29 Yachaqana
Piwanpis lluqsinaypaq, ¿wakichisqachu kachkani?
ACHKHA suyuspi, piwanpis lluqsiytaqa, sunqunkuta kusichinankupaq, pukllakuytajinalla qhawanku. Wakintaq, mana jinatachu qhawanku, manaqa tʼikasta jaywanarikuy, mikhunata mikhurimuy, ripunankupaq muchʼaykunakuy ima, ninayasqanta ninku. Wakinkunataq, juk pʼunchay puriykacharimunankupajinalla qhawanku. Chantá sapa kuti juk waynawan chayri sipaswan lluqsiqkunapis ‘amigoslla kayku’, nispa ninku. Tukuy kaykuna, riqsinakunankupaq lluqsichkasqankuta ninayan.
Ñawpa tiempopi, waynas, sipaskuna ima, riqsinakunankupaq mana lluqsiqchu kanku. Yachaywan, sumaqta qhawakuspa, maychus kaqmanjina riqsinakunankupaq lluqsiqkunaqa, allinta riqsinakunkuman. Chaytaq may kusiy kanman. Chaywanpis, ¿chay ninayanchu qampis riqsinakunaykipaq lluqsinaykita?
Piwanpis lluqsinaypaq tanqawaptinku
Wakin kuti, juk waynawan chayri juk sipaswan lluqsinaykipaq tanqasqa kawaq. Wak waynas piwanpis lluqsinchkasqankurayku ichá qampis kikillantataq ruwayta munawaq, manachayri amigosniyki, parientesniyki ima, piwanpis lluqsinaykipaq tanqasunkuman allinniykipaq kasqanta nispa. Mary Annta 15 watayuq kachkaptin, juk wayna paywan lluqsinanpaq parlapayasqa, Mary Anntataq tian nisqa: “Chay waynawan lluqsiyta munasqaykiqa, mana ninayanchu paywan casarakunaykita. Paywan lluqsiyqa, allin runa kanaykipaq yanapasunqa. [...] Ni jaykʼaq juk waynawan lluqsiptiykiqa, mana riqsisqachu kanki, ni pi juktawan lluqsinaykipaq parlapayasunqachu”, nispa. Mary Ann nin: “Tiay niwasqanqa, mayta tʼukuchiwarqa. ¿Chiqamantachu kusikunayta qhisachachkani? Parlapayawaq waynaqa, autoyuq, qullqiyuq ima karqa, yacharqanitaq mayta kusikunayta. ¿Paywan lluqsinaychu kanman, manachu?”.
Wakin waynas, sipaskuna ima, munasqa kayta munasqankurayku, piwanpis lluqsiyta qallarinku. Ann, 18 watayuq sutʼinchan: “Pipis munakunawanta munaq kani, imaraykuchus tatasniyqa, mana anchata munakuwaqchu kanku, chayrayku munakusqay waynaman llakiyniyta willariq kani, paytaq entiendewaq”.
Chaywanpis, ¡wakkuna tanqaptillanku juk wayna chayri juk sipas, piwanpis lluqsinanqa, mana allinchu! Imaraykuchus piwanpis riqsinakunapaq lluqsiyqa, mana pukllakunapaqchu kanan tiyan, manaqa casarakunapaq. ¿Casarakunaypaq?, nispa ichá piwanpis lluqsiqkunaqa ninkuman, mana casarakuypi yuyasqankurayku. Jina kaptin, ¿lluqsinallankupunichu kanman? Piwanpis mana casarakuyta munaspalla lluqsiptiykiqa, llakiyllata tarinki. ¿Imarayku?
Piwanpis lluqsichkaspa chʼampaykuna
Ñawpaqta, juk wayna chayri sipasqa, wiñachkasqanrayku qhariwarmijina puñuykuyta munaynin manchay sinchi kachkan, chay munaynintaq yuyayninta chinkachinman (1 Corintios 7:36, NM). Chayrayku piwanpis lluqsinaykipaqqa, chay munayniyki pisiyananta suyanayki tiyan.
Tukuy kaytaq, waynuchullaraq chayri sipasllaraq kachkaspa lluqsiqkunapaq may ñakʼariy, imaraykuchus paykunaqa, pisimanta pisi chay munayninkuta atipayta yachakuchkanku. Ichá qampis, qhariwarmijina puñuykuymanta, Diospa kamachisqanta yachanki, chayraykutaq tukuy imapi llimphu kayta munanki, (23 yachaqanata ñawiriy). Chaywanpis wiñachkasqaykirayku, mana munachkaptiykipis, juk waynawan chayri juk sipaswan kachkaspa qhariwarmijina puñuykuyta munayniyki rikchʼarinman. (Kay 232, 233 paginasta ñawiriy.) ¡Tukuypis munakuyniyuq kanapaq ruwasqa kanchik! Chayrayku, astawan wiñanaykikama, munayniykita atipayta yachanaykikama, mana piwanpis lluqsisqaykiqa allinniykipaq kanqa. Llakikunapaqjina, wakinqa kayta yachakunku may ñakʼariywan.
