Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
1-7 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 1-3
«Naqaj chi kʼo wi ri Rajawbʼal ri kaj»
(Mateo 3:1, 2) Pa taq ri qʼij riʼ xopan ri Xuan Bautista, pa Judea pa ri chaqiʼj uwosaq, katzijon chilaʼ. 2 Je kʼu kubʼij waʼ: «Chikʼexaʼ ikʼuʼx, rumal rech chi naqaj chik kʼo wiʼ ri rajawibʼal ri Dios [kaj, TNM]».
nwtsty notas re etaʼmanik rech Mt 3:1, 2
ktzijon chilaʼ: Ri tzij griega kraj kubʼij «uyaʼik ubʼixik chkiwach kʼi winaq». Kukʼut ri kbʼan che utzijoxik jun tzij: kʼi mul, kyaʼ ubʼixik pa bʼe o chkiwach kʼi winaq, are ta jun chʼabʼal chke jupuq winaq.
ajawbʼal: Nabʼe mul kriqitaj ri tzij griega basiléia, che kchʼaw chrij jun ajawinik re jun ajawinel, ri tinamit xuqujeʼ ri e winaq. Wajun tzij griega riʼ kriqitaj 162 mul pa ri Escrituras Griegas Cristianas, 55 chke, kriqitaj pa ri wuj re Mateo. Kʼi chke kchʼaw chrij ri rajawbʼal ri Dios che kʼo pa ri kaj. Mateo kʼi mul kukoj ri tzij riʼ pa ri Evangelio che kuya kbʼix «Evangelio rech ri Ajawbʼal» che.
rajawbʼal ri kaj: Wajun tzij riʼ kriqitaj treinta mul, xaq xiw pa ri Evangelio re Mateo kriqitaj wi. Pa ri e Evangelios re Marcos xuqujeʼ Lucas kukoj ri tzij che kjunamataj rukʼ «ri rajawbʼal ri Dios», rech kukʼutu che ri «rajawbʼal ri Dios» pa ri kaj kriqitaj wi xuqujeʼ chilaʼ kuqʼat wi lo tzij (Mt 21:43; Mr 1:15; Lu 4:43; Da 2:44; 2Ti 4:18).
naqaj chik kʼo wi: Waral kubʼij che ri ajawinel re ri Ajawbʼal che kʼo pa ri kaj naj ta chik kilitaj uwach.
(Mateo 3:4) Ri Xuan rismal kamey ri ratzʼiʼaq, tzʼum ri ximibʼal upam. Ri uwa ri kutijo are sakʼ xuqujeʼ juyubʼal rax kabʼ.
nwtsty multimedia
Ratzʼyaq xuqujeʼ ubʼanik ri Juan el Bautista
Ri ratzʼyaq ri Juan bʼanom che rismal camello xuqujeʼ kukoj jun ximibʼal uxeʼ upam re tzʼum, che kuya knim nitzʼ taq jastaq chupam. Ri ajqʼaxal tzij ubʼiʼ Elías xukoj atzʼyaq junam rukʼ wariʼ (2Re 1:8). Ri atzʼyaq che bʼanom rukʼ rismal camello chʼuchʼuj taj xaq xiw kkikoj ri mebʼaʼ taq winaq. Ri e qʼinomabʼ taq winaq are kkikoj lino o seda (Mt 11:7-9). Rumal che Juan nazareo chik are chiʼ xalaxik, kʼo ta jumul xqupix ri uwiʼ. Rumal ri ratzʼyaq xuqujeʼ ri ubʼantajik, kilitajik che xutzukuj ta uqʼinomal are xukoj ronojel ri ukʼaslemal che ubʼanik ri urayibʼal ri Dios.
Sakʼ
Pa ri Biblia, ri tzij sakʼ kchʼaw chkij ronojel kiwach sakʼ che nitzʼ kukʼaʼ, más ri kkukʼaj kibʼ pa jupuq are chiʼ kebʼe pa jun chi lugar. Pa Jerusalén xilik che jun sakʼ re chaqiʼj ulew rukʼam 75% proteína. Kimik, pa Israel, chiʼ majaʼ ktijowik kesax ri ujolom, ri e raqan, ri e uxikʼ xuqujeʼ ri upam. Ri kkanaj kan che, ri uwo ukʼuʼx kuya ktijow pa raxil o kchaqʼisax na. Kbʼixik che ri e chikop riʼ sibʼalaj kʼo proteinas chke xuqujeʼ junam utijik rukʼ ri camarón o ri cangrejo.
Juyubʼal rax kabʼ
Chiʼ kqil wi jun kikʼolbʼal juyubʼal taq wonon (1) xuqujeʼ jun panal nojinaq che rax kabʼ (2). Weneʼ ri Juan xutij rax kabʼ re juyubʼal wonon che etaʼmatal uwach rukʼ ri ubʼiʼ Apis mellifera syriaca, che kʼiynaq pa ri lugar riʼ. Are jun chke ri e chikop che kekʼasiʼ pa qʼaqʼ xuqujeʼ pa ri chaqiʼj ulew junam rukʼ ri chaqiʼj ulew re Judea, are kʼu utz taj kekʼojiʼ chkinaqaj ri winaq rumal che kekitiʼo. Are kʼu ri e winaq re Israel, kekikʼiyisaj chi wonon pa e kʼolbʼal bʼanom che xaqʼoʼl pa ri siglo noveno nabʼe che ri uqʼij ri Jesús. Riqitajinaq kʼi uchʼaqapil ri e kʼolbʼal kech wonon pa ri lugar riʼ (kimik are Tel Rehov), kriqitaj pa ri lugar rech Jordán. Ri rax kabʼ che kʼo pa ri kʼolbʼal riʼ weneʼ kech wonon che petinaq pa ri lugar che kʼo wi Turquía kimik.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 1:3) Judá xux kitat Pérez xuqujeʼ Zérah rumal Tamar. Pérez xux utat Hezrón; Hezrón xux utat Ram.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 1:3
Tamar: Are nabʼe chke ri e jobʼ ixoqibʼ che keriqitaj pa ri rijaʼlil ri Mesías che xutzʼibʼaj Mateo. Ri e kajibʼ ixoqibʼ e areʼ: Rahab xuqujeʼ Rut, ixoqibʼ che e israelitas taj (v. 5); Batseba, «rixoqil ri Urías» (v. 6), xuqujeʼ María (v. 16). Pa ri e ijaʼlil xaq xiw ketzʼibʼax ri achijabʼ are kʼu xetzʼibʼax ri e ixoqibʼ riʼ pa ri rijaʼlil ri Jesús rumal jun jastaq nim ubʼanik che xkʼulmatajik.
