36 Yachaqana

Teleta mana anchata qhawanaypaq, ¿imatá ruwayman?

ACHKHA waynas, machu runas ima, teleta qhawayman yachaykakapunku. Yachakusqanmanjina Estados Unidos suyumanta waynuchusqa, 18 watayuq kanankukama 15.000 horasta teleta qhawanku. Chayrakutaq, teleta qhawayta saqiyta munaspapis mana atillankuchu.

“Teleta qhawayta mana saqiyta atillanichu. Tele japʼisqa kachkan chayqa, qhawanipuni. [...] Apagaq rispataq, mana apagayta atillanichu, imaraykuchus makisniyqa llawchʼiyapun. Chayraykutaq achkha horasta teleta qhawachkaq qhipakapuni.” ¿Juk waynachu kayta nin? Mana; ¡llakikunapaqjina, universidadpi inglesta yachachiq nin! Achkha waynas, sipaskuna ima, teleta qhawayman yachaykakapullankumantaq. Kunanqa, “juk Semana” juntʼata mana teleta qhawasqankurayku imaynatachus sientekusqankuta qhawarina.

“May phutisqa kachkani, manataq ni imanakuyta atinichu [...] Locayapuchkaniña.”—Susan, 12 watayuq.

“Manasina teleta qhawayta saqiymanchu. Teleta qhawayqa mayta gustawan.”—Linda, 13 watayuq.

“Chʼisisnin, 8 horasmanta 10 horaskama, televisionta rikuspaqa, japʼichiytapuni munaq kani.”—Louis, 11 watayuq.

Chayrayku, tʼukunapaqjina “juk Semana” pasaptinkama, usqhayllata teleta japʼichinku. Kaytaq, mana asikunapaqchu, imaraykuchus chaymantaraq chʼampaykuna jamun. Kunantaq wakinta qhawarina:

Pisi notasta urqhukunku: Estados Unidos suyumanta Instituto Nacional de Salud Mental nisqanmanjina, teleta anchata qhawaqkunaqa, “ñawiriymanta examenesta ruwaspa pisi notasta urqhukunku”. Juk The Literacy Hoax (Ni ñawiriyta ni qillqayta yachaykuchu) libro nin: “Achkha waynuchusqa, teleta anchata qhawasqankurayku yachaywasipi yachakuyta atinajinalla, kusikunapaqjinalla kasqanta, yuyanku”, nispa. Chayraykutaq, estudiaytapis mana atillankumanchu.

Ni ñawiriytapis allinta yachakunkuchu: ¿Wakin runasjinachu, juk librota ñawiriyta qallarispa, tukunaykikama ñawirinki? Kay Asociación de Distribuidores de Libros de Alemania Occidental nisqamanta, kamachiqpa nisqanta willaq nin: “Llamkʼayniykumanta, ripuspaqa, teleta qhawayku, telep ñawpaqinpi puñurparinaykukama. Sapa kutitaq pisillataña ñawiriyku”. Australia suyupi rikukusqanmanta nillankutaq: “Chay suyumanta waynuchusqa 1 horata ñawirinku, 7 horatataq teleta qhawanku”.

Manaña familiankuwanpis anchata kankuchu: Juk cristiana nin: “Anchata teleta qhawasqayrayku [...] familiaymanta karunchasqajina, sapallaytaq sientekurqani. Familiaytaq, mana riqsisqay runasjina karqanku”. ¿Qampis, teleta anchata qhawasqaykiraykuchu, pisi tiempollata familiaykiwan kanki?

Mana imatapis ruwayta munankuchu: Wakin runas ninku: achkha waynasta, “telepi rikusqankuqa, mana llamkʼaspalla tukuy imayuq kayta atisqankuta, ni imamanta llakikuspa kawsayta atisqankuta ima yuyachinman”, nispa.

Saqra yuyaykuna yuyayninkupi juntʼa: Wakin canalespi, qʼala runasmanta fotosta rikuchimunku. Wakinpitaq, autos chokakuspa phatasqankumanta, runas cuchillowan tʼuqsinakuspa chayri pistolaswan wañuchinakusqankumanta, maqanakuyta yachanamanta ima, rikuchimunku. Yachakusqanmanjina Estados Unidos suyumanta waynuchusqa, niraq 14 watayuq kachkaspa, 18.000 wañuchinakusta, imaynatachus maqanakusqankuta, mana nipita manchikuspa tukuy ima saqra kaqta ruwasqankuta ima, telepi qhawanku.

