Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
5-11 RE FEBRERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 12, 13
«Ri kʼutbʼal rech ri trigo xuqujeʼ ri itzel qʼayes»
(Mateo 13:24-26) Ri Jesús xuya jun kʼambʼal noʼj chik chkiwach, xubʼij: «Ri rajawibʼal ri Dios xaq junam rukʼ jun achi ri xutik utzalaj ijaʼ pa rulew. 25 Aretaq kʼu kewar ri winaq, xpe ri ukʼulel, xukʼam ri itzel qʼayes ukawach triko, xutik chuxoʼl ri triko, xbʼe kʼut. 26 Aretaq xtux ri triko, xwachinik, xuqujeʼ xkʼutun ri itzel qʼayes.
w13-S 15/7 pág. 9 párrs. 2, 3
«Chiwilampeʼ in kʼo iwukʼ ronojel qʼij»
2 Ri kkʼulmataj pa ri rulew ri achi kukʼut ri kubʼano xuqujeʼ jampaʼ kuyak ri Jesús chkixoʼl ri winaq ri trigo, ri kraj kubʼij, ri cristianos che e chaʼom rech keʼajawin rukʼ pa ri Ajawbʼal. Ri tikoʼn xumaj pa ri Pentecostés rech ri junabʼ 33. Pa ri ukʼisbʼalil ri jastaq re wajun uwach Ulew riʼ ktzʼaqatisax uyakik ri trigo are chiʼ ri e chaʼom che e kʼo na cho ri uwach Ulew che kojom chik ri ketal, kebʼe pa ri kaj (Mat. 24:31; Apoc. 7:1-4). Junam rukʼ jun kayibʼal che kʼo chikaj pa uwiʼ jun juyubʼ kubʼano che kqil ronojel, je ubʼanik ri kʼutbʼal kuya chqe rech kqil ri kbʼanik pa ri e kebʼ mil junabʼ. Pa ri kayibʼal riʼ, ¿jas jastaq che kʼo ubʼanik rukʼ ri Ajawbʼal kojkun che rilik? Ri kʼutbʼal xubʼij ri Jesús kchʼaw chrij jun qʼij re tikoʼn, ukʼiyibʼal xuqujeʼ kyak uwach. Wajun artículo riʼ are kchʼaw chrij ri uyakik uwach.
RUKʼ RI UTOBʼANIK RI JESÚS
3 Are chiʼ xumaj ri ukabʼ siglo «xkʼutun ri itzel qʼayes» pa ri «ulew» kech ri winaq are chiʼ xeʼopan ri e qastzij ta cristianos (Mat. 13:26). Pa ri kajibʼ siglo, ri e qastzij ta cristianos sibʼalaj e kʼi chkiwach ri cristianos che e chaʼom. Chnaʼtaj chqe che, pa ri kʼutbʼal, ri ajchakibʼ xkita che ri kajaw we kekunik kkibʼoq ri itzel qʼayes (Mat. 13:28). ¿Jas xubʼij chke?
(Mateo 13:27-29) Xeʼopan ri pataninelabʼ rukʼ ri rajaw ri ulew, xkibʼij che: ‹Qajaw, ¿la ma ta utzalaj ijaʼ ri xtik la pa ri ulew la? ¿Jawijeʼ kʼut xpe wi ri itzel qʼayes?›. 28 Ri are xubʼij chke: ‹Jun kʼulel xbʼanow waʼ chwe›. Ri pataninelabʼ xkibʼij che: ‹¿La kaj la keqabʼoqo ri itzel taq qʼayes?›. 29 Ri are xubʼij chke: ‹Jayiʼ, aretaq kebʼibʼoq ri itzel qʼayes mibʼoq ne ri triko xuqujeʼ.