(Mateo 3:11) Ri in qastzij kinbʼan ibʼautismo pa ri jaʼ, kʼutbʼal waʼ chi ikʼexom ikʼuʼx iyoʼm kʼu kan ri imak; are kʼu ri jun ri petinaq chwij, kʼo na ukuʼinem chnuwach. Man taqal ta chwe kinwukʼaj bʼik ri uxajabʼ. Ri areʼ kixukoj na pa ri Ruxlabʼal ri Dios; o kixukoj na pa ri qʼaqʼ.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 3:11
kinbʼan ibʼautismo: O «kixinqasaj chuxeʼ ri jaʼ». Ri tzij griega baptízo kraj kubʼij «kqasax pa»; «kkoj chuxeʼ». Nikʼaj chik referencias bíblicas kubʼij che ri bautismo kraj kubʼij ukojik ronojel ri winaq chuxeʼ ri joron. Jun tiempo, Juan xubʼan qasanjaʼ pa ri Jordán, naqaj che Salim, «rumal che chilaʼ kʼo nim jaʼ» (Jn 3:23). Are chiʼ Felipe xubʼan uqasanjaʼ ri eunuco etíope, e kebʼ «xeqaj bʼik» pa ri jaʼ (Hch 8:38). Ri Septuaginta xa junam ri tzij griega kukoj pa 2 Reyes 5:14 che kuya ubʼixik ri xubʼan Naamán «wuqubʼ mul xunim ribʼ chupam ri Jordán».
8-14 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 4, 5
«Kʼutunem che kqetaʼmaj pa ri Sermón del Monte»
(Mateo 5:3) Utz ke [kekikot, TNM] ri kakichʼobʼo chi kajwataj ri Dios chke, kakechbʼej kʼut ri rajawibʼal ri Dios.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 5:3
kekikot: Wajun bʼantajik riʼ junam ta rukʼ ri kubʼan jun winaq che tajin ketzʼanik. Are chiʼ kkoj ri tzij riʼ che jun winaq, kraj kubʼij che tewchital rumal ri Dios xuqujeʼ utz kilitaj rumal. Wajun tzij riʼ xuqujeʼ kkojik are chiʼ kbʼan tzijonem chrij ri Dios xuqujeʼ ri Jesús chrij ri keqelen pa ri kaj (1Ti 1:11; 6:15).
ri kkichʼobʼo chi kajwataj ri Dios chke: Pa wajun texto riʼ, ri tzij griega che kkoj che «ri kkichʼobʼo», —literalmente kubʼij, «ri e mebʼayibʼ (ri kʼo kajwataj chke, kkitaʼ toqʼobʼ)»—, kchʼaw chkij ri winaq che kʼo kajwataj chke xuqujeʼ kkinaʼo che kʼo kajwataj chke. Xa junam rukʼ ri tzij che kkoj pa Lucas 16:20 are chiʼ kchʼaw chrij ri winaq che «kutaʼ toqʼobʼ» ubʼiʼ Lázaro. Ri tzij griega che xkikoj jujun chke ri traductores are «mebʼaʼ kuxlabʼal» kuya ubʼixik chrij jun winaq che qas kuchʼobʼo che kʼo kajwataj che pa ri ukojonik xuqujeʼ che kajwataj ri Dios che.
(Mateo 5:7) Utz ke ri kel kikʼuʼx chke ri kajil kitzʼaqat, kel kʼu na ukʼuʼx ri Dios chke.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 5:7
kel kikʼuʼx: Ri e tzij che kʼo pa ri Biblia che kkoj che «kel kikʼuʼx» xaq xiw ta kraj kubʼij che ksach ri mak o ri uqʼatik tzij. Kʼi mul, kchʼaw chrij ri winaq che kutoqʼobʼisaj uwach jun chi winaq xuqujeʼ kraj keʼutoʼ ri kʼo kajwataj chke.
(Mateo 5:9) Utz ke ri kakikoj kichuqʼabʼ rech kakʼojiʼ jamaril, kebʼinax kʼu na rumal ri Dios chi e ralkʼwal.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 5:9
kakikoj kichuqʼabʼ rech kakʼojiʼ jamaril: E areʼ ri xaq xiw ta kkinaʼ jamaril xuqujeʼ kkikoj kichuqʼabʼ rech kʼo jamaril chkixoʼl ri e nikʼaj chik o knimar ri jamaril.