Gran Bretaña suyumanta, juk yachayniyuq runa William Belson, telepi maqanakuykunamanta qhawaqkuna “kikinta ruwayta munasqankuta”, reparasqa. Chantá nillantaq, telepi rikusqanku, wakkunata “maldecinankupaq, millayta parlanakupaq, pukllachkaspa maqanakuyta munanankupaq, wakkunata maqanakuspa manchiykuchinankupaq, pirqaspi mana manchikuspa qillqanankupaq, wasi ventanastapis pʼakinankupaq ima, tanqasqanta”. Ichá qamqa, telepi qhawasqaykimanjina, mana ruwanaykita ninki, chaywanpis Belson ukhuncharisqanmanjina, juk wayna, telepi wañuchinakusmanta juk kutillataraq qhawasqanqa, mana chay ratopacha ‘yuyayninta’ tikrachiptinpis, sapa kuti qhawallaptinpuniqa ‘yuyayninta tikrachiyta’ qallarinqa, chayraykutaq wañuchinakuyta manaña saqrapaqchu qhawanqa.

Telepi maqanakuykunamanta qhawaqkunaqa, Diospa ñawpaqinpi mana allinpaq qhawasqachu kankuman, imaraykuchus Diosninchikqa “sajra kajta munajkunata”, chiqnikun (Salmo 11:5, Qheshwa Biblia).

Mana ancha achkha horasta teleta qhawanaypaq, ¿imatá ruwayman?

Kaywan, mana nichkanchikchu tukuy imata telepi rikuchimusqanku, saqra kasqanta. Juk qillqaq Vance Packard nin: “Estados Unidos suyupi, telepi wakin canalesta qhawayqa may allin [...] Sapa pʼunchay, chʼisiyayta, imaynatachus fotosta urqhunamanta, imachus tukuy laya sachʼaswan, animaleswan ima, pasachkasqanmanta, rikuchimunku. Wakinpitaq, imaynatachus tukuy laya runas tususqankuta, takisqankuta, tocasqankuta ima, rikuchimunku. Chantá, imachus juk suyupi chayri juk llaqtapi pasachkasqanmanta rikuchillankutaq [...] Wakin kutitaq, imaynatachus, kʼacha kaykunata rikuchinamanta, allinta kawsakunamanta ima, rikuchillankutaq”.

Chaywanpis, allin kaqta anchata qhawaypis mana allinnillanchikpaqtaqchu kanman (Proverbios 25:27, kikinchay). Telepi millay ruwaykunamanta rikuchimuchkaptinku, qhawallaytapuni munayniykiwan ama atipachikuychu, manaqa Pablo nisqanta yuyarikuy, pay nirqa: “Astawanrí manamin ni mayken munayniywan atipachicusajchu”, nispa (1 Corintios 6:12, Dios Parlapawanchej). Mana achkha horasta teleta qhawanaykipaq, ¿imatá ruwawaq?

Juk qillqaq Linda Nielsen nin: “Teleta qhawayta munayniykiwan mana atipachikunaykipaq, ima ruwaytapis juntʼanaykipaqjina akllakuy”, nispa. Qallarinaykipaq, imatachus ruwachkasqaykita qhawarikuy. Juk semanapi machkha horatachus, imastachus telepi qhawasqaykimanta qillqay. ¿Wasiykiman chayaytawankamachu teleta japʼichinkipacha? ¿Ima horataq apaganki? ¿Machkha horastataq sapa semana, “telepi imastapis qhawanayki”, kachkan? Tukuy kayta yuyarikusqaykiqa, tʼukuchisunkiman.