Juk wayna nirqa: “Juk sipaswan lluqsiyta qallarichkaspa [...] mana makisniykumanta japʼinakuqchu kayku, nitaq muchʼanakuqchu kayku. Paywantaq parlarillayta munaq kani. Paytaq munakuyniyuq kaspa, anchata qayllaykamuwaq. Pisi tiempomantaq, makisniykumanta japʼinakuyta, muchʼanakuyta ima, qallarirqayku. Tukuy kaytaq qhariwarmijina puñuykuyta munayniyta, rikchʼarichirqa. Jukjinamantañataq yuyachiwarqa, manataq paywan parlayllatachu munarqani, manaqa uqllaykukuyta, japʼiykuyta, muchʼaykuyta ima, munaq kani. ¡Chayta ruwaspapis mana kusisqachu karqani! Munayniyqa, locoyachichkawarqa. Chayrayku, ñuqa kikin chiqnikuq, pʼinqakuq ima, kani”.
Mana tʼukunapaqchu, pikunachus juk waynawan chayri sipaswan riqsinakunankupaq lluqsiqkuna, khuchichakuypi urmasqankuqa. Achkha waynasta, sipaskunata ima, tapurisqankumanjina, 10 sipaskunamanta 9, 10 waynasmantataq, yaqha chunkantinpuni, riqsinakuchkaspa qhariwarmijina puñuykuyqa, “may allin” kasqanta nisqanku. Chaywanpis, ¡10 sipaskunamanta 7, 10 waynasmanta 4, riqsinakuchkaspa mana munachkaspalla, khuchichakuypi urmasqankuta nisqanku!
Loretta, 20 watayuq nin: “Sapa kuti khuskallapuni kasqaykurayku, munakuyniyku astawan yapakurqa. Pisi tiempomantaq, mana muchʼanakuyllatachu munarqayku, manaqa maynintachus jispʼayku chayta llukchinakuyta qallarirqayku. Chayraykutaq chʼichichasqajina, pʼinqasqa ima, sientekurqani. Chantapis, paywan puñuykunayta munarqa [...] Chaytaq tʼukuchiwarqa, iskaychachiwarqa ima. Chaywanpis, mana saqirparinawanta munarqanichu. ¡May llakisqataq kachkarqani!”.
Chaywanpis, mana tukuy lluqsiqkunachu khuchichakuypi urmanku; wakinqa manaraq chaypi urmachkaspa jarkʼakunku. Juk wayna chayri sipas manaraq casarachkaspa, qhariwarmijina puñuykuyta munanman chayqa, mayta ñakʼarinman. Manataq chayllamantachu ñakʼarinman.
Sunqu pʼakisqa
Kay waynap nisqanpi tʼukuriy: ‘Ñawpaqta Kathyqa, mayta gustawaq. Munakuyniykuta rikuchinakuchkaspataq, mana allin kaqta ruwananpaq tanqarqani. Kunantaq, manaña ñawpaqtajina munakusqayrayku, mana allinchu sientekuni. Mana sunqunta nanachispalla, ¿imaynatá, manaña munakusqayta niyman?’. ¡Manchay llakiy!, ¿icharí? Kathy kawaq chay, ¿imayna sientekuwaq?
Wasanchanakuyqa, achkha waynaspi, sipaskunapi ima rikukun. Juk waynata, juk sipastawan makisninkumanta japʼinakuspa puriqta rikuyqa, ichá kʼachitu kanman. Chaywanpis, ¿nisunmanchu khuskallapuni kanankuta chayri casarakunankuta? Ichapis. Imaraykuchus wayna chayri sipas kachkaspallaraq lluqsiqkunaqa, tʼaqanakunku; wakin kutilla casarakuyman chayanku, wakin kutitaq casaraspapis wasanchanakunku.
Waynallaraq chayri sipasllaraq kachkaspa yuyasqayki, munasqayki imaqa, tikrakuchkallanpuni. Qam kikin riqsikuchkanki, imatachus munasqaykita, imatachus kawsayniykiwan ruwayta munasqaykita ima. Ichá kunan, juk waynata chayri sipasta munakunki, tiempo pasasqanmajinataq manaña munakuwaqchu. Piwanpis lluqsiqkuna, munakuyninkuta wiñanallantapuni saqinku chayqa, mayqinnillankupis ñakʼarinqankupuni. Yachakusqanmanjina, juk wayna chayri sipas “munakusqanwan phiñanakusqanrayku” chayri “wasanchasqanrayku”, paykuna kikin wañuchikunku.