w13-S 15/7 pág. 10 párr. 4
«Chiwilampeʼ in kʼo iwukʼ ronojel qʼij»
4 Are chiʼ tajin kchʼaw chrij ri trigo xuqujeʼ ri itzel qʼayes, ri Ajaw, Jesús, xubʼij: «Chiyaʼ kanoq chi kekʼiy na junam ri triko rukʼ ri itzel qʼayes kʼa pa ri qʼatoj». Wajun taqanik riʼ kukʼutu che, pa ri nabʼe siglo kʼa pa ri qaqʼij, amaqʼel e kʼolinaq cho ri uwach Ulew cristianos che e chaʼom che e junam rukʼ ri trigo. Wajun bʼantajik riʼ qastzij kbʼantajik rumal ri xubʼij ri Jesús chke ri rajtijoxelabʼ: «In kʼo iwukʼ ronojel qʼij kʼa pa ri ukʼistajik ri uwachulew» (Mat. 28:20). Rumal laʼ ri e cristianos che e chaʼom ketaʼm che kechajix pa uxlabʼal rumal ri Jesús ronojel taq qʼij kʼa pa ri kʼisbʼal taq qʼij. Are kʼu, rumal che e kʼo chkixoʼl ri e qastzij ta cristianos che e junam rukʼ ri e itzel qʼayes, qas ta qetaʼm e jachin ri trigo pa ri qʼij riʼ. Are kʼu, kebʼ oxibʼ décadas nabʼe chuwach ri qʼij rech kyak uwach, xqʼalajin ri trigo. ¿Jas xkʼulmatajik?
(Mateo 13:30) Chiyaʼ kanoq chi kekʼiy na junam ri triko rukʼ ri itzel qʼayes kʼa pa ri qʼatoj. Aretaq kopan na ri qʼatoj, kinbʼij na chke ri ajqʼatolobʼ; chebʼimolo nabʼe ri itzel taq qʼayes, chiximaʼ upam rech kaporoxik. Chimulij kʼu ri triko pa ri nukʼuja›».
w13-S 15/7 pág. 12 párrs. 10-12
«Chiwilampeʼ in kʼo iwukʼ ronojel qʼij»
10 Nabʼe: kmulix ri itzel taq qʼayes. Jesús xubʼij: «Aretaq kopan na ri qʼatoj, kinbʼij na chke ri ajqʼatolobʼ; chebʼimolo nabʼe ri itzel taq qʼayes, chiximaʼ upam». Chiʼ qʼaxinaq chi ri 1914, ri ángeles xkimaj «umulixik» ri e cristianos che xaq e junam rukʼ ri itzel taq qʼayes rech ketas chke ri «e ralkʼwal ri rajawibʼal», o ri e chaʼom (Mat. 13:30, 38, 41).
11 Are chiʼ tajin kmulix ri itzel qʼayes, chilaʼ qas xchʼobʼotaj wi kiwach ri e kebʼ jupuq (Apoc. 18:1, 4). Pa ri 1919 xchʼobʼotaj che ri Nimalaj Babilonia kʼo ta chi uchuqʼabʼ are chiʼ ri e qastzij cristianos xeʼel lo chupam. Are kʼu ¿jas qas xkʼutuw jachin ri e qastzij cristianos xuqujeʼ ri e qastzij taj? Ri chak re utzijoxik ri utzij ri Dios. Ri kekʼamow kibʼe ri Ajtijoxelabʼ re ri Biblia xkimaj ubʼixik ri nim ubʼanik che pa kijujunal kkitzijoj ri Ajawbʼal. Jun kʼutbʼal, are ri wuj To Whom the Work Is Entrusted (Chke ri yaʼom wi ri chak), xbʼan pa ri junabʼ 1919, xuya kichuqʼabʼ konojel ri e cristianos che e chaʼom rech kkitzijoj ri utzij ri Dios chuchiʼ taq ja. Kubʼij: «Kqʼalajinik che ri chak kʼax ubʼanik, are kʼu ri chak rech ri Qajaw, rukʼ ri utobʼanik, kojkun che ubʼanik. Yaʼom ri nimalaj eqelen chiwe rech kibʼan wajun chak riʼ». ¿Jas xkibʼan ri e qachalal? Ri wuj La Atalaya re ri junabʼ 1922 xubʼij che ri e Ajtijoxelabʼ re ri Biblia xechakun más che ubʼanik wajun chak riʼ. Pa jubʼiqʼ tiempo, ri utzijoxik ri utzij ri Dios chuchiʼ taq ja xux jun etal ke ri e sukʼ cristianos... ¡xuqujeʼ kimik kʼa are na jun etal!