Chantá, imastachus qhawasqaykipi tʼukuriy. Biblia nin: “Cheqamanta ninreqa reparan pejpa parlayninchus kasqanta, jinallataj simipis reparan imayna mikhunachus kasqanta”, nispa (Job 12:11). Chayrayku allin yuyaywan, tatasniykip yuyaychasusqankuwan ima, imatachus qhawanaykita allinta akllayta yachay. Wakinqa ñawpaqmantapacha imatachus qhawanankuta wakichikunku, ¡chay akllasqallankutataq qhawanankupaq teleta japʼichinku! Wakintaq, yachaywasimanta ripuytawankama, mana teleta qhawanankupaq juk kamachiytajina churakunku, chayri sapa pʼunchay juk horallata qhawanankuta ninku.

Rikunaykipi tele apagasqa kachkaptin, japʼichiytawan qhawayta munaspa, ¿imatá ruwawaq? Juk familia nin: “Mana rikunaykupaqjina teleta, juk chʼusaq cuartoman pakamuyku [...] Mana teleta rikuspaqa, mana qhawaytapuni munaykuchu. Mayqinnillaykupis qhawayta munayku chayqa, chay cuartoman rinayku tiyan”. Teleta juk roperopi saqispa, chayri mana enchufasqata saqispa, mana japʼichiytapuni munankichu.

Tʼukunapaqjina, teleta ‘mana qhawasqankumanta’, mayta phutikuspapis, “juk Semanatapuni mana teleta qhawaspa qhipakuqkunaqa”, teleta qhawanankumanta nisqa, wak ruwaykuna astawan sumaq kasqanta yachakusqanku. Juk sipas yuyarikuspa nin: “Mamaywan parlarirqani. Chaytaq may sumaq kasqanta repararqani, imaraykuchus ñawpaqtaqa, teleta qhawanayrayku, mamay parlapayawasqanta, mana allintachu entiendeq kani”. Wak sipastaq, waykʼuyta yachakusqanrayku mana tiempoyuq karqa. Jasonqa, “teleta qhawanamanta nisqa, parqueman riy”, challwasta japʼiq riy, ñawiriy chayri mama quchap kantunman puriykachaq riy ima, astawan sumaq kasqanta reparallasqataq.

Wyant kawsayninqa (“Teleta qhawayman yachaykakapurqani”, nisqata ñawiriy) imaynatachus manaña anchata teleta qhawanapaq “Señorpa ruwayninpi may ashqhata” llamkʼasqanchik may sumaq kasqanta rikuchiwanchik (1 Corintios 15:58, Dios Parlapawanchej). Qamtapis, Diosman qayllaykusqayki, Bibliata, Bibliap yuyaychasqanmanjina wakichisqa revistasta ñawirisqayki, Diospa Reinonmanta wak runasman willamusqayki ima, manaña anchata teleta qhawanaykipaq yanapasunqa (Santiago 4:8). Tukuy kayta ruwaptiykiqa, ichá manaña teleta qhawanaykipaq tiempo kapusunqachu. Chaywanpis, teleqta wata runanjina, ¿imaraykutaq qhawallankipuni? (1 Corintios 7:29, 31, ñawiriy). Aswan allinqa, Pablojina, cuerpoykita ni imarayku munayninta ruwaqta saqinayki, pay nirqa: “Cuerpoyta ni imarayku saqenichu munayninta ruwajta, manachayqa tukuy imapi kasuchikuni”, nispa (1 Corintios 9:27). Teleta qhawanaykimanta nisqa, ¿manachu aswan allin cuerpoykiwan tukuy imapi kasuchikunayki?

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ ¿Imaraykutaq wakin waynas teleta qhawayman yachaykakapusqankuta nisunman?

◻ Teleta anchata qhaway, ¿imaraykutaq waynap kawsayninpaq, yuyayninpaq ima, mana allinchu?

◻ Teleta manaña anchata qhawanapaq, ¿imatá ruwana kanman?

◻ Teleta qhawanaykimanta nisqa, ¿imatá ruwawaq?

[295 paginapi sutʼinchaynin]

“Manchay phutisqa kachkani mana ni imanakuyta atinichu [...] Locayapuchkaniña.”—Susan, 12 watayuq, “juk Semana” juntʼata mana teleta qhawaqkunamanta juknin

[292, 293 paginaspi recuadro]

‘Teleta qhawayman yachaykakapurqani’ —Tapurichkaptinku

Tapuriq: ¿Machkha watayuqtaq karqanki teleta qhawayman yachaykakapuchkaspa?