w07-S 1/12 pág. 17
Chikʼutuʼ chkiwach ri e iwalkʼwal che kkitzukuj ri jamaril
Ri e tat nan che e cristianos rajawaxik kkikʼut chkiwach ri e kalkʼwal che kkitzukuj ri jamaril xuqujeʼ kkikoj kichuqʼabʼ rech ksach ta uwach (1 Pedro 3:11). Qastzij che jujun mul ri akʼalabʼ chanim taj kkikubʼsaj kikʼuʼx chkij nikʼaj chi winaq, kkichʼobʼ ta ri kkʼulmatajik xuqujeʼ kpe koyowal. Are kʼu are chiʼ kkilo che kuya kikotemal utzukuxik ri jamaril, kkichʼobʼo che kʼo upatan kkikoj kichuqʼabʼ che utzukuxik.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 4:9) Ri Itzel xubʼij che: «Konojel waʼ kebʼenyaʼ chawe we katxukiʼ chnuwach, kinaqʼijilaj kʼut».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 4:9
katxukiʼ chnuwach, kinaqʼijilaj kʼut: Ri verbo griego che kkoj che «qʼijilanik» waral kʼo pa jun tiempo ubʼiʼ aoristo, che kraj kubʼij xa jumul kbʼanik. Kbʼan traducir «uyaʼik jun qʼijilanik» kukʼutu che ri Itzel xutaʼ ta che ri Jesús che amaqʼel kuqʼijilaj; are che, xa jun «qʼijilanik xutaʼ che».
(Mateo 4:23) Ri Jesús xusolij ronojel ri Galilea. Kebʼutijoj ri winaq pa taq ri ja ri kakitijoj wi kibʼ ri aj judeyibʼ che ri pixabʼ. [Kutzijoj ri utzalaj taq tzij re ri Ajawbʼal, TNM.] Kebʼukunaj kʼu konojel ri winaq che ronojel ri kiyabʼilal xuqujeʼ taq ri kiqʼoxomal.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 4:23
keʼutijoj [...] kutzijoj: Junam ta ukʼutik rukʼ utzijoxik. Ri ukʼutik xaq xiw ta uyaʼik ubʼixik jun jastaq: kuqʼalajisaj, kukʼut ri rumal xuqujeʼ kuya kʼutbʼal.
15-21 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 6, 7
«Nabʼe chqatzukuj ri Rajawbʼal ri Dios»
(Mateo 6:10) Chpet ri ajawibʼal la. Chbʼan ri rayibʼal la cho ri uwach ulew, jachaʼ ri kabʼan chikaj.
Ri chʼawem usipanik ri Dios
12 Pa ri qachʼawem rajawaxik che nabʼe kqataʼ ri jastaq che nim ubʼanik rukʼ ri Dios Jehová. Kʼo kʼi rumal rech kqaya uqʼij xuqujeʼ che kqamaltyoxij rukʼ ronojel qanimaʼ ri nimalaj rutzilal (1 Crónicas 29:10-13). Chupam Mateo 6:9-13 (chasikʼij uwach) kqariq ri chʼawem xukʼut kan ri Jesús. Chupam kukʼutu che rajawaxik ktaʼik che ri ubʼiʼ ri Dios kbʼan saq che, are kraj kubʼij che kbʼan chʼajchʼoj o kbʼan nim ubʼanik che. Tekʼuriʼ ktaʼ che kpe ri Ajawbʼal rech ri Dios xuqujeʼ che kbʼan ri kraj ri Dios cho ri uwach Ulew junam che tajin kbʼan pa ri kaj. Kqilo che ri Jesús kʼateʼ xubʼij ri jastaq che kajwatajik chiʼ ubʼim chi ri jastaq che kʼo ubʼanik rukʼ ri Jehová. We oj xuqujeʼ kqabʼano che ri Dios are nim ubʼanik pa ri qachʼawem, kqakʼutu che xaq xiw ta kqaj ri utz chqe.
(Mateo 6:24) Man kʼo ta jachin jun kakuʼinik kebʼupatanij kiʼebʼ ajawibʼ, rumal rech chi karetzelaj na uwach ri jun, kuloqʼoqʼej kʼu na ri jun chik, o karukʼaj ribʼ rukʼ ri jun, man nim ta kʼu karil wi ri jun chik. Man kixkuʼin taj kipatanij ri Dios xuqujeʼ ri qʼinomal.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 6:24
upatanixik jun ajaw: Ri verbo griego kchʼaw chrij jun ajchak che kchakun rukʼ xa jun ajaw. Waral, Jesús tajin kukʼutu che jun cristiano kkun taj kuqʼijilaj ri Dios xuqujeʼ kukoj utiempo che utzukuxik qʼinomal.
(Mateo 6:33) Rumal kʼu riʼ are chikojoʼ ichuqʼabʼ che uriqik ri rajawibʼal ri Dios chibʼanaʼ kʼut ri kutoqʼij [usukʼilal, TNM], ri Dios kebʼikʼam kʼu na xuqujeʼ konojel taq we jastaq riʼ.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 6:33
chikojoʼ ichuqʼabʼ che uriqik: Pa griego, ri verbo kukʼutu che kbʼan jun chak che kyaʼ ta kan ubʼanik xuqujeʼ utz kkoj ri tzij «miya kan utzukuxik». Ri e qastzij utijoxelabʼ ri Jesús xa ta jun tiempo kkitzukuj ri Ajawbʼal tekʼuriʼ kkikoj chi jun tiempo che utzukuxik nikʼaj chi jastaq. Ri qas kkibʼano, are che amaqʼel kkiya ri Ajawbʼal pa nabʼe lugar pa kikʼaslemal.
ri ajawbʼal: Pa jujun manuscritos griegos re ojer kriqitaj: «Rajawbʼal ri Dios».
usukʼilal ri Dios: Literalmente kubʼij: «ri usukʼilal», ri rech ri Dios, «ri iTat kʼut ri kʼo chilaʼ chikaj» che kbʼix pa Mateo 6:32. Jachin ri kkitzukuj ri usukʼilal ri Dios keniman che rukʼ utz kanimaʼ xuqujeʼ kkiya che ri Dios kukʼam kibʼe chrij ri utz xuqujeʼ ri utz taj. Wajun kʼutunik riʼ junam ta rukʼ ri kkikʼut ri e fariseos, che kkaj kkibʼan ri kiqʼatoj tzij e areʼ (Mt 5:20).