12 Ukabʼ: kmulix ri trigo. Jesús xuya wajun taqanik riʼ chke ri ángeles: «Chimulij kʼu ri triko pa ri nukʼuja» (Mat. 13:30). Xumaj pa 1919, ri cristianos che e chaʼom xemulix pa ri congregación cristiana che chʼajchʼobʼisam chik. Ri e chaʼom che e kʼo na cho ri uwach Ulew are chiʼ kopan ri ukʼisbʼal wajun uwach Ulew riʼ kemulixik chiʼ kekʼam bʼi pa ri kaj (Dan. 7:18, 22, 27).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 12:20) Ri areʼ man kuqʼaj ta ri aj ri waqʼarinaq man kuchup ta na ri utzaʼm chaj ri kabʼuquwik, kʼa kchʼakan na ri sukʼilal.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 12:20
utzaʼm chaj ri kabʼuquwik: Ri kikʼolbʼal ri e chaj che kekoj ojer pa ri e ja bʼanom che ulew knojisax che aceite re oliva. Ri aceite kpaqiʼ chutzaʼm ri umecha wariʼ kubʼano che kkʼatik. Ri tzij griega che xkoj che ri e tzij «ri utzaʼm chaj ri kabʼuquwik» xuqujeʼ kraj kubʼij jun mechaʼ che kresaj na sibʼ rumal che kʼo na uqʼaqʼil pa neʼ tajin kchup ri qʼaqʼ o chupinaq chik. Junam che kubʼij ri bʼim kanoq che kʼo pa Isaías 42:3, Jesús kel ukʼuʼx chke nikʼaj chik; areʼ kuchup ta riʼ ri keyebʼal ri winaq che e mebʼaʼ xuqujeʼ kbʼan kʼax chke.
(Mateo 13:25) Aretaq kʼu kewar ri winaq, xpe ri ukʼulel, xukʼam ri itzel qʼayes ukawach triko, xutik chuxoʼl ri triko, xbʼe kʼut.
w16.10-S pág. 32
¿La awetaʼm?
Pa taq tiempos bíblicos, ¿la kʼo jun winaq kkunik kutik itzel taq qʼayes pa rulew jun winaq chik?
PA MATEO 13:24-26 kyaʼ ubʼixik ri xubʼij ri Jesús: «Ri Jesús xuya jun kʼambʼal noʼj chik chkiwach, xubʼij: «Ri rajawibʼal ri Dios xaq junam rukʼ jun achi ri xutik utzalaj ijaʼ pa rulew. Aretaq kʼu kewar ri winaq, xpe ri ukʼulel, xukʼam ri itzel qʼayes ukawach triko, xutik chuxoʼl ri triko, xbʼe kʼut. Aretaq xtux ri triko, xwachinik, xuqujeʼ xkʼutun ri itzel qʼayes». Pa neʼ e jujun ajtzʼibʼanel kkibʼij che qastzij taj xkʼulmatajik, are kʼu e kʼo wuj che tzʼibʼam cho qʼatbʼal tzij romanos che kkibʼij che qastzij xkʼulmatajik.
Jun diccionario bíblico kubʼij: «Utikik cizaña pa rulew jun winaq rumal che kʼax kunaʼ che [...] are jun nimalaj makaj pa ri taqanik romana. We kʼo jun taqanik chrij wariʼ kukʼutu che wajun bʼantajik riʼ qas etaʼmatalik». Alastair Kerr, che kʼo retaʼmabʼal chrij wuj che tzʼibʼam cho qʼatbʼal tzij, kubʼij che pa ri junabʼ 533 ri emperador romano Justiniano xuqʼalajisaj ri wuj ubʼiʼ Digesto, are jun resumen re ri e taqanik romanas che chupam kʼo ri xkitzʼibʼaj ri nikʼaj chik ajqʼatal tzij rech ri período clásico del derecho romano (100-250 d.C.). Wajun wuj riʼ kubʼij che (Digesto, 9.2.27.14), ri ajqʼatal tzij Ulpiano xchʼaw chrij ri xubʼan ri Celso, político romano rech ri ukabʼ siglo: kʼo jun winaq xutik itzel qʼayes pa rulew jun winaq chik rumal che xubʼan kʼax che ri tikoʼn. Ri Digesto kubʼij ri kkun che ubʼanik ri ajchaqʼe ri ulew, kkunik kutaʼ pwaq che ri winaq che xubʼan kʼax che ri rulew.