Wyant: Chunka watayuq. Yachaywasimanta ripuytawankama, teleta japʼichikpacha kani. Ñawpaqta wawaspaqjina dibujos animadosta qhawaq kani. Chaymanta noticias qumunankama, [...] imatapis mikhunaypaq maskʼaq cocinaman riq kani. Chaymanta, teleta qhawaq kutiykapullaqtaq kani puñuy atinawankama.

Tapuriq: Chaywanpis, ¿machkha tiempotataq amigosniykiwan kaq kanki?

Wyant: Amigoyqa televisor karqa.

Tapuriq: ¿Ni jaykʼaq wak waynaswan, pelotawan pukllanaykipaq tiempoyuq kasqaykitachu niyta munachkanki?

Wyant: [Asirikuspa.] Ñuqaqa pukllanaypaq mana valenichu. May chhika horasta telellata qhawasqayrayku ni pukllayllatapis yachakurqanichu. Basquetta pukllaytaqa mana yachanichu. Educación fisicapi, imallatapis ruwanaypaq, qhipallatapuni akllawaq kanku. Chaywanpis munayman karqa, juk sumaq correq runa kayta... mana atipayta munanaypaqchu, manaqa pisillatapis kusikunaypaq.

Tapuriq: Yachaywasipi kachkaspa, ¿pisi notastachu urqhukuyta qallarirqanki?

Wyant: Yachaywasipi kachkaspaqa, ima horapis tareasniyta ruwallaq kani. Tutakamataq teleta qhawaspa qhipakuq kani, tareasniytataq yachaywasiman rinaypaq, horaña kachaptin ruwaq kani. Chaywanpis colegiopi kachkaspañaqa, estudiayta mana allinta yachakusqayrayku, mana tareasniyta ruwayta atillarqanichu.

Tapuriq: Teleta may chhika horasta qhawasqayki, ¿allinniykipaqchu karqa?

Wyant: Mana. Imaraykuchus wakin kuti, wak runaswan parlachkaspa, paykunata tʼukuspa qhawachkaq qhiparpakuq kani —teletapis qhawachkaymanjina— paykunawan parlarinaymanta nisqaqa. Munayman wak runaswan allinta parlariyta.

Tapuriq: Tapurisqaymanjina, chayta kunan ruwanki. Manasina anchata teleta qhawankiñachu.

Wyant: Colegioman yachakuq yaykusqaymantapacha, mana anchata teleta qhawaqñachu kani. [...] Jehovamanta sutʼinchaq waynaswan khuskachakuyta qallarirqani, Diosta yupaychaspataq ñawpaqllamanpuni richkarqani.

Tapuriq: Chaywanpis, mana teleta qhawanaykipaq, ¿imapi chay yanapasunki?

Wyant: Diosta astawan yupaychayta munayniy wiñasqanmanjina, tukuy imata telepi qhawasqay, mana cristinospaqchu kasqanta reparakurqani. Chantá, Bibliata astawan ukhuncharinay kasqanta, tantakuykunapaq wakichikunay kasqanta ima, reparakurqani. Chaytaq ninayarqa manaña tiempoy teleta qhawanaypaq kasqanta, tukuy chayta ruwayqa, mana ruwayta atinapaqjinallachu karqa. Sábado paqarin telepi dibujos animadosta qhawayqa, mayta gustawaq. Chaywanpis juk hemano, sapa sábado paqarin minkʼariwarqa wasimanta wasi willaq rinaykupaq. Chaytaq, sábado paqarin teleta qhawanaymanta, qunqapunaypaq yanapawarqa. Tiempo pasasqanmanjinataq, manaña anchata teleta qhawaqchu kani.

Tapuriq: Kunan, ¿imayna richkasunki?

Wyant: Juk chʼampayniy kapuwanraq, tele japʼisqa kachkan chayqa, mana imatapis ruwayta atillanichu. Chayrayku teleta apasgata saqini. Chaywanpis manaraq unaychu teley manaña japʼikunchu, nitaq allinchachikpis apanitaqchu.

[291 paginapi dibujo/foto]

Wakin waynas, sipaskuna ima, teleta qhawayta mana saqiyta atillankuchu

[294 paginapi dibujo/foto]

Teleta wakniqman churaspaqa mana qhawaytapuni munasunchu