w16.07-S pág. 12 párr. 18
Chqatzukuj ri Ajawbʼal, are ta ri jastaq re ri uwach Ulew
18 (Chasikʼij uwach Mateo 6:33). Ri más nim ubʼanik chkiwach ri e cristianos amaqʼel are ri Ajawbʼal. Jesús xubʼij che, we jeʼ kqabʼano, «ronojel ri nikʼaj chi jastaq» areʼ kuya chqe. ¿Jasche xubʼij wariʼ? Pa ri versículo nabʼe chuwach wariʼ, xubʼij: «Ri iTat kʼut ri kʼo chilaʼ chikaj retaʼm chi konojel we jastaq riʼ kebʼajwataj chiwe». Jehová retaʼm ri kajwataj chqe rech kʼo qakʼaslemal. Areʼ qas retaʼm ri kajwataj chqe chrij ri qawa, ri qatzʼyaq xuqujeʼ ri qachoch nabʼe chqawach oj (Filip. 4:19). Areʼ retaʼm chi jas ri atzʼyaq kajwataj chqe o ri jastaq che kqatijo che qas rajawaxik chqe. Xuqujeʼ qas keril ri qafamilia apastaneʼ ri unimal, kuya ri qas utz chke rech kekʼasiʼk. Jehová kubʼano che qas kqariq ri qas kajwataj chqe.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 7:12) Je kʼu riʼ, ronojel ri kiwaj chi kakibʼan ri winaq chiwe, jeriʼ xuqujeʼ chibʼanaʼ ix chke. Are kʼu waʼ ri kataqan wi ri pixabʼ xuqujeʼ ri xkitzʼibʼaj ri e qʼaxal taq tzij.
w14-S 15/5 págs. 14, 15 párrs. 14-16
Chqaterneʼj ri Regla de Oro pa ri uchak ri Dios
14 Chachomaj che kʼo jun winaq katuchʼabʼej pa teléfono are kʼu awetaʼm taj jachinoq. Kachʼobʼ ta uwach are kʼu kuta chawe jas rikil kawaj katijo. Kachomaj jachin riʼ xuqujeʼ jas kraj. Rumal ri awutzilal, weneʼ katatabʼej jubʼiqʼ ri kubʼij chawe tekʼuriʼ weneʼ katchʼaw ta chi rukʼ. Tekʼuriʼ chachomaj che ri winaq che katuchʼabʼej loq kubʼij ri ubʼiʼ chawe, kubʼij che kchakun chrij nutrición xuqujeʼ rukʼ utz taq tzij kubʼij jastaq chawe che qas kajwataj chawe. Weneʼ kawaj katatabʼej ri kubʼij, ¿paʼ? Qonojel kqaj che kbʼix ri e jastaq chqe rukʼ utz taq tzij xuqujeʼ che qas kbʼix ri qastzij chqe. ¿La kojkunik kqakʼutu che kojchoman chkij ri keqariqo are chi kqatzijoj ri utzij ri Dios?
15 Pa kʼi lugares rajawaxik che nabʼe kqabʼij che ri winaq ri rumal che tajin kqasolij. Qastzij che qakʼamom bʼi jun jastaq che nim ubʼanik che kʼo ta rukʼ, are kʼu, we kqabʼij ta che oj jachinoq, kqamajij ri tzijonem weneʼ rukʼ ri e tzij riʼ: «We katkunik kawesaj ri e kʼax pa ri uwach Ulew, ¿jachike kawesaj?». Rumal che qetaʼm che ri kqaj are che ri winaq kubʼij chqe ri kuchomaj tekʼuriʼ kqakʼut ri kubʼij ri Biblia chuwach. Are kʼu ri winaq weneʼ kuchomaj: «¿Jachin waʼ jun winaq riʼ, xuqujeʼ jasche kutaʼ ri e jastaq riʼ chwe? ¿Jas kraj?». Rumal laʼ, kqakoj qachuqʼabʼ rech kraj ktzijon qukʼ (Filip. 2:3, 4). ¿Jas kqabʼano rech kojkun che?
16 Jun ajsolinel re circuito utz elinaq ri uchak rumal che ubʼanom jujun jastaq. Are chiʼ uyaʼom chi rutzil uwach ri winaq xuqujeʼ ubʼim chi che jachin areʼ, kuya jun alaj wuj che ¿La kawaj kawetaʼmaj ri qastzij? tekʼuriʼ kubʼij: «Tajin kqaya wajun alaj wuj chke konojel ri winaq che keqariqo. Kchʼaw chrij waqibʼ preguntas che kʼi chke ri winaq kkibʼano. Awech at wariʼ». (Rumal ri rilom ri qachalal, kʼi chke ri winaq kkaj ketzijonik are chiʼ kketaʼmaj ri rumal che keqasolij, rumal laʼ kubʼano che kojkunik kojtzijon kukʼ ri winaq.) Ri qachalal xuqujeʼ kubʼij: «¿La kʼo jujun mul abʼanom ri e preguntas riʼ?». We ri winaq kukʼut jun chke, kinkʼut ri kubʼij ri Biblia chrij rukʼ ri kubʼij pa ri alaj wuj. We kukʼut taj, in kinchaʼ jun chke rech kinkunik kintzijon más rukʼ. Are kʼu ri qastzij, are che kʼo más kojkunik kqabʼano rech kqamaj tzijonem kukʼ ri e winaq. Pa jujun chi lugar rajawaxik che kʼo jujun jastaq kqabʼano rech kqamaj ri tzijonem. Ri utz kqabʼano are che kojchoman chrij ri kkinaʼ ri winaq rech ri territorio xuqujeʼ kqakʼutu che kqaj keqatatabʼej.
