Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
6-12 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 17, 18
«Chqakʼutuʼ che kojmaltyoxinik»
(Lucas 17:11-14) Pa jun qʼij are taq bʼenaq ri Jesús pa Jerusalén, kokʼow na pa ri kikʼulbʼatil ri Samar rukʼ ri Galiley. 12 Are taq xopan pa jun alaj tinimit, xebʼel uloq lajuj achijabʼ xaʼ kol man kakikʼulaj kʼut, ri kʼo chʼaʼk chkij. Ri e areʼ xetakʼiʼ kʼut, 13 ko xechʼawik, xkibʼij: «¡Jesús, Ajtij, chel kʼuʼx la chqe!». 14 Ri Jesús xerilo, xubʼij chke: «Jix, chikʼutuʼ iwibʼ chkiwach ri e kojol tabʼal toqʼobʼ». Pa ri kibʼinem kʼut, xekunatajik, e saq chik.
nwtsty notas re etaʼmanik rech Lu 17:12, 14
lajuj achijabʼ [...] kʼo chʼaʼk chkij: Ojer kanoq, ri e winaq che kʼo chʼaʼk chkij xaq junam xekʼojiʼ wi rech kkiyala tobʼanik chbʼil kibʼ (2Re 7:3-5). Pa ri Taqanik re ri Dios kubʼij che rajawaxik ri e winaq kʼo chʼaʼk chkij kekʼojiʼ pa jun chi lugar xuqujeʼ are chiʼ keʼopan chkinaqaj ri e winaq rajawaxik kkiraq kichiʼ kkibʼij: «¡In tzʼil! ¡In tzʼil!» (Le 13:45, 46). Ri e lajuj achijabʼ [...] kʼo chʼaʼk chkij xkinimaj ri Taqanik, rumal laʼ naj xekʼojiʼ wi xuqujeʼ xeqebʼ ta rukʼ ri Jesús.
chikʼutuʼ iwibʼ chkiwach ri e kojol tabʼal toqʼobʼ: Are chiʼ xkʼojiʼ cho ri uwach Ulew, Jesús nim xril wi ri Taqanik re ri Dios xuqujeʼ ri taqanik xkʼojiʼ pa kiqʼabʼ ri e kojol taq tabʼal toqʼobʼ che e petinaq pa ri rijaʼlil Aarón, rumal laʼ xubʼij chke ri e achijabʼ che kebʼe rukʼ jun kojol tabʼal toqʼobʼ (Mt 8:4; Mr 1:44). Junam ri kubʼij ri Taqanik xuya ri Moisés, we kkunataj jun winaq che kʼo chʼaʼk che, rajawaxik kbʼe rukʼ jun kojol tabʼal toqʼobʼ rech qas kukʼutu che yawabʼ ta chik. Xuqujeʼ rajawaxik che kbʼe pa ri Loqʼalaj ja rech kutzujuj ri sipanik che rajawaxik kkiya (Le 14:2-32).
(Lucas 17:15, 16) Jun chke, are taq xril ribʼ chi xkunatajik, xtzelejik, ko xchʼawik, xunimarisaj uqʼij ri Dios. 16 Xxukiʼ chuwach ri Jesús, xuqasaj ri upalaj cho ri ulew, xumaltyoxij che. Ri areʼ kʼut aj Samar.
(Lucas 17:17, 18) Ri Jesús xubʼij: «¿La ma ta ne e lajuj ri xchʼajan ri chʼaʼk chkij? E kʼu ri bʼelejebʼ, ¿jawijeʼ e kʼo wi? 18 ¿La ma ta kʼo jun chik ri xtzelej ta uloq che unimarisaxik uqʼij ri Dios, xaneʼ xuwi we jun achi riʼ ri man qawinaqil taj?».
w08-S 1/8 pág. 14 párrs. 8, 9
Ksachan ta chawe katmaltyoxinik
¿Jas xubʼan ri Jesús rukʼ ri xunaʼo? ¿La xuchomaj che xa e itzel taq winaq ri e nikʼaj chi achijabʼ che xetzalij ta lo che uyaʼik maltyoxinik? Ri kukʼut ri bʼantajik, Jesús xubʼij: «¿La ma ta ne e lajuj ri xchʼajan ri chʼaʼk chkij? E kʼu ri bʼelejebʼ, ¿jawijeʼ e kʼo wi? ¿La ma ta kʼo jun chik ri xtzelej ta uloq che unimarisaxik uqʼij ri Dios, xaneʼ xuwi we jun achi riʼ ri man qawinaqil taj?» (Lucas 17:17, 18).