Junam che kqilo, pa ri Imperio romano kkʼulmataj we jastaq riʼ, wariʼ kukʼutu che ri xubʼij ri Jesús qas kkʼulmataj pa ri kʼaslemal.
12-18 RE FEBRERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 14, 15
«Jesús xeʼutzuq kʼiʼalaj winaq xa rukʼ ri kitobʼanik kebʼ oxibʼ»
(Mateo 14:16, 17) Ri Jesús xubʼij chke: «Man rajawaxik taj chi kebʼek; chiyaʼ ix chke ri kakitijo». 17 Xkibʼij kʼu ri utijoxelabʼ che: «Man kʼo ta kʼo qukʼ waral, xaneʼ xaʼ jobʼ kaxlanwa rukʼ kiʼebʼ kar».
w13-S 15/7 pág. 15 párr. 2
Jesús xeʼutzuq kʼiʼalaj winaq xa rukʼ ri kitobʼanik kebʼ oxibʼ
2 Are chiʼ xeril konojel ri e winaq, Jesús xel ukʼuʼx chke, rumal wariʼ xukʼut kʼi jastaq chrij ri rajawbʼal ri Dios xuqujeʼ xeʼukunaj ri e yawabʼ. Are chiʼ kqaj ri qʼij, ri e rajtijoxelabʼ kkibʼij che kutaq bʼi ri winaq che kebʼe pa ri tinamit che kʼo naqaj che kkiloqʼo ri kiwa. Ri Jesús xubʼij chke: «Chiyaʼ ix chke ri kakitijo». Qastzij riʼ, che ri e tzij riʼ xeʼusacho, rumal che ri jastaq che kʼo kukʼ kkun ta che kitzuqik: xa jobʼ kaxlanwa xuqujeʼ kebʼ kar.
(Mateo 14:18, 19) Ri Jesús xubʼij chke: «Chebʼikʼamaʼ uloq». 19 Xebʼutaq kʼu ri winaq chi ketʼuyiʼ puwiʼ ri qʼayes. Xebʼukʼam ri jobʼ kaxlanwa kukʼ ri kiebʼ kar, xkaʼy chikaj, xuya maltioxinik che ri Dios. Xebʼupir ri kaxlanwa, xebʼuyaʼ chke ri utijoxelabʼ. Ri utijoxelabʼ kʼut xekiyaʼ chke ri winaq.
w13-S 15/7 pág. 15 párr. 3
Jesús xeʼutzuq kʼiʼalaj winaq xa rukʼ ri kitobʼanik kebʼ oxibʼ
3 Ri toqʼobʼisal wachaj che kunaʼ ri Jesús kubʼano che kubʼan jun mayibʼal, ri xa jun che tzʼibʼatal pa ri kajibʼ evangelios (Mar. 6:35-44; Luc. 9:10-17; Juan 6:1-13). Chiʼ bʼitajinaq chi chke ri e utijoxelabʼ che kkibʼij chke ri winaq che ketʼuyiʼ pa uwiʼ ri qʼayes pa jupuq re 50 xuqujeʼ 100, xumaj ubʼanik ri uchʼawem che ri Dios xuqujeʼ xumaj upirik ri kaxlanwa xuqujeʼ ri e kar pa chʼaqataʼq. Tekʼuriʼ, are ta ri Jesús xjachow ri e kaxlanwa, «xebʼuyaʼ chke ri utijoxelabʼ. Ri utijoxelabʼ kʼut xekiyaʼ chke ri winaq». Rukʼ mayibʼal, konojel ri e winaq sibʼalaj kʼo kʼi xkitijo. Chachomajampeʼ wajun bʼantajik riʼ: Jesús xuya kiwa e kiʼ winaq rukʼ ri kitobʼanik ri rajtijoxelabʼ, che xa e kebʼ oxibʼ.