(Mateo 7:28, 29) Aretaq ri Jesús xukʼis ubʼixik we tzij riʼ, konojel ri winaq e mayinaq che ri utijonik. 29 Rumal rech chi kebʼutijoj je jas ri jun kʼo utaqanik, man je ta kʼut e jachaʼ ri ajtijabʼ re ri pixabʼ.
nwtsty notas re etaʼmanik rech Mt 7:28, 29
e mayinaq: Ri verbo griego che xkoj waral kraj kubʼij «che ri winaq qas kkimay ri kbʼix chke». Wariʼ kukʼutu che ri utzij ri Jesús qas xopan pa kijolom xuqujeʼ pa kanimaʼ ri winaq.
ri utijonik: Wajun tzij riʼ kuya ubʼixik ri utijonik ri Jesús, ri kubʼan che tijonik, ronojel ri tijonik che xuyaʼo, jujun chke ri e kʼutunem re ri Sermón del Monte.
je ta kʼut e jachaʼ ri ajtijabʼ re ri pixabʼ: Are ta xchʼaw chkij nimaʼq taq ajtijabʼ, junam rukʼ ri kkibʼan ri escribas, Jesús xchʼaw pa ubʼiʼ ri Jehová, je jas ri jun kʼo utaqanik, xuqujeʼ ri e utijonik pa ri Utzij ri Dios xresaj wi (Jn 7:16).
22-28 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 8, 9
«Jesús xeʼuloqʼoqʼej ri e winaq»
(Mateo 8:1-3) Aretaq ri Jesús xqaj uloq puwiʼ ri juyubʼ, sibʼalaj kʼi winaq xeteriʼ chrij. 2 Xopan kʼu jun achi kʼo chʼaʼk chrij. Xxukiʼ chuwach ri Jesús, xubʼij che: «Wajaw, we kaj la, kakuʼin la che nujosqʼixik». 3 Ri Jesús kʼut xuyuq ri uqʼabʼ, xuchap okoq, xubʼij che: «Kinwaj; chatjosqʼitajoq». Chanim riʼ xjosqʼitaj ri achi che ri uchʼaʼk.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 8:3
xuchap okoq: Ri taqanik che xyaʼ che Moisés kubʼij che keʼesax ri winaq riʼ ketas chke ri más winaq rech kqʼax ta ri yabʼil chke (Le 13:45, 46; Nú 5:1-4). Are kʼu, ri e ajkʼamal taq bʼe kech ri e judíos kkiya más kʼi taqanik. Jun kʼutbʼal, utz ta che jun knaqajin kajibʼ codos, che kraj kubʼij 1,8 metros (6 pies), rukʼ jun winaq che kʼo lepra che. Are kʼu pa taq qʼij che kʼo kaqiqʼ, kkibʼij che rajawaxik che 100 codos, che kraj kubʼij 45 metros (150 pies). Taqanik junam rukʼ waʼ kubʼan chke ri leprosos che kkiriq sibʼalaj kʼax. Ri kikojonik ri e judíos utz kchʼaw chrij ri xubʼan jun ajtij che kukʼuʼ ribʼ chkiwach ri e leprosos xuqujeʼ chrij jun chik che kukʼaq abʼaj chkij ri e leprosos che kenaqajin che. Are kʼu ri Jesús junam ta kukʼ, areʼ xel ukʼuʼx che jun achi che xutaʼ toqʼobʼ xuqujeʼ xubʼan jun jastaq che ri judíos xkimayo: xuchapo. Xubʼan wariʼ pa neʼ xa rukʼ jun tzij kkunik kresaj ri lepra (Mt 8:5-12).
Kwaj: Jesús xaq xiw ta xuta ri xbʼix che xuqujeʼ xubʼij che qastzij kraj kubʼan ri xtaʼ che, rukʼ waʼ xukʼutu che xiw ta kubʼan ri jastaq rumal che kkun che.
(Mateo 9:9-13) Katajin kokʼow ri Jesús chilaʼ, xril jun achi tʼuyul jawijeʼ ri katoj wi alkabʼal, Mateo ubʼiʼ. Ri Jesús xubʼij che: «Chinaterenej». Xwalij kʼut, xuterenej bʼik. 10 Xkʼulmatajik chi ri Jesús kʼo pa ri mexa cho rachoch ri Mateo. E kʼi kʼu toqʼil taq alkabʼal xuqujeʼ ajmakibʼ xetʼuyiʼ pa ri mexa rukʼ ri Jesús xuqujeʼ kukʼ ri utijoxelabʼ. 11 Ri pariseyibʼ aretaq xkil waʼ, xkikʼot kichiʼ ri utijoxelabʼ: «¿Jasche kwaʼ ri iwajtij kukʼ ri toqʼil taq alkabʼal xuqujeʼ kukʼ ri ajmakibʼ?». 12 Ri Jesús kʼut aretaq xuta ri xkibʼij, xubʼij: «Ri winaq ri e utz man rajawaxik ta kunal kech, xaneʼ ri kʼo yabʼil chke. 13 Jix chiwetaʼmaj ri kel kubʼij we tzʼibʼatalik riʼ: ‹Ri kinwaj areʼ chi kel ikʼuʼx, ma are ta ri kichiʼxik tabʼal taq toqʼobʼ›. Man in petinaq taj che kisikʼixik ri e sukʼ, xaneʼ ri ajmakibʼ, rech kakikʼex kikʼuʼx».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 9:10
kʼo pa ri mexa: Ktʼuyiʼ pa ri mesa rech kutij uwa rukʼ jun winaq kukʼutu che kʼo jun utz achilanik chkixoʼl. Rumal laʼ, pa taq uqʼij ri Jesús, ri e judíos kʼo ta jumul riʼ kkaj ketʼuyiʼ pa ri mesa rukʼ jun winaq che judío taj.
toqʼil taq alkabʼal: Kʼi chke ri judíos kkitoqʼij ri alkabʼal rech ktoj chke ri qʼatal taq tzij re Roma. Ri e winaq itzel kkilo rumal che ketobʼan kukʼ ri ajqʼatal taq tzij re jun chi tinamit rumal che kbʼan kʼax chke kumal xuqujeʼ ktaʼ más pwaq chke kumal. Ri e judíos kekixutuj ri toqʼil taq alkabʼal riʼ, che xuqujeʼ e judíos, xaq junam kekil junam rukʼ jun ajmakalaj ixoq o prostituta (Mt 11:19; 21:32).