Qastzij che ri e achijabʼ riʼ e itzel winaq taj, rumal che xkiya ubʼixik chkiwach nikʼaj chik che kekojon chrij ri Jesús xuqujeʼ rumal che xkinimaj ri xbʼix chke, xebʼe che kilik ri e kojol tabʼal toqʼobʼ re Jerusalén. Qastzij che xkimaltyoxij riʼ ri xubʼan ri Jesús chke. Are kʼu, xkikʼut taj, rumal wariʼ xbʼison ri Cristo. ¿Jas kqetaʼmaj chrij wajun bʼantajik riʼ? Xuqujeʼ ¿jas kqabʼano are chiʼ jun winaq kubʼan jun utz jastaq chqe? ¿La aninaq kqamaltyoxij che? Weneʼ kojkun kqatzalij uwach ri xubʼan chqe we kqataq bʼi jun alaj wuj o nikʼaj chi jastaq.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Lucas 17:7-10) «We kʼo lo jun chiwe ri kʼo jun pataninel re ri kubʼan tajiʼn o kbʼe pa yuqʼ, are taq ktzelej uloq cho ja, ¿la kʼo jun kubʼij ta che ri pataninel: ‹Tasaj chanim, chattʼuyuloq, chatwoqoq›? 8 Xaneʼ nabʼe kubʼij che ri pataninel: ‹Chabʼanaʼ ri nuwa re xqʼeqal, chakojoʼ ri awatzʼyaq, chinapatanij kʼa kinwaʼ na kinukʼiʼan na. Tekʼuriʼ chatwoq at, chatukʼiʼanoq›. 9 ¿La kbʼan ta kʼu maltyoxinik che we pataninel riʼ rumal rech chi xubʼan jas ri xtaq wi che ubʼanik? Man rajawaxik ta maltyoxinik che we pataninel riʼ. 10 Je kʼu ri ix xuqujeʼ, are taq ibʼanom chik ronojel jas ri ix taqom che ubʼanik, rajawaxik kibʼij: ‹Uj ajchakibʼ ri man kʼo ta kechbʼex chqe, xuwi ri rajawaxik ubʼanik xqabʼano›».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 17:10
man kʼo ta kechbʼex chqe: Literalmente «kʼo ta qapatan», «kʼo ta kojkun che ubʼanik». Rukʼ wa taq tzij, Jesús xraj taj xubʼij che ri e patanelabʼ —pa jun chi tzij, ri rajtijoxelabʼ— kkinaʼ che kʼo ta kipatan o kʼo ta kekun che ubʼanik. Junam ri kukʼut ri contexto, Jesús xraj xubʼij che ri e rajtijoxelabʼ rajawaxik kkimachʼ kibʼ xuqujeʼ knaʼtaj chke che taqal ta chke che kyaʼ unimal kiqʼij rumal ri chak kkibʼano. Ri kkibʼij jujun taq winaq che nim ketaʼmabʼal, waral Jesús xukoj jun tzij che kukʼutu che qas kuya ubʼixik che «xa oj ajpatanelabʼ che qas ta rajawaxik we utz qilik kbʼanik».
(Lucas 18:8) Kinbʼij chiwe chi chanim kuqʼat na tzij pa kiwiʼ ri kikʼulel. Are taq kʼu kpe ri Rijaʼl Winaq, ¿la keʼuluriqaʼ lo winaq cho ri uwach ulew ri kekojon che?».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 18:8
ri kojonik: O «wajun kojonik riʼ». Ri ubʼanik che pa griego kkoj ri artículo definido nabʼe cho ri tzij «kojonik» kukʼutu che Jesús tajin ta kchʼaw chrij ronojel ri kojonik, xaneʼ chrij xa jun kojonik: junam rukʼ ri ukojonik ri malkaʼn ixoq (Lu 18:1-8). Ri winaq che kʼo jun kikojonik junam rukʼ wariʼ kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri kunem rukʼ ri chʼawem xuqujeʼ che ri Dios kubʼan ri sukʼil pa kiwiʼ ri e uchaʼom. Ri qas qʼalaj, are che Jesús xubʼan ri pregunta che xuya ta ri urespuesta rumal che xraj che ri utijoxelabʼ kechoman chrij ri unimal ubʼanik ri ukojonik. Wajun kʼambʼal noʼj riʼ che kchʼaw chrij ri kojonik xuqujeʼ ri chʼawem sibʼalaj nim ubʼanik rumal che Jesús kʼateʼ xchʼaw chrij ri kʼax che kkiriq na ri e utijoxelabʼ (Lu 17:22-37).