(Mateo 14:20, 21) Xewaʼ kʼu konojel, xenojik; xebʼekiyak ri chʼaqataq ri xetoʼtajik e kabʼlajuj (12) chikach nojinaq. 21 Ri xewaʼik karaj e kʼo jobʼ mil achijabʼ, man xebʼajilax ta kʼut ri ixoqibʼ mawi ri akʼalabʼ.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 14:21
man xebʼajilax ta kʼut ri ixoqibʼ mawi ri akʼalabʼ: Xaq xiw ri Mateo ri evangelista xchʼaw chkij ri e ixoqibʼ xuqujeʼ ri e akʼalabʼ are chiʼ xchʼaw chrij wajun mayibʼal riʼ. Weneʼ pa wajun qʼij riʼ, Jesús xeʼutzuq rukʼ jun nimalaj mayibʼal más che quince mil winaq.
w13-S 15/7 pág. 15 párr. 1
Jesús xeʼutzuq kʼiʼalaj winaq xa rukʼ ri kitobʼanik kebʼ oxibʼ
CHACHOMAJAMPEʼ ri kkʼulmatajik (chasikʼij uwach Mateo 14:14-21). Xaq jubʼiqʼ chi kraj che kopan ri nimaqʼij re ri pascua rech ri junabʼ 32, jun jupuq winaq re cinco mil achijabʼ, e kʼo ixoqibʼ xuqujeʼ akʼalabʼ, kiterenem bʼi ri Jesús xuqujeʼ ri e utijoxelabʼ pa jun lugar che kʼo ta winaq chuwach che kʼo naqaj che Betsaida, jun tinamit che kʼo chuchiʼ ri norte rech ri plo re Galilea.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 15:7-9) ¡Kebʼ iwach! Utz ubʼixik ri xubʼij ri Isaías chiwij, ri qʼaxal tzij, aretaq xubʼij: 8 ‹We winaq riʼ xaq chi kichiʼ kakinimarisaj nuqʼij. Are kʼu ri kanimaʼ naj kʼo wi chwe. 9 Man kʼo ta kupatanij chi kakiyaʼ qʼijilanik chwe; ri e kitijonik xaq e kitaqanik winaq.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 15:7
Kebʼ iwach: Ri tzij griega hypokrités ojer kanoq xkoj chke ri kechachun pa ri e teatro griegos —xuqujeʼ, qʼaxinaq chi ri junabʼ, chke ri e romanos— che kkikʼam bʼi nimaʼq taq kikʼoj bʼanom rech kkowir más ri kichʼabʼal. Ri tzij riʼ xmaj ukojik are chiʼ apachike winaq kukʼuʼ ri qas ubʼantajik xuqujeʼ ri kraj kubʼano rech keʼusubʼ ri nikʼaj chik. Jesús xukoj ri tzij «kebʼ iwach» chke ri kinimal ri ajkojonelabʼ judíos (Mt 6:5, 16).
(Mateo 15:26) Ri Jesús xubʼij che: «Man utz taj we kesax ri kiwa ri alkʼwalaxelabʼ kaya ta kʼu chke ri tzʼiʼ».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 15:26
alkʼwalaxelabʼ [...] tzʼiʼ [alaj taq tzʼiʼ,TNM]: Ri taqanik rech ri Moisés kubʼij che ri e tzʼiʼ e awaj che e chʼajchʼoj taj, ri Biblia kʼi mul kukoj wajun tzij riʼ che ubʼixik ri itzel ubʼantajik jun winaq (Le 11:27; Mt 7:6; Flp 3:2; Ap 22:15). Are kʼu, pa ri wuj che xkitzʼibʼaj ri Marcos (7:27) xuqujeʼ Mateo, ri Jesús xukoj ri tzij «alaj taq tzʼiʼ» o «tzʼiʼ rech uwoja», wariʼ kubʼano che kʼax ta ktaqan ri tzij riʼ. Weneʼ ri Jesús xukoj wajun tzij riʼ rukʼ loqʼoqʼebʼal kʼuxaj are chiʼ xchʼaw chkij ri kitzʼiʼ ri winaq che e judíos taj. Are chiʼ, xujunamisaj ri e israelitas kukʼ ri «alkʼwalaxelabʼ» xuqujeʼ ri e judíos taj kukʼ ri «alaj taq tzʼiʼ», Jesús xraj xukʼut e jachin ri e nabʼe. Pa jun ja jachiʼ e kʼo wi akʼalabʼ xuqujeʼ ri e tzʼiʼ, ri e akʼalabʼ nabʼe kkitij kiwa chkiwach ri e tzʼiʼ.