(Mateo 9:35-38) Ri Jesús xebʼusolij konojel ri tinimit xuqujeʼ ri alaj taq tinimit. Kebʼutijoj ri winaq pa taq ri ja ri kakitijoj wi kibʼ ri aj judeyibʼ che ri pixabʼ. Kutzijoj ri utzalaj tzijol re ri rajawibʼal ri Dios. Kukunaj ronojel yabʼil xuqujeʼ ronojel qʼoxowem. 36 Aretaq ri Jesús xeril ri kʼiʼalaj winaq, xel ukʼuʼx chke, rumal rech chi kakiriq kʼax e je jas ri chij ri man kʼo ta kajyuqʼ, e jabʼuninaq. 37 Xubʼij kʼu chke ri utijoxelabʼ: «Qastzij ri qʼatoj sibʼalaj nim, are kʼu ri ajchakibʼ man e kʼi taj. 38 Chitzʼonoj bʼaʼ che ri rajaw ri qʼatoj, chi chebʼutaqaʼ bʼik ajchakibʼ pa ri uqʼatoj».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 9:36
xel ukʼuʼx: Ri verbo griego che xkoj waral (splagkjnízomai) kʼo ubʼanik rukʼ ri tzij che kkoj che «pam» o «ixkoʼl» (splagkjna) xuqujeʼ che kuya ubʼixik ri kʼax kunaʼ ri winaq kʼa chupam. Are jun chke ri tzij griega che kuya ubʼixik ri kunaʼ ri winaq are chiʼ kel ukʼuʼx che jun chik.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 8:8-10) Xubʼij kʼu ri kinimal ri ajchʼojabʼ: «Wajaw, man taqal ta chwe chi kok la pa ri wachoch. Xaneʼ xuwi chyaʼ la ri taqanik, ri ala kakunataj kʼu na. 9 Ri in kʼut, in achi in kʼo chuxeʼ taqanik. E kʼo kʼu ajchʼojabʼ pa nuqʼabʼ. Kinbʼij che ri jun: ‹Jat›, kabʼe kʼut. Kinbʼij che jun chik: ‹Tasaj›, kape kʼut. Kinbʼij che ri wajchak: ‹Chabʼanaʼ waʼ›, kubʼan kʼut». 10 Aretaq xutaʼ ri Jesús, xumay ri utzij ri achi. Xubʼij chke ri e teren chrij: «Qastzij kinbʼij chiwe, chi mawi ne pa Israel nuriqom ta we nimalaj kojonik riʼ».
w02-S 15/8 pág. 13 párr. 16
«In xinya ri kʼutbʼal chiwe»
16 Xa junam rukʼ, Jesús retaʼm ri itzel taq jastaq ubʼanom ri kinimal ri ajchʼojabʼ —weneʼ romano, re jun chi tinamit— che xutaʼ che, che kukunaj ri uyawabʼ. Pa taq ri qʼij riʼ ri ukʼaslemal jun ajchʼoj che junam reqelen rukʼ wajun achi riʼ qastzij riʼ ubʼanom nimaʼq taq kamisanik xuqujeʼ kuqʼijilaj tyoxibʼ. Are kʼu Jesús are xchoman chrij ri nimalaj ukojonik (Mateo 8:5-13). Pa jun chi tiempo, xuxutuj ta ri ajmak che xtzeyebʼax rukʼ cho jun cheʼ are chiʼ xkamisaxik, are xubʼij utz taq tzij che xuya jun utzalaj reyebʼal pa ri petinaq (Lucas 23:43). Jesús qas retaʼm che we xa kubʼij tzij che utz taj chke, xa kubʼan kʼax chke. Qastzij wi, ri uchuqʼabʼ che xukoj che kitoʼik ri winaq xubʼan chke che xkikʼex ri kikʼaslemal.
(Mateo 9:16, 17) Man kʼo ta jun kukoj jun kʼakʼ kʼolbʼal che jun qʼeʼl atzʼyaq. We ta jeriʼ ri kʼojbʼal karesaj bʼik jubʼiqʼ che ri atzʼyaq, kanimataj kʼu ri uteqʼtobʼik. 17 Xukujeʼ man kayaʼ ta kʼakʼ uwaʼl uva pa qʼeʼl taq tzʼum. We ta jeriʼ ketʼubʼin riʼ ri tzʼum, katix kʼu riʼ ri uwaʼl uva, man kʼo ta chi kʼu kipatan ri tzʼum. Xaneʼ kayaʼ ri kʼakʼ uwaʼl uva pa kʼakʼ taq tzʼum. Jewaʼ kakitoʼ kibʼ ri e kiʼebʼ, man kasach ta kiwach.
jy-S pág. 70 párr. 6
¿Jasche ri rajtijoxelabʼ ri Jesús kkibʼan ta chi ayuno?