13-19 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 19, 20
«¿Jas kqetaʼmaj chrij ri kʼutbʼal rech ri 10 minas?»
(Lucas 19:12, 13) Xubʼij kʼut: «Kʼo jun achi nim ubʼanik, ri xbʼe pa jun ulew naj rech kyaʼ taqanik pa uqʼabʼ puwiʼ jun ajawibʼal. Ktzelej kʼu na uloq. 13 Majoq chibʼek xeʼusikʼij lajuj pataninel rech, xeʼujach pwaq pa kiqʼabʼ chkijujunal. Xubʼij chke: ‹Chikojoʼ we pwaq riʼ rech kʼo kichʼak na chrij. Chibʼanaʼ waʼ kʼa kinpe na›.
jy-S pág. 232 párrs. 2-4
Ri kʼutbʼal rech ri 10 minas
Xubʼij chke: «Kʼo jun achi nim ubʼanik, ri xbʼe pa jun ulew naj rech kyaʼ taqanik pa uqʼabʼ puwiʼ jun ajawibʼal. Ktzelej kʼu na uloq» (Lucas 19:12). Ri bʼenam pa jun ulew che naj kʼo wi nim tiempo riʼ kajwatajik. Qas qʼalaj, che are ri Jesús ri «achi nim ubʼanik» che xbʼe pa ri «ulew naj», kraj kubʼij, pa ri kaj. Chilaʼ, ri uTat kubʼan Ajawinel che.
Pa ri kʼutbʼal, ri «achi nim ubʼanik» majoq chibʼek xeʼusikʼij lajuj pataninel rech, xeʼujach pwaq pa kiqʼabʼ chkijujunal. Xubʼij chke: ‹Chikojoʼ we pwaq riʼ rech kʼo kichʼak na chrij. Chibʼanaʼ waʼ kʼa kinpe na› (Lucas 19:13). Jun saq pwaq are nimalaj pwaq, junam rukʼ ri tojbʼal re uchak jun winaq ajtikonel pa oxibʼ ikʼ.
Wariʼ xubʼano che ri rajtijoxelabʼ xkichomaj che e junam kukʼ ri e lajuj pataninelabʼ re ri kʼutbʼal, rumal che Jesús xeʼujunamaj kukʼ ajchakibʼ re jun tikoʼn (Mateo 9:35-38). Qastzij wi, Jesús kubʼij ta chke che kkiyak uwach jun tikoʼn. Ri kraj are che kekitoʼ e nikʼaj chi winaq rech keʼux ajtijoxelabʼ xuqujeʼ ketobʼan che ri Rajawbʼal ri Dios. Rech kkibʼan wariʼ ri ajtijoxelabʼ kkikoj kitiempo, kichuqʼabʼ xuqujeʼ kirajil.
(Lucas 19:16-19) Xpe kʼu ri nabʼe, xubʼij: ‹Wajaw, ri pwaq ri xyaʼ la pa nuqʼabʼ xuchʼak chi lajuj pwaq›, 17 ri ajawinel xubʼij che: ‹Utz, utzalaj pataninel. At jik chrij ri jubʼiqʼ. Rumal kʼu riʼ, kinya na taqanik pa aqʼabʼ pa kiwiʼ lajuj tinimit›. 18 Xpe chi ri jun pataninel, xubʼij: ‹Wajaw, ri pwaq ri xyaʼ la pa nuqʼabʼ xuchʼak chi jobʼ pwaq›. 19 Xuqujeʼ xubʼij ri ajawinel che ri are: ‹Xuqujeʼ ri at kinya taqanik pa aqʼabʼ pa kiwiʼ jobʼ tinimit›.
jy-S pág. 232 párr. 7
Ri kʼutbʼal rech ri 10 minas
We ri ajtijoxelabʼ kkilo che xaq e junam kukʼ ri ajchakibʼ che kkikoj ri jastaq ke rech kekibʼan más ajtijoxelabʼ, kuya kkichomaj che Jesús sibʼalaj kkikot kukʼ xuqujeʼ keʼutewchiʼj rumal ri nimalaj kichak. Ri qastzij are che konojel taj xaq junam ubʼanik ri kikʼaslemal, ri jastaq ke kʼolik xuqujeʼ ri kekun che ubʼanik. Are kʼu, ri Jesús, che kux na ajawinel, ksach ta che ri chuqʼabʼ xuqujeʼ ri sukʼilal che kkikoj che ubʼanik ajtijoxelabʼ xuqujeʼ keʼutewchij (Mateo 28:19, 20).