¿Wakichisqachu kachkani?
Diosqa, waynasta, sipaskunata ima, nin: “Wayna, mayta kusikuy tiempoykipi; wayna kashaspa, imaschus allin kajwan kusikuy. Sonqoykej munasqampi puriy, imastachus rikusqaykipitaj”, nispa. Waynas, sipaskuna ima, ‘sunqunkup munasqanpi purinku’. Chaywanpis, ‘sunqunkup munasqanmanjina’ ruwasqanku kusichiptinpis, llakiypi, ñakʼariypi ima, tukukun. Chayrayku, Biblia nin: “Sonqoykimanta phutikuyta wijchʼuy, tukuy sajra kajtataj ukhuykimanta karunchay, imaraykuchus wayna kayqa qhasi manakajlla” (Eclesiastés 11:9, 10). Anchata llakikusqankurayku, ‘phutikuyqa’ jamunman. ‘Tukuy saqra kaqtaq’, ñakʼarichinman. Kaykunaraykutaq mana kusisqachu kawsakuwaq.
Chaywanpis, ¿kay ninayanchu piwanpis lluqsiy, llakiypipuni tukukusqanta? Mana. ¡Allinnillaykita maskʼanallaykipaq (‘kusikunallaykipaq’), manaraq wakichisqa kachkaspa, piwanpis lluqsiptiykiqa, llakiypi tukunman! Chayrayku, kay tapuykunaqa, tʼukurinaykipaq yanapasunkiman.
Piwanpis lluqsinay, ¿machu runajina yuyanaypaq yanapawanmanchu? Mana, imaraykuchus juk runallawan riqsinakuchkanki manataq wak runaswan amigosta ruwakunaykipaq yanapasunqachu. Chayrayku, ¿manachu aswan allin kanman, juk waynallata chayri juk sipasllata riqsinaykimanta, wakkunatapis riqsinayki? (1 Pedro 2:17, kikinchay). Susan nin: “Qutuchakuymanta kuraq hermanaswan amigasta ruwakurqani. Paykunaqa, piwanpis parlariyta munaq kanku, ñuqataq kallpachanawankuta necesitarqani. Chayrayku, paykunata waturiq rispa, yaku qʼuñita ukyariq kayku. Parlariq, asiriq ima, kayku. Ajinamanta sumaq amigas karqayku”.
Arí, juk waynallawan chayri juk sipasllawan amigos kanaykimantaqa, machituswan, solteroswan, casadoswan amigosta ruwakunaykiqa may sumaq, imaraykuchus ajinamanta paykunawan allinta apanakunki, nitaq ima ruwaymanpis tanqasqachu kanki, juk waynawan chayri sipaswan riqsinakuchkaspajinaqa. Casados kaqkunawan parlarisqaykiqa, qhariwarmi kawsayta maychus kaqmanjina qhawanaykipaq yanapasunqa. Chaytaq aswan qhipaman, juk sumaq qusata chayri warmita maskʼanaykipaq, wakichisunqa, chantá maykʼaqpis casaraspa juk sumaq qusa chayri juk sumaq warmi kanaykipaq yanapasunqa (Proverbios 31:10). Juk sipas Gail sutiyuq nin: “Casarakunaypaq mana wakichisqaraqchu kani. Ñuqa kikintaraq riqsikuchkani, chantá Diospaq astawan llamkʼayta munani. Chayrayku, mana ni mayqin waynawan riqsinakuyta munaniraqchu”.
¿Sunquntachu nanachiyta munani? Mana casarakuypi yuyaspalla, juk waynawan chayri juk sipaswan lluqsisqaykiqa, mayta llakichisunkiman, munakusqayki waynata chayri sipastapis llakichillanmantaq. Imayna runachus kasqanta riqsinallaykipaq, ¿allinchu kanman payman lluqsichkaspa munakuyniykita rikuchinayki? (Mateo 7:12, ñawiriy.)
¿Ima ninkutaq tatasniy? Juk tiempo tatasniykipis wayna chayri sipas karqanku, chayrayku juk waynawan chayri juk sipaswan riqsinakuy, ima chʼampaykunatachus apamusqanta yachanku. ¡Waynallaraq chayri sipasllaraq kachkaspa lluqsiqkuna, ima chʼampaykunapichus urmanankuta yachanku! Chayrayku, tatasniyki piwanpis lluqsinaykita, mana saqisuptinkuqa, ama paykunawan churanakuychu (Efesios 6:1-3). Ichá casarakunaykipaqjinaña kanaykikama suyakunaykita munanku.