Jesús kraj che kukʼut chkiwach ri e rajtijoxelabʼ che rajawaxik ta kkiternej ri ojer taq kinaqʼatisabʼal ri judíos, jun chke are ri ayuno. Areʼ xpe ta che usukʼumaxik o che unimarisaxik jun kojonik che ojer chik xuqujeʼ naj ta chik ksach uwach. Qastzij wi che, are xukoj uchuqʼabʼ rech kbʼan jun qʼijilanik che kjunamataj ta rukʼ ri kkibʼan ri judíos pa taq ri uqʼij, che nojinaq che kichomanik winaq. Qas qʼalaj che kukoj ta jun kʼakʼ atzʼyaq che uchʼuqik jun qʼeʼl atzʼyaq o jun kʼakʼ vino pa jun qʼeʼl kʼolbʼal.
29 RE ENERO KOPAN 4 RE FEBRERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 10, 11
«Jesús xuya kubʼsal kʼuʼx»
(Mateo 10:29, 30) ¿La ma ta jun alaj pwaq kekʼayix wi kiʼebʼ chiʼochi? Mawi kʼu jun chke katzaq pa ulew, we ta ma ta are ri urayibʼal ri iTat. 30 E ta kʼu lo ri ix, konojel ri iwiʼ e ajilatalik.
nwtsty notas re etaʼmanik rech Mt 10:29, 30
e chiʼochi: Ri tzij griega strouthíon are jun tzij che kkoj chke ri alaj taq ajuwokaj, are kʼu kʼi mul kkoj chke ri alaj taq chiʼochiʼ, alaj taq chikop ajuwokaj che ketijowik che más paqal ta kajil pa ri kʼaybʼal.
jun alaj pwaq: Literalmente kubʼij: «rukʼ jun asarion», che are jun pwaq kuchʼak jun achi pa cuarenta y cinco minutos chak (chawilaʼ sgdls, jupuq 18B). Pa taq ri qʼij riʼ, pa ri urox mul xbʼe pa Galilea, Jesús xubʼij che e kebʼ chiʼochi kekʼayix che jun asarion. Pa jun chi tiempo, weneʼ are chiʼ qʼaxinaq chi jun junabʼ, are chiʼ kʼo pa ri uchak pa Judea, Jesús xubʼij che keloqʼ jobʼ chiʼochi che kebʼ asariones (Lu 12:6). Are chiʼ kqajunamaj ri e kebʼ bʼantajik riʼ, kukʼutu che ri alaj taq chiʼochi kʼo ta kajil chkiwach ri ajkʼayibʼ rumal che, we jun winaq keʼuloqʼ kajibʼ, kkisipaj bʼi ri uroʼ.
konojel ri iwiʼ e ajilatalik: Kbʼixik che pa ujolom jun winaq kʼo, jun calculo, más che cien mil uwiʼ. Retaʼmaxik che Jehová retaʼm ri e jastaq riʼ kukʼutu che qastzij che kel ukʼuʼx chke ri rajtijoxelabʼ ri Jesús pa kijujunal.
nwtsty multimedia
Chiʼochi
Ri chiʼochi are jun alaj chikop ajuwokaj che ktijowik che más paqal ta rajil pa ri kʼaybʼal. Che keloqʼ kebʼ rukʼ ri kuchʼak jun achi pa cuarenta y cinco minutos chak. Ri tzij griego kchʼaw chkij kʼi kiwach alaj taq chikop ajuwo kaj, chkixoʼl kʼo ri chiʼochi riʼ (Passer domesticus biblicus) xuqujeʼ ri chiʼochi moruno (Passer hispaniolensis), che keriqitaj na pa Israel kimik.
(Mateo 11:28) Tisaj wukʼ, iwonojel ri ix kosinaq, iwonojel ri kʼo iweqaʼn. Kinya kʼu na uxlanem chiwe.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 11:28
kʼo iweqaʼn: Jesús keʼusikʼij winaq che sibʼalaj kʼi kʼax tajin kkiriqo xubʼan chke che sibʼalaj kebʼisonik xuqujeʼ kekosik. Ri kiqʼijilanik xux jun alalaj eqaʼn rumal che xkoj kʼo kʼi kichomanik winaq chupam ri Taqanik che xyaʼ che Moisés (Mt 23:4). Xuqujeʼ ri sábado, che are jun qʼij re uxlanem, xux jun nimalaj eqaʼn (Éx 23:12; Mr 2:23-28; Lu 6:1-11).
Kinya kʼu na uxlanem chiwe: Ri tzij griega che kkoj che uxlanem xuqujeʼ kraj kubʼij «kjororik» (Mt 26:45; Mr 6:31) xuqujeʼ «katutoʼ rech kkʼojiʼ chi jumul ri achuqʼabʼ» (2Co 7:13; Flm 7). Are kʼu ri nikʼaj chi tzij re ri texto kukʼutu che ukojik ri «reqabʼal» ri Jesús (Mt 11:29) kraj kubʼij chak are ta uxlanem. Rumal che ri tzij uxlanem pa griego are jun verbo activo. Rukʼ wariʼ kqachʼobʼo che Jesús are ri kyaʼow ri chuqʼabʼ rech kojkos taj are chiʼ kqakoj ri reqabʼal, rumal che qas ta al xuqujeʼ chʼuchʼuj.