(Lucas 19:20-24) Xpe chi ri jun pataninel, je xubʼij waʼ: ‹Wajaw, chilampeʼ la, kʼo ri pwaq ri xyaʼ la pa nuqʼabʼ, nukʼolom pa jun suʼt. 21 Je xinbʼano rumal rech chi xinxeʼj wibʼ chwach la, chi lal kʼanalaj achi. Kkʼam la ri man yoʼm ta la, kqʼat la ri man xtik ta la›. 22 Ri ajawinel xubʼij kʼu che: ‹At itzelalaj pataninel, kinqʼat na tzij pawiʼ rumal rech ri tzij ri xabʼij chwe. Awetaʼm chi in kʼanalaj achi, chi kinkʼam ri man nuyoʼm taj, chi kinqʼat ri man xintik taj. 23 ¿Jas kʼu che man xaya ta ri nupwaq jawijeʼ ri kuchʼak wi ral? Rech jeriʼ, aretaq xinpetik, xintoqʼij ta riʼ rukʼ ral›. 24 Xubʼij chke ri e takʼatoj: ‹Chiwesaj ri pwaq che, chiyaʼ che ri kʼo lajuj rukʼ›.
jy-S pág. 233 párr. 1
Ri kʼutbʼal rech ri 10 minas
Kesax ri pwaq che wajun ajchak riʼ rumal che kukoj ta uchuqʼabʼ rech kunimarisaj ri uqʼinomal ri rajaw. Ri apóstoles tajin kkeyeʼj che ri Jesús kux Ajawinel rech ri Rajawbʼal ri Dios. Rumal laʼ, are chiʼ xkita ri utzij ri Jesús chrij ri kʼisbʼal ajchak, weneʼ xkichʼobʼo che, we kkikoj ta kichuqʼabʼ che ri chak, keʼux ta ajtobʼanelabʼ che ri Rajawbʼal ri Dios.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Lucas 19:43) Kepe kʼu na qʼij pawiʼ, are taq ri e akʼulel kkiyak na jun qʼatibʼal chawij, kkisutij na awij, katkilatzʼobʼisaj na pa ronojel kʼolbʼal.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 19:43
qʼatibʼal chawij: O «jun cheʼ josom uwiʼ». Xaq xiw wajun mul riʼ kkoj wajun tzij griega kjárax pa ri Escrituras Griegas Cristianas. Kraj kubʼij «cheʼ» o «jun cheʼ kʼo uwiʼ che kkoj che usutixik jun lugar». Xuqujeʼ kchʼaw chrij jun ja kʼolbʼal ke ajchʼojabʼ che sutim rij rukʼ taq cheʼ. Ri xubʼij ri Jesús xkʼulmataj pa ri junabʼ 70, are chiʼ ri ajchʼojabʼ romanos, kʼamom bʼi kibʼe rumal Tito, xkiyak jun tapya re cheʼ chrij Jerusalén. Je wariʼ, Tito xkunik xubʼan oxibʼ jastaq: xubʼano che kopan ta chi wa, che ri e judíos keʼanimaj ta bʼik xuqujeʼ xeʼutaqchiʼj rech kkiya kibʼ pa kiqʼabʼ. Rech xkiyak ri tapya re cheʼ chrij ri Jerusalén, ri ajchʼojabʼ romanos xekiqasaj ri e cheʼ ri e kʼo pa ri lugar.
(Lucas 20:38) «Ri areʼ kʼut man are ta kiDios kaminaqibʼ, xaneʼ areʼ kiDios ri e kʼaskʼoj. Konojel kʼut e kʼaskʼoj che areʼ».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 20:38
Konojel kʼut e kʼaskʼoj che areʼ: O «chuwach areʼ konojel e kʼaslik». Ri Biblia kubʼij che, chuwach ri Dios, ri winaq che kubʼan ta ri urayibʼal kjunamataj rukʼ jun kaminaq (Ef 2:1; 1Ti 5:6). Are kʼu, ri e sukʼ che e kaminaq, chuwach ri Dios e kʼaslik rumal che qastzij wi ri Dios keʼuwalajisaj na (Ro 4:16, 17).
