasqataq: “Tiempota urqhukuy, juk horariota ruwakuy ima, mayta yanapakun”, nispa. Wak yachakuqtaq, “juntʼanapaqjina ima ruwaytapis akllayqa may sumaq kasqanta”, nillasqataq. Arí, allin notasta urqhukunaykiqa QAMLLAMANTAÑA, sumaqta estudianaykimanta, yachaywasipi allinta yachakunaykimanta ima.

‘Ñuqaqa estudianipuni’

Wakin waynasqa, allin notasta urqhukunankupaq tukuy atisqankumanjina ruwachkasqankuta ninku, chaywanpis mana allin notastachu urqhukunku. Manaraq unaychu Universidad de Stanford (E.U.A.) nisqamanta ukhunchariqkuna, 770 yachakuqkunata tapurisqanku, machkhatachus tareasninkuta ruwanankupaq, estudianankupaq ima, kallpachakuchkasqankumanta. Tʼukunapaqjina, ¡mana allin notasta urqhukuqkunaqa, allin notasta urqhukuqkunajina estudiasqankuta nisqanku! Chaywanpis, imaynatachus estudiachkasqankuta qhawarikuspataq, allin notasta urqhukuqkunamanta, pisita estudiachkasqankuta reparakurqanku.

¿Imatá kay rikuchin? Imaynatachus estudiasqaykiqa ichá mana allinchu, jina kaptinqa sumaqta estudiayta yachakunayki allin kanman. Kay Journal of Educational Psychology revista nin, yachakuqkuna “tareasninkuta ruwanankupaq, sumaqta estudianankupaq ima, astawan tiempochakusqankuqa, allin notasta urqhukunankupaq yanapan”, nispa. Chantá, “mana japʼiqayta atiq yachakuqqa, semanapi 1 horamanta 3 horakama tareasninta ruwan estudian ima chayqa, mana tareasninta ruwaq, sumaqta japʼiqayta atiq yachakuqjina notasta urqhukunman”.

Apóstol Pabloqa juk rikchʼanachinawan sutʼincharqa, imatachus ruwayta akllasqanta juntʼananpaq ‘cuerponpa munayninta ni imarayku ruwaqta saqisqanta’ (1 Corintios 9:27). Ichá qampis payjina ruwanayki kanqa, teleta qhawaspa, radiota uyarispa estudianki chayqa. Teleta manaña qhawanaykipaq ichá juk papelpi: “¡Tareasniyta tukunaykama teleta, mana qhawanaychu tiyan!”, nispa qillqawaq.

¿Mayniqpi estudianki?

Mayniqpichus estudianchik chay allin kaptinqa, sumaqta estudiayta atinchik. Chayrayku cuartoykipi wakwan tiyakunki, chayri wasiyki ancha juchʼuy chayqa, wakniqpi estudiayta maskʼakuwaq; ichapis cocinapi, chayri wakpa curatonpi sapa chʼisi juk horallatapis estudiawaq. Mana chayta ruwayta atispataq, ichá juk bibliotecaman, chayri amigoykip wasinman estudiaq riwaq.

Atispaqa, juk jatun mesata maskʼakuwaq, chaypi tareasniykita ruwanaykipaq. Chantá mana sapa rato sayarinaykipaq, juk lapizta, juk papelta ima, qillqanaykipaq apakuywaq. May llakiywan niyku, teleta qhawaspa, radiota uyarispa ima estudiayqa, mana allinchu kasqanta, imaraykuchus mana japʼiqayta atillankichu, kikillantaq kanman telefononiqta waqyamusuptinku, chayri pipis watukuq jamusuptinku.

Kʼanchaypis mana anchata lliphipirinanchu tiyan, estudiachkaspa mana saykʼunaykipaq, imaraykuchus chayqa ñawisniykitapis jarkʼan. Wasi ukhuqa, mana ancha qʼuñi, nitaq ancha chirichu kanan tiyan. Jina chayqa, sumaqta estudiayta atinki.

Mana estudiay gustasuptin, ¿imatá ruwawaq? Kawsayninchikpiqa wakin kutilla imatachus munasqanchikta ruwanchik. Juk llamkʼayniyuq kanki chayqa, munaspa mana munaspa sapa pʼunchay llamkʼanayki kachkan. Chayrayku tareasniykita ruwayta, estudiayta ima allinta yachakuy, chay yachakusqaykitaq, allinta llamkʼanaykipaq yanapasunqa. Chaypaqtaq, sumaqta tʼukuriy, ima horachus estudianaykita. Juk yachachiq nin: “Atispaqa, maypichus, ima horachus estudianki chayllapipuni, sapa pʼunchay estudiay. Jinata ruwaspataq estudiayman yachakapunki [...] manañataq estudiayta qhillakunkichu”.