Mana khuchichakuypi urmanaypaq, ¿Bibliap nisqanta juntʼayta atisaqchu? Qhariwarmijina puñuykuyta munayniyki pisiyaptinpis, wakin kuti chay munayniykita mana atipayta atillankichu. Wayna chayri sipas kachkaspa, ¿wakichisqachu kachkanki, ni ima juchapi urmaspalla piwanpis llusinaykipaq?
Achkha waynas, sipaskuna ima, kay tapuykunapi tʼukurisqanku may sumaq, imaraykuchus jinata tʼukurisqankurayku Mary Annjina (paymanta ñawpa parrafospi parlarirqanchikña) yuyayta qallarinku. Pay nirqa: “Juk waynawan lluqsinamanta imatachus wakkuna yuyasqanku, mana tanqanawanta saqirqanichu. Ni piwan lluqsinaytataq nirqani, wiñay tukusqa runa kanaykama, casaranaypaq juk sumaq qusata, kʼacha kaykunasniyuqta maskʼanaypaq wakichisqa kanaykama”.
Mary Ann nisqanqa, niraq piwanpis lluqsichkaspa, ¿casarakunaypaq wakichisqachu kachkani?, nispa tapurikuy, may allin kasqanta reparachiwanchik.
Tʼukurinapaq tapuykuna
◻ Juk waynawan chayri juk sipaswan “riqsinakuy”, ¿imatá ninayan?
◻ ¿Imaraykutaq wakin waynas, sipaskuna ima, piwanpis lluqsinankupaq tanqasqajina sientekunku?
◻ Qhariwarmijina puñuykuyta munayniyki sinchi kachkaptin, ¿imaraykutaq piwanpis lluqsinayki mana allinchu?
◻ Piwanpis lluqsichkaspa, ¿imaynatá ‘saqra kaqta’ ruwaymanta karunchakunman?
◻ ¿Imataq kanman juk waynawan juk sipaswan, ¿‘amigoslla’ kaptinku?
◻ Piwanpis lluqsinaykipaq wakichisqachus manachus kasqaykita, ¿imaynatá yachawaq?
[231 paginapi sutʼinchaynin]
“Pisi tiempomantaq, mana muchʼanakuyllatachu munarqayku, manaqa maynintachus jispʼayku chayta llukchinakuyta qallarirqayku. Chayraykutaq chʼichichasqajina, pʼinqasqa ima, sientekurqani. Chantapis, paywan puñuykunayta munarqa”
[234 paginapi sutʼinchaynin]
‘Kathyta, mana sunqunta nanachispalla, ¿imaynatá, manaña munakusqayta niyman?’
[232, 233 paginaspi recuadro, dibujo/foto]
¿Juk waynawan juk sipaswan ‘amigoslla’ kayta atinkumanchu?
Juk waynaqa, juk sipasta munakuyta qallarin, chay sipasta mana munakusqanta nispalla, kaytaq achkha waynaspi rikukun. Gregory, 17 watayuq nin: “Sipaskunallawan parlayta munani, khuyakuyniyuq kasqankurayku”. Wakin waynasqa, juk sipaswan parlay, allin runas kanankupaq yanapasqanta ninku.
Bibliaqa, waynasta yuyaychan, ‘sipaskunata llimphu sunquwan panasninkutajina’, qhawanankupaq (1 Timoteo 5:2). Kay yuyaychaymanjina, ruwaptinkutaq mana ni ima saqrata yuyaspa allinta apanakunqanku. Apóstol Pabloqa, soltero karqa, wak cristianaswantaq allinta apanakuq (Romanos 16:1, 3, 6, 12, ñawiriy). Qillqarqataq iskay cristianas, paywan khuska ‘mayta kallpachakuspa evangeliota willasqankumanta’ (Filipenses 4:3). Jesucristopis, ni ima saqrata yuyaspa warmiswan allinta apanakurqa. Achkha kutistaq Marta, hermanan María ima, Jesusta wasinkuman waqyariq kanku parlarinankupaq (Lucas 10:38, 39; Juan 11:5).
Juk waynawan, juk sipaswan mana munakusqankuta ninakuspalla, nitaq casarakuyta yuyaspalla, lluqsisqankuqa mana ninayanchu amigoslla kasqankuta. Imaraykuchus mayqinnillankupis jukninta munakuyta qallarinman, chayrayku chaymanta jarkʼakunaqa, aswan sumaq. Juk doctora Marion Hilliard, yuyaychan: “Juk waynawan, juk sipaswan, amigoslla kayku nispa khuskallapuni purispaqa, mana reparakuspalla munanakuyta qallarinkuman”.