(Mateo 11:29, 30) Chikʼamowaj ri weqabʼal ri kinya chiwij, chiwetaʼmaj iwe wukʼ, chi in kochʼonel xuqujeʼ machʼal ri wanimaʼ; kiriq kʼu na uxlanem che ri iwanimaʼ. 30 Are kʼu ri weqabʼal chʼuchʼuj, ri weqaʼn man al taj.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 11:29
Chikʼamaʼ ri weqabʼal: Jesús xukoj ri «eqabʼal» che jun kʼutbʼal che kuya ubʼixik ukʼamik xuqujeʼ unimaxik reqelen jun winaq. We Jesús xchoman chrij jun eqabʼal re kebʼ, jun eqabʼal che Dios xuya che areʼ, tajin kojusikʼij rech kojkʼojiʼ rukʼ areʼ chuxeʼ ri eqabʼal xuqujeʼ areʼ kojutoʼ. We jeʼ ubʼanik waʼ, ri tzij kubʼij riʼ xuqujeʼ: «Chixkʼol wukʼ chuxeʼ ri eqabʼal». Pa nikʼaj chik tzij, we ri eqabʼal are ri kukoj ri Jesús chke nikʼaj chik, kraj kubʼij riʼ che ri winaq kkʼojiʼ chuxeʼ ri utaqanik ri Cristo xuqujeʼ kkʼam ubʼe rumal rech kukʼutu che are jun rajtijoxel.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 11:2, 3) Ri Xuan, aretaq kʼo pa cheʼ, xutaʼ utzijol ri uchak ri Cristo; xebʼutaq kʼu bʼik ri utijoxelabʼ, 3 che ubʼixik che ri Jesús: «¿La lal riʼ ri kape na, o kaqeyej chi na jun?».
jy–S pág. 96 párrs. 2, 3
Juan kraj kretaʼmaj chrij ri kubʼan Jesús
¿La kachomaj jasche kraj kretaʼmaj wariʼ? Juan are jun sukʼalaj achi chuwach ri Dios. Chnaʼtaj chqe are chiʼ xubʼan uqasanjaʼ ri Jesús, qʼaxinaq chi kebʼ junabʼ, xril ri uxlabʼixel xqaj pa uwiʼ xuqujeʼ xuta ri uchʼabʼal ri Dios che xubʼij che kuloqʼoqʼej ri uKʼojol. Rumal laʼ kqabʼij taj che tajin kutzaq ri ukojonik. Wet je riʼ, mat utz kchʼaw ri Jesús riʼ chrij ri Juan. Are kʼu, we kʼo ta rumal che kubʼan kebʼ ukʼuʼx, ¿jasche xubʼan wajun pregunta riʼ?
We xa rumal che kraj che Jesús qas kubʼij che areʼ ri Mesías, wariʼ weneʼ kuya uchuqʼabʼ rech kuchʼij ri kʼax che tajin kuriq pa ri cárcel. Are kʼu, weneʼ rukʼ ri pregunta che xubʼan Juan kʼo kraj más kubʼij. Areʼ retaʼm che ri bʼim kan pa ri Biblia kubʼij che ri Chaʼom rumal ri Dios kux ajawinel xuqujeʼ kolonel, are kʼu qʼaxinaq chi kʼiʼalaj ikʼ che ubʼanom chi uqasanjaʼ ri Jesús, xuqujeʼ areʼ kʼa kʼo na pa cárcel. Rumal laʼ kraj kretaʼmaj we kʼo jun chi winaq, kpe che ukʼexwach Jesús, rech kukʼis ubʼanik ri bʼim kan pa ri Biblia chrij ri Mesías.
(Mateo 11:16-19) ¿Jas kʼu rukʼ kinjunamaj wi ri winaq ri e kʼo kamik? E junam kukʼ ri akʼalabʼ ri e tʼuyul pa taq ri kʼayibʼal, kekichʼabʼej ri kachiʼl: 17 ‹Xkoqʼesaj suʼ chiwach, man xixxojow ta kʼut. Xkibʼixoj uqʼojom kaminaq, man xixoqʼ ta kʼut›. 18 Xpe ri Xuan, ri man kawaʼ taj, man kukʼiʼan taj. Kabʼix kʼut: ‹Kʼo itzel uxlabʼal che›. 19 Xpe ri Rijaʼl winaq, ri kawaʼik, ri kukʼiʼanik. Kabʼixik: ‹Chawilampeʼ. Are jun ajwij xuqujeʼ ukʼiʼanel. Kachiʼl toqʼil taq alkabʼal. Kachiʼl ajmakibʼ›. Are kʼu ri noʼj kaqʼalajisax kumal ri e uchak chi sukʼ».
jy-S pág. 98 párrs. 1, 2
Jesús xuxutuj ri kkibʼan ri winaq pa taq ri uqʼij rumal che utz ta ri kichomanik
Jesús nim kril wi Juan el Bautista, are kʼu ¿jas kkichomaj ri ukʼiyal winaq chrij? Jesús xubʼij ri tzij riʼ chkij ri winaq pa taq ri uqʼij: «E junam kukʼ ri akʼalabʼ ri e tʼuyul pa taq ri kʼayibʼal, kekichʼabʼej ri kachiʼl: ‹Xkoqʼesaj suʼ chiwach, man xixxojow ta kʼut. Xkibʼixoj uqʼojom kaminaq, man xixoqʼ ta kʼut›» (Mateo 11:16, 17).
¿Jas kraj kubʼij Jesús? Areʼ kubʼij: «Xpe ri Xuan, ri man kawaʼ taj, man kukʼiʼan taj. Kabʼix kʼut: ‹Kʼo itzel uxlabʼal che›. Xpe ri Rijaʼl winaq, ri kawaʼik, ri kukʼiʼanik. Kabʼixik: ‹Chawilampeʼ. Are jun ajwij xuqujeʼ ukʼiʼanel. Kachiʼl toqʼil taq alkabʼal. Kachiʼl ajmakibʼ›» (Mateo 11:18, 19). Ri Juan xutzukuj ta jastaq re xuqujeʼ xutij ta vino rumal che are nazareo, are kʼu xkibʼij che kʼo itzel uxlabʼal che (Números 6:2, 3; Lucas 1:15). Are kʼu, Jesús xubʼan junam kukʼ ri nikʼaj chik achijabʼ, xwaʼik, xutij vino rukʼ utz chomanik, are kʼu ri winaq xkibʼij qʼabʼarel che. Kukʼutu che utz ta ri kichomanik ri winaq.