20-26 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 21, 22
«Ri qakolotajem naqaj chi kʼo wi»
(Lucas 21:25) «Kekʼojiʼ na etal chupam ri qʼij, chupam ri ikʼ, chkipam ri chʼimil. Kakixeʼj na kibʼ ri winaq cho ri uwach ulew, kasach kikʼuʼx rumal ri roqʼebʼal ri plo kachil ri e uqʼet.
kr-S pág. 226 párr. 9
Ri Rajawbʼal ri Dios kusachisaj na kiwach ri e ukʼulel
9 Kekʼojiʼ na etal pa ri kaj. Jesús xuya ubʼixik: «Ri chʼimil xuqujeʼ ronojel ri kʼo cho ri kaj man ketunun ta chik; kʼateʼ jubʼiqʼ kel uloq kqʼequmarik, ri ikʼ man kajuluw ta chik». Kimik, e kʼi winaq kekil ri e kʼamal taq bʼe re ri e qastzij taj kojonem re ri uwach Ulew jachaʼ jun chaj pa kikʼaslemal. Are kʼu xa jubʼiqʼ chi kraj kekil ta chik. ¿La xubʼij ri Jesús che qas keʼilitaj na etal pa ri kaj? Weneʼ (Is. 13:9-11; Joel 2:1, 30, 31). Are kʼu ¿jas kkichomaj ri e winaq? Ksach kikʼuʼx rumal che ketaʼm ta ri kkibʼano (Luc. 21:25; Sof. 1:17). Ri e ukʼulel ri Rajawbʼal ri Dios kkixeʼj na kibʼ —ri ajawinelabʼ xuqujeʼ ri kepatanin chke— «kakeyeʼj jas ri kabʼantaj na cho ri uwach Ulew; xuqujeʼ ne taq ri chuqʼabʼ aj chikajil kebʼirbʼobʼ na». Kkitzukuj jachiʼ kkikol wi kibʼ, are kʼu kkiriq ta jun lugar, rumal che kekun taj keʼanimaj chuwach ri royowal ri Qajawinel (Luc. 21:26; 23:30; Apoc. 6:15-17).
(Lucas 21:26) Kkixeʼj kibʼ ri winaq, kkeyeʼj jas ri kbʼantaj na cho ri uwach Ulew; xuqujeʼ ne taq ri chuqʼabʼ aj chikajil kebʼirbʼobʼ na.
(Lucas 21:27, 28) Kʼateʼ riʼ kilitaj na ri Rijaʼl Winaq petinaq pa jun sutzʼ rukʼ chuqʼabʼ, sibʼalaj nim uqʼij. 28 Aretaq kachapletaj kibʼanik we jastaq riʼ, ko chixkʼoloq, chiwalijisaj ri ijolom, rumal rech chi chanim kixkolotaj na».
w16.01-S pág. 10 párr. 17
«Chjeqel ri loqʼoqʼenik aj achalaxik chixoʼl»
17 Amaqʼel chixkikotoq (chasikʼij uwach Hebreos 13:6). Ri cristiano che kukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová kubʼan ta kebʼ ukʼuʼx xuqujeʼ rukʼ kikotemal kuqʼaxej ri e kʼax. Xuqujeʼ, ri loqʼoqʼebʼal che kunaʼ kubʼano che kuya utz taq tzij xuqujeʼ kichuqʼabʼ ri e qachalal (1 Tes. 5:14, 15). Kqaxibʼij ta qibʼ che naqaj chiʼ kʼo wi ri qʼij re ri nimalaj kʼaxkʼolil. Xaneʼ, kqeyeʼj ri qakolotajem rukʼ ta xibʼin ibʼ (Luc. 21:25-28).