Chaymanjinallapuni estudiay

Apóstol Pablo kay Filipenses 3:16 pʼitipi, cristianosjina allinta kawsachkasqankumanta parlaspa, yuyaycharirqa ‘chayman jinallapuni kawsakunankuta’. Qampis allinta estudiayta yachanki chayqa, chaymanjinallapunitaq ruwasqaykiqa mayta yanapasunqa. Chayrayku, imaynatachus allinta estudianaykipi tʼukuriy. Amataq: iskay materiasta jukllapi estudiaychu, (iskay qalluspi parlaytajina) manaqa, tumpata samariy, chaymanta jukninmantañataq estudiallaytaq. Achkha tareasniyki kaptinpis kikillantataq ruway.

Tareasniykita ruwanaykipaq achkhata ñawirinayki kaptinqa, kayta ruwawaq. Ñawpaqta imatachus estudianaykita QHAWARIY. Chaymanta imayna tʼaqasqachus kasqanta, dibujosninta ima, qhawariy. Chaymantataq, sapa yachaqanamanta TAPUYKUNATA ruwakuy. (Jinamanta japʼiqanki imatachus ñawirichkasqaykita). Chantá, tapuykunasniykiman kutichiykunasninta maskʼaspa ÑAWIRIY. Sapa parrafota, chayri sapa rakʼiyninta ñawiriytawantaq, libroykipi mana watiqmanta maskʼaspalla, yuyarikusqaykimanjina SUTʼINCHAY. Tukuytawankamataq, sapa yachaqanata, chayri sapa rakʼiyninta qhawarispa YUYARIKUY imamantachus parlachkasqanta. ¡Achkha runas ninku, yachakuqkuna jinata ruwasqankuqa, ñawirisqankumanta yaqha tukuyninta japʼiqanankupaq yanapasqanta!

Juk yachachiq nin: “Yachakuqkunaman, ima yachachiypis mana jinallamanta rikhurimusqanta, manaqa wak yachachiykunawan khuskachasqa kasqanta yachachinanchik tiyan”. Chayrayku yachasqaykita, imatachus yachakuchkasqaykiwan, kawsayniykipi rikusqaykiwan ima, kikinchay. Tʼukuriytaq imaynatachus yanapasusqanpi.

Diosta yupaychaq waynaqa, wak yachachiykunata sumaqta entiendeyta atinman. Biblia nin: “Yachaypa qallarikuynenqa Tata Diosta manchachikuymin”, nispa (Proverbios 1:7). Kay Jallpʼapi tukuy ima kaq, imaynachus ruwasqa kasqanmanta yachayqa, ichá mana gustasunkichu. Chaywanpis, Diospa ‘atiynin, Dios kayninpis ruwasqasninniqta rikuchisqa’ kasqanta yachayqa, kay Jallpʼapi tukuy ima kaqmanta yachakunaykipaq yanapasunqa (Romanos 1:20, Dios Parlapawanchej). Unaymantapacha Diospa munaynin, runap kawsayninpi juntʼakuchkasqan rikukun. ¡Bibliaqa, 7 atiyniyuq suyusmanta parlan (Estados Unidos suyu, Gran Bretaña suyuwan, kʼaskaykunakusqankumanta)! (Apocalipsis 17:10; Daniel 7 tʼaqa).

Imatachus yachakuchkasqaykita astawan sumaqta japʼiqanaykipaq, imatachus yachasqaykiwan, imapichus creesqaykiwan ima khuskachay, astawan yachayniyuq kanaykipaq. Salomón nin: “Yachayniyoj runarí imatapis yachaqakullan”, nispa (Proverbios 14:6).

‘Qhipan semana examen kanqa’

Kay rimayta uyarispaqa, mana manchachikunaykichu tiyan. Ñawpaqtaqa yachachiq parlasqanpi reparay, ima tapuykunatachus examenpi urqhumunanta, wakin tapuykunaman kutichinaykipaq mayta sutʼinchanayki kanqa, wak tapuykunaman kutichinaykipaqtaq kutichiyninta akllanayki kanqa. Chantapis, examenta qunayki pʼunchay chayamuchkaptin, yachachiq ima yachachiytachus astawan sutʼinchasqanta reparay, imatachus examenpi tapunanta yachanaykipaq. (Kay Senior Scholastic revista nisqanmanjina, wakin yachachiqkuna ninku, “kay yachayqa may allin”, chayri: “Ama qunqaychikchu...”, nispa.) Chaymanta, imatachus entiendesqaykimanjina qillqasqaykita, wak libros nisqanta, tareasniykita ima, watiqmanta ñawirillaytaq.