Mike, 16 watayuq, chayta yachakurqa, 14 watayuq sipaswan, “amigosjinalla” lluqsichkaspa, nintaq: “Juk waynawan, juk sipaswan iskaynillankupuni purinku chayqa, mana amigoslla kayta atisqankuta reparakurqani. Amigaywan iskaynillankupuni purisqaykurayku, munakuyniyku yapakuyta qallarirqa. Pisi tiempomantaq, paypis ñuqata munakuwasqanta, ñuqapis payta munakusqayta repararqani, chay munakuyniykutaq kachkallanpuni”. Ni mayqinninku casarakunankupaq edadniyuq kasqankuraykutaq, may llakisqas kachkanku.
Juk waynawan, juk sipaswan khuskallapuni purinku chayqa, qhipamanraq astawan llakiy kanman. Juk waynaqa, amiganta llakiyninmanta sunquchayta munasqa. Pisi tiempomantaq, munakuyninkuta rikuchinakuyta qallarisqanku. ¿Imapitaq chay tukurqa? Puraqpata conciencianku juchachayta qallarisqa, chantá ni rikunakullaytapis munasqankuchu. Wakin waynastaq, khuchichakuypi urmasqanku. Achkha waynasta tapurisqankumanjina, kay Psychology Today revistapi nin: “Chunka waynasmanta 5, amigosjinalla juk sipaswan purisqankurayku, khuchichakuypi urmasqankuta, chay 5 waynasmantataq 3, ñawpaq killalla amiganwan khuchichakusqankuta nisqanku”.
Wakin waynas chayri sipaskuna, ichá ninkuman: ‘Payqa amigollay [chayri amigallay], nitaq jaykʼaqpis payta munakuyta qallariymanchu’, nispa. Ichá jina kanman. Chaywanpis, tiempo pasasqanmajina khuskallapuni purispa, mana munakuyta qallarinaykita, ¿imaynatá yachanki? Imaraykuchus, “payllapi atienekojqa wampumin” (Proverbios 28:26). Sunqunchikqa, chʼawkiyawasunman, nitaq reparachiwasunmanchu amigonchiktajinallapuni qhawana kasqanta. ¿Chiqamantachu yachanki amigoyki chayri amigayki mana munasqanpaq, munakususqanta?
Alan Loy McGinnis, kay The Friendship Factor (Amigos kanamanta) nisqa libronpi, yuyaychan: “Ama qamllapi anchata atinekuychu”, nispa. Chantá allinta qhawakuy imatachus ruwanaykita, ichá achkha waynaswan, sipaskunawan ima, pukllaq riwaqchik, mana wakkunamanta karunchakuspalla. Chantapis, ama iskaynillaykichik chʼinniqman riychikchu, nitaq riqsinakuchkawaqchikpisjina munakuyniykichikta rikuchinakuychikchu. Llakisqa kaspaqa, tatasniykiwan chayri machu runaswan parlariy, wak waynaswan parlarinaykimantaqa.
Tukuy kaykunata ruwaptiykipis, pay munakuyta qallarisuptin, qamtaq mana munakuptiyki, ¿imatá ruwawaq? ‘Chiqa kaqta parlay’, imaynachus sientekusqaykitapis sutʼita willay (Efesios 4:25). Mana chay chʼampay allinchakuptintaq, allin kanman karunchakunayki, imaraykuchus “yuyayniyojqa sajra kajta rikuspa, pakakun” (Proverbios 22:3). The Friendship Factor libro nillantaq: “Amigoykita chayri amigaykita, manaña ñawpaqtajina qhawasqaykita reparaspaqa karunchakuy, yachankiña imapichus tukukunanta”. Jinapi rikukuspaqa, usqhayllata allinchay chay chʼampayta.
[227 paginapi dibujos/fotos]
Waynas, sipaskuna ima, piwanpis lluqsinankupaq tanqasqajina sientekunku
[228 paginapi dibujo/foto]
Juk waynawan chayri juk sipaswan khuskallapuni lluqsispaqa, saqra imaspi urmanankupaq tanqasqa kankuman
[229 paginapi dibujo/foto]
Mana juk waynawan chayri juk sipaswan lluqsispalla, wakkunawan khuskachakuspa kusikuyta atiwaq
[230 paginapi dibujo/foto]
Mana allinta riqsinakuspalla munanakuqkunaqa wasanchanakunku