w15-S 15/7 pág. 17 párr. 13
«Ri qakolotajem naqaj chi kʼo wi»
13 ¿Jas kkibʼan na ri e winaq che kejunamataj kukʼ e kʼisikʼ are chiʼ kketaʼmaj che ksachisax kiwach chbʼe qʼij saq? Ri Biblia kubʼij che «kakikʼis na kibʼ che oqʼej» (Mat. 24:30). Are kʼu ¿jas kkinaʼ na ri e rachalal ri Cristo xuqujeʼ ri e «nikʼaj chi chij»? ¿Jas kkichomaj na e areʼ? Rukʼ ronojel kanimaʼ kkinimaj ri utzij ri Jesús. Areʼ xuya wajun taqanik riʼ chke: «Ko chixkʼoloq, chiwalijisaj ri ijolom, rumal rech chi chanim kixkolotaj na» (Luc. 21:28).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Lucas 21:33) Kasach na uwach ri kaj ulew, are kʼu ri nutzij man kasach ta uwach.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 21:33
Kasach na uwach ri kaj ulew: Nikʼaj chi textos kkikʼutu che ri kaj xuqujeʼ ri uwach Ulew ksach ta kiwach (Gé 9:16; Sl 104:5; Ec 1:4). Paneʼ Jesús xa tajin kukoj jun kʼutbʼal che weneʼ kʼo ta jumul kkʼulmatajik are chiʼ xubʼij che ri kaj xuqujeʼ ri uwach Ulew ksach na uwach, are kʼu ri e utzij qastzij kkʼulmatajik (chajunamisaj rukʼ Mt 5:18). Xuqujeʼ, weneʼ ri Jesús kchʼaw chrij ri Ulew xuqujeʼ ri kaj che xa jun etal che Apocalipsis 21:1 kubʼij «nabʼe kaj xuqujeʼ ri nabʼe ulew».
ri nutzij man kasach ta uwach: O «ri e nutzij man keqʼax taj». Pa griego, are chiʼ kekoj ri e tzij «man» xuqujeʼ«ta» kuya uchuqʼabʼ ri chomanik che tajin kyaʼ ubʼixik. Pa wajun kʼutbʼal riʼ, ri e utzij ri Jesús kukʼutu che qastzij ketzʼaqatik.
(Lucas 22:28-30) «Ix kʼu riʼ ri xixkʼojiʼ wukʼ pa taq ri nuriqoj kʼax. 29 Ri in kʼut kinya chiwe jun iwajawbʼal jas ri xuya ri nuTat chwe, 30 rech kixwaʼik, kixukʼuʼian pa ri numexaʼ pa ri wajawbʼal, rech kixtʼuyiʼ pa kiwiʼ taq tem che uqʼatik tzij pa kiwiʼ ri kabʼlajuj ramaqʼ ri Israel.
w14-S 15/10 pág. 16 párrs. 15, 16
Kixux na ajkojol tabʼal toqʼobʼ pa jun ajawbʼal
15 Are chiʼ xubʼan ri kʼisbʼal waʼim, Jesús xubʼan jun pacto kukʼ ri 11 e sukʼ taq apóstoles. Jujun taq mul kbʼix pacto re ri Ajawbʼal che (chasikʼij uwach Lucas 22:28-30). Junam ta kukʼ ri nikʼaj chi pactos, che kʼo ubʼanik ri Jehová rukʼ, ri pacto riʼ xaq xiw chkixoʼl ri Jesús xuqujeʼ ri e rajtijoxelabʼ che e chaʼom. Are chiʼ xubʼij «ri in kʼut kinya chiwe jun iwajawbʼal jas ri xuya ri nuTat chwe», weneʼ Jesús tajin kchʼaw chrij ri pacto che ri Jehová xubʼan rukʼ areʼ rech kux «kojol tabʼal toqʼobʼ amaqʼel chbʼe qʼij saq, jas ri ucholajil ri ubʼeyaʼl ri Melquisedec» (Heb. 5:5, 6).
16 Ri 11 apóstoles xeʼux sukʼ che ri Jesús are chiʼ xuqʼaxej kʼi taq kʼaxkʼolil. Ri pacto rech ri Ajawbʼal xukʼut chkiwach che kekʼojiʼ rukʼ pa ri kaj, chilaʼ kekubʼiʼ rech keʼajawinik xuqujeʼ keʼux e kojol tabʼal toqʼobʼ. Are kʼu, ri 11 sukʼ taq apóstoles xaq xiw ta e areʼ kkiriq wajun tewchibʼal riʼ. Juan xril ri Jesucristo pa jun kʼutwachinik ri xubʼij che: «Apachin ri kachʼakanik, kinya na che chi katʼuyiʼ na wukʼ pa ri nutem re ajawbʼal, je jas ri in in chʼakaninaq, in tʼuyul rukʼ ri nuTat pa ri utem re ajawbʼal» (Apoc. 3:21). Rumal laʼ, pa ri pacto rech ri Ajawbʼal xuqujeʼ e kʼo 144.000 cristianos che e chaʼom (Apoc. 5:9, 10; 7:4). Wajun pacto riʼ kubʼano che keʼajawin rukʼ pa ri kaj. Xaq junam are chiʼ kchaʼ jun ali rech kkʼuliʼ rukʼ ri jun ajawinel, ri ali kux ajawinel. Rumal riʼ, ri Biblia kujunamaj ri jupuq cristianos che e chaʼom rukʼ jun ali che kkʼuliʼ na rukʼ xuqujeʼ kujunamaj rukʼ jun ali «usukʼumam ribʼ» rech kkʼuliʼik (Apoc. 19:7, 8; 21:9; 2 Cor. 11:2).