Salomón nin: “Fierroqa fierrollawantaj awsakun; runatapis runallataj aswan kʼachaman tukuchin”, nispa (Proverbios 27:17). Ichá amigoyki chayri tatasniyki estudianaykipaq yanapayta atisunkuman, estudiasqaykimanta tapuykunata ruwasuspa chayri sutʼinchaqta uyarisuspa. Qʼayantin examenta qunaykipaqtaq allinta samariy, allintataq puñuy. Jesús nirqa: “Astawan causayta munaspa, llaquicuspapis ¿uj chhicatawan causayta atiwajchejchu?”, nispa (Mateo 6:27, Dios Parlapawanchej).

Examenniykita mana allinta ruwaspa

Examenniykipi mana allin notata urqhukusqaykiqa mayta llakichisunkiman. Juk yachachiq Max Rafferty nin: “Runaqa, kawsachkaptillanchikraq machkha yachayniyuqchus kasqanchikmanjina, allinta ruwasqanchikmanjinataq, jatunpaq qhawawanchik [...] Yachaywasipi, wawasta yachachiqkuna, ni jaykʼaq llakiypi kanankuta yachachinku chayqa, mana allintachu yachachichkanku”. Mana allin notasta urqhukuspa llakikusqaykiqa, allinniykipaq kanqa, allinta estudianaykipaqtaq tanqasunqa.

Chaywanpis, mana allin notasta urqhukusqaykimanta, ¿imaynatá tatasniykiman willawaq? Wakin yachakuqkunaqa, tatasninkuwan mana kʼamichikunankupaq tukuy imata ruwanku. Juk wayna nin: “Ñuqaqa libretayta, cocinapi juk mesa tiyan chay pataman churarpaq kani, chantá cuartoyman qʼayantinkama puñunaypaq ripuq kani”. Wak wayna nillantaq: “Ñuqaqa, notasniyta rikuchinaypaq, sutʼiyamunanta suyaq kani, mamay llamkʼayninman rinanpaqña kachkaptintaq, niq kani: ‘Kaypi firmapunawayki tiyan’, nispa. Mana tiempoyuq kasqanraykutaq, mana imatapis niwaqchu”... arí, chay ratoqa mana imatapis niqchu. ¡Wakin yachakuqkunataq, pakayllamanta libretasninkuman munasqankumanjina notasta churaykunku!

Chaywanpis, tatasniykiqa imaynatachus yachakuchkasqaykita, yachananku tiyan. Suyankutaq, notasta urqhukusqayki atisqaykimanjina kananta, mana jina chayqa, tatasniyki chaymanta jasutʼisunankuqa yachasqallaña. Chayrayku ama chʼawkiyaychu. “Tataykej yachachisusqanta uyariy [...], amataj pisipaj qhawaychu mamaykej yachachisusqantapis” (Proverbios 1:8). Tatasniyki qammanta anchata mañasusqankuta yuyaspaqa, paykunawan parlariy. (Kay “¿Imaynatá tatasniyman willayman?”, nisqata 2 yachaqanapi ñawiriy.)

Sumaq notasta urqhukusqaykiqa may allin, chaytaq mana imayna runachus kasqaykitachu rikuchin. Chaywanpis, yachaywasipi yachakuchkaspaqa allinta yachakunaykipaq atisqaykimanjina kallpachakuy. Jinata ruwasqaykiqa, mayta kusichisunqa jinallataq tatasniykitapis.

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ Machkha notatachus urqhukusqayki, ¿imatá reparachisunan tiyan, chantá imaraykutaq mana anchata llakikunaykichu tiyan?

◻ ¿Imaraykutaq sumaqta yachakuyta maskʼanayki tiyan?

◻ Clasesta pasaytawankama, ¿imaspitaq tʼukurinayki tiyan?

◻ ¿Imaynatá allin notasta urqhukuwaq?

◻ ¿Imaynatá examenesniykipaq wakichikuwaq?

◻ ¿Imaynatá mana allin notasta urqhukusqaykita qhawanayki tiyan? ¿Tatasniykiman manachu rikuchinayki tiyan?

[141 paginapi sutʼinchaynin]

Yachakuq examenesninta allinta qunanpaq, chayratullaña estudian, mana yachaspalla ruwan, copiakun ima chayqa, ni jaykʼaq allinta tʼukuriyta yachakunqachu

[144, 145 paginaspi recuadro, dibujo/foto]

Clasesta pasaytawan, ¿wak imasta ruwaymanchu?

Achkha waynas, sipaskuna ima, clasesta pasaytawan, wak imasta ruwasqankurayku sunqu juntʼasqa kanku. Estados Unidos suyumanta, juk wayna nin: “Clasesta pasaytawankama wakkunawan tantakuq kani, wak imasta ruwanaykupaq. Autosta, computadorasta, radiosta ima allinchay gustawasqanrayku, tukuy laya qutu waynaswan kayta ruwaq kani”. Achkha runasqa, universidadman yaykuyta munaq waynasta, sipaskunata ima, clasesta pasaytawankama tukuy kaykunata ruwanankupaq tanqanku.

Ñawpaqta yachachikjina llamkʼaq, kunantaq Estados Unidos suyupi kamachiqpa yanapaqninjina llamkʼaq, kay ¡Despertad! revistata qillqaqkunaman nisqa: “Wakin waynas, sipaskuna ima, tareasninkuta ruwanankupaq tiempochakunankumantaqa, clasesta pasaytawankama wak imasta ruwanankupaq tiempochakusqankurayku, mana allin notasta urqhukunku”. Arí, estudianapaq tiempota urqhukuyqa, mana atikullanchu. Cathyqa, wak compañerasninwan beisbolta pukllaq, nintaq: “Allinta pukllanaykupaq wakichikuspaqa, mayta saykʼusqayrayku mana imatapis ruwayta atiqchu kani, nitaq estudiaqpischu kani. Chayrayku kay wataqa manaña paykunawan pukllanayta nini”.

Sapa kuti pukllaq ripuptiykiqa mana tiempoyki kapusunkimanñachu Diosta yupaychanaykipaq. Juk cristiano, wayna kachkaspa, imatachus ruwasqanmanta yuyarikuspa nin: “Kimsa ruwanastapuni ruwayta yuyarqani: tareasniyta ruwayta, pukllamuq riyta, Diosta yupaychayta ima. Kimsantinta ruwanaypaq mana tiempo kaptintaq, Diosta yupaychanaypaq mana tiempochakuqchu kani”.

Juk wayna, Themon sutiyuq, yachaywasipi wak waynaswan pukllaq, nintaq: “Tantakunapaq Wasiman [Diosmanta yachakunapaq] manaña riyta atiqchu kani, imaraykuchus, sapa martes, jueves, sábado ima, viajaq kayku, sutʼiyay horallañataq chayamuq kayku”. Kay 1 Timoteo 4:8 pʼiti nisqanta, mana qunqanachu, chaypi nin: “Cuerpota ima ruwanaman yachachisqa kallpachayqa pisillata runata yanapan. Cheqan kajman jina kawsayrí tukuy imapi sumajta yanapan”.

Chantá yuyarillaytaq, imaraykuchus wakin ruwaykunaqa juchapi urmachisunkiman. Wak waynaswan tantakusqayki, allin ruwaykunata ruwanaykipaq, ¿yanapasunqankuchu? ¿Imamanta parlankuman? Chay waynas, ¿manachu juchapi urmanaykipaq tanqasunkuman? 1 Corintios 15:33 pʼiti nin: “Sajra runaswan pureyqa kʼacha ususta chinkachin”, nispa.

Kusikunapaqjina, Jehovamanta sutʼinchaq waynas, sipaskunaqa, mana tiemponkuta usuchinkuchu. Clasesta pasaytawankama pukllaq rinankumantaqa, wak runasman Diosmanta yachachimunku, chay runas Diosta riqsinankupaq. Colosenses 4:5 pʼiti yuyaychan: “Allin yachaywan kawsaychej mana creejkunaj ñawpaqenkupi, ama tiempota usuchispa”.

[143 paginapi dibujos/fotos]

Wakin yachakuqkunaqa examenesninkuta mana allintachu ruwanku, mana allinta estudiasqankurayku

[146 paginapi dibujos/fotos]

Estudiayta, wak imasta ima jukllapi ruwayqa, mana atikullanchu

[148 paginapi dibujo/foto]

Tatasniyki mana allin notasta urqhukusqaykimanta phiñakunankuqa yachasqallaña. Qammanta anchata mañasusqankuta yuyaspaqa, paykunawan parlariy