27 RE AGOSTO KOPAN 2 RE SEPTIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LUCAS 23, 24
«Chqakuyulaʼ kimak nikʼaj chik»
(Lucas 23:34) Ri Jesús xubʼij: «Tat, sachaʼ la kimak, man ketaʼm ta kʼut jas ri kakibʼano».
cl-S pág. 297 párr. 16
«Retaʼmaxik ri uloqʼoqʼenik ri Cristo»
16 Kʼo chi jun jastaq che xubʼan ri Jesús che ukʼutik ri tzʼaqat uloqʼoqʼebʼal ri uTat: kraj «kusach mak» (Salmo 86:5). Qas xukʼutu che kraj kubʼan wariʼ are chiʼ tzeyel cho ri cheʼ. Are chiʼ tajin kuqʼaxej wajun kʼixbʼalalaj kʼax, bʼajim ri e uqʼabʼ xuqujeʼ ri e raqan, ¿jas xubʼij? ¿La xutaʼ che ri Jehová che kukʼajisaj kiwach ri xebʼanow kʼax che? Jeʼ taj; jun chke ri e tzij xubʼij are: «Tat, sachaʼ la kimak, man ketaʼm ta kʼut jas ri kakibʼano» (Lucas 23:34).
(Lucas 23:43) Ri Jesús xubʼij kʼu che: «Qastzij kinbʼij chawe, chi kamik katkʼojiʼ na wukʼ pa ri jeʼlalaj kʼolbal pa ri kaj.
g-S 2/08 pág. 11 párrs. 5, 6
¿La kukuy ri Dios ri e nimaʼq taq mak?
Jehová xaq xiw ta kril ri mak kubʼan jun winaq, xuqujeʼ ri kʼo pa ranimaʼ ri ajmak (Isaías 1:16-19). Chatchoman jubʼiqʼ chkij ri e kebʼ kamisanelabʼ che xetzʼeyebʼax pa uxukut ri Jesús. Qastzij riʼ che kibʼanom nimaʼq itzelal xuqujeʼ kamisanik, rumal che jun chke e areʼ xubʼij: «Ri qe ri uj qastzij taqal chqe chi kakʼajisax qawach, rumal rech ri qabʼanom. Are kʼu we achi riʼ man kʼo ta etzelal ubʼanom». Ri e utzij wajun kamisanel xukʼutu che retaʼm jubʼiqʼ chrij ri Jesús. Wajun etaʼmanik riʼ qastzij wi xubʼano che xukʼex ri uchomanik. Are waʼ kukʼut ri tzʼonoj xubʼano are chiʼ xubʼij: «Jesús, chinnataj che la aretaq lal kʼo chik pa ri ajawibal la». ¿Jas xubʼan ri Cristo che utzalixik uwach ri xutaʼ ri achi che? «Qastzij kinbʼij chawe, chi kamik katkʼojiʼ na wukʼ pa ri jeʼlalaj kʼolbal». (Lucas 23:41-43.)
Chatchoman chrij wariʼ: ri e kʼisbʼal taq utzij ri Jesús chiʼ xkʼojiʼ pa ri uwach Ulew xukʼutu che xel ukʼuʼx che jun achi che xuchʼobʼo che qas taqal che kkamisaxik. ¡Sibʼalaj kuya qachuqʼabʼ! Rumal laʼ, qetaʼm che Jesucristo junam rukʼ ri uTat, Jehová, kel kikʼuʼx che ri winaq che kuya kan ubʼanik ri umak, apastaneʼ ri makaj xubʼan pa ukʼaslemal (Romanos 4:7).
(Lucas 24:34) Ktajin kkibʼij: «Qastzij xkʼastaj ri Qajaw. Xukʼut ribʼ chuwach ri Simón».
cl-S págs. 297, 298 párrs. 17, 18
«Retaʼmaxik ri uloqʼoqʼenik ri Cristo»
17 Jun kʼutbʼal che sibʼalaj nim na ubʼanik chkiwach ri e nikʼaj chi kʼutbʼal che xukʼut ri Jesús weneʼ are ri xubʼan che rilik ri Pedro, che are jun achi che sibʼalaj kuloqʼoqʼej. Pa ri 14 re Nisán, ri ukʼisbʼal chaqʼabʼ re ri ukʼaslemal ri Mesías, «ri Luʼ kʼut xubʼij che: Wajaw, in kʼolik rech kinbʼe ukʼ la, puneʼ pa cheʼ, puneʼ pa kamikal». Are kʼu kʼateʼ kebʼ oxibʼ horas qʼaxinaq, oxibʼ mul xubʼij che kuchʼobʼ ta uwach. Ri Biblia kukʼut chqawach ri xkʼulmatajik are chiʼ pa ri urox mul wajun ajtijoxel riʼ xubʼij che retaʼm ta uwach ri Jesús: «Kʼateʼ riʼ ri Ajawaxel [Jesús] xutzolqʼomij ribʼ, xukaʼyej ri Luʼ». Rumal che nim ri umak xubʼano «xel kʼu apan ri Luʼ, xoqʼ rukʼ kʼaxkʼolil». Pa ri qʼij riʼ, are chiʼ xkam ri Cristo, weneʼ ri Pedro xuchomaj: «¿La xukuy numak ri Wajaw?» (Lucas 22:33, 61, 62).
18 Qʼaxinaq ta kʼi tiempo che Pedro xretaʼmaj ri urespuesta. Jesús xkʼastaj pa ri aqʼabʼil re ri 16 re Nisán, weneʼ pa wajun qʼij riʼ Jesús xusolij (Lucas 24:34; 1 Corintios 15:4-8). ¿Jasche Jesús xril rukʼ utzil jun winaq che xubʼij che retaʼm ta uwach? Weneʼ xraj xukʼut chuwach ri apóstol che kʼa nim krilo xuqujeʼ kuloqʼoqʼej na. Are kʼu kʼo más jastaq xubʼano rech kukubʼsaj ukʼuʼx.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Lucas 23:31) We kebʼan we jastaq riʼ che ri rax cheʼ, ¿jas ta kʼu lo ri ma ta kbʼan na che ri chaqiʼj cheʼ?».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Lu 23:31
ri rax cheʼ [...] ri chaqiʼj: Wariʼ kukʼutu, che Jesús tajin kchʼaw chkij ri e judíos. Wajun tinamit riʼ kjunamataj rukʼ jun cheʼ che xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik, are kʼu rax na rumal che Jesús xuqujeʼ e jujun judíos che kekojon chrij e kʼo na chilaʼ. Are kʼu, xa kebʼ oxibʼ qʼij chi kraj kkamisax ri Jesús xuqujeʼ ri e sukʼ taq judíos kechaʼ rukʼ ri uxlabʼixel rech keʼux re ri qas utinamit ri Dios (Ro 2:28, 29; Gál 6:16). Are chiʼ kkʼulmataj wariʼ, ri tinamit junam rukʼ jun chaqiʼj cheʼ rumal che kaminaq chi ri kikojonik (Mt 21:43).
(Lucas 23:33) Aretaq xeʼopan pa ri kʼolbʼal ri uBʼaqil Jolomaj ubʼiʼ, chilaʼ xkirip wi ri Jesús. Xuqujeʼ xekirip ri e bʼanal etzelal, ri jun pa uwikiʼaqʼabʼ ri Jesús, ri jun chik pa umox qʼabʼ.
nwtsty multimedia
Klawux kojom pa ri bʼaq
Wajun wachbʼal riʼ are jun kʼutbʼal re ri bʼaq re uxeʼ aqanaj che teqʼum rumal jun klawux re chʼichʼ re 11,5 centímetros (4,5 pulgadas) unimal (chawilaʼ mwb17.12 pág. 5). Ri jastaq riʼ xriqitaj pa ri junabʼ 1968 rumal che xkʼot ri kʼolbʼal rech norte re Jerusalén pa ri época kech ri romanos. Ri e jastaq arqueológicas riʼ kukʼutu che xekoj klawux are chiʼ kxikibʼax jun winaq cho jun cheʼ. Ri klawux che xkikoj ri ajchʼojabʼ romanos weneʼ xaq junam rukʼ ri xkikoj che utzeyebʼaxik ri Jesús cho ri cheʼ. Ri bʼaq xriqitaj pa jun koxon re abʼaj (urna) jawiʼ kʼolom wi ri chaqiʼj taq ubʼaqil jun winaq. Wajun bʼantajik riʼ kukʼutu che jun winaq tzeyebʼam cho jun cheʼ kuya kmuqik.