19-25 RE FEBRERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 16, 17
«¿La junam ri qachomanik rukʼ rech ri Dios?»
(Mateo 16:21, 22) Qas chiʼ kʼut ri Jesucristo xuchaplej bʼik ri uqʼalajisaxik chkiwach ri utijoxelabʼ chi rajawaxik chi kbʼe na pa Jerusalén, kbʼan kʼu na nimaʼq taq kʼax che kumal ri nimaʼq taq tatayibʼ xuqujeʼ ri kinimaqil ri e kojol taq tabʼal toqʼobʼ xuqujeʼ ri ajtijabʼ re ri pixabʼ. Rajawaxik kʼut chi kakam na, pa oxibʼ qʼij kʼut kkʼastajisax na. 22 Ri Luʼ xukʼam bʼik ri Jesús, xuchaplej upixbʼexik je xubʼij waʼ: «Ma ta chuyaʼ ri Dios chi je kkʼulmaj la waʼ, Wajaw».
w07-S 15/2 pág. 16 párr. 17
Achijabʼ, chiwetaʼmaj che ri Cristo are ri ktaqan pa iwiʼ
17 Pa jumul chik, Jesús xubʼij chke ri rapóstoles che rajawaxik kbʼe pa Jerusalén rech kbʼan kʼax che kumal «ri nimaʼq taq tatayibʼ xuqujeʼ ri kinimaqil ri e kojol taq tabʼal toqʼobʼ xuqujeʼ ri ajtijabʼ re ri pixabʼ. Rajawaxik kʼut chi kakam na, pa oxibʼ qʼij kʼut kkʼastajisax na». Are chiʼ Pedro xuta wariʼ, xukʼam bʼi ri Jesús xuchaplej upixbʼexik: «Ma ta chuyaʼ ri Dios chi je kkʼulmaj la waʼ, Wajaw». Rumal ri xunaʼ ri Pedro xubʼano che xsach ri uchomanik rumal laʼ rajawaxik xpixbʼexik. Rumal laʼ Jesús xubʼij che: «Chatel chnuwach, Satanás. Kinayaʼ pa taqchibʼal mak. Are kʼu ri at man kachomaj ta ri e jastaq re ri Dios, xaneʼ ri jastaq ke ri winaq» (Mateo 16:21-23).
(Mateo 16:23) Ri Jesús xutzolqʼomij ribʼ, xubʼij che ri Luʼ: «Chatel chnuwach, Satanás. Kinayaʼ pa taqchibʼal mak. Are kʼu ri at man kachomaj ta ri e jastaq re ri Dios, xaneʼ ri jastaq ke ri winaq».
w15-S 15/5 pág. 13 párr. 16, 17
Chqachajij qibʼ chuwach ri kʼax kuya ri «koj kuraq uchiʼ»
16 Satanás kkunik kusubʼ jun ajpatanel che sibʼalaj nim uloqʼoqʼenik che ri Jehová. Jun kʼutbʼal, are chiʼ Jesús xubʼij chke ri rajtijoxelabʼ che xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik, Pedro xukʼam bʼi ri Jesús, rukʼ rutzil ranimaʼ, xubʼij che: «Ma ta chuyaʼ ri Dios chi je kkʼulmaj la waʼ, Wajaw». Chanim, Jesús xubʼij che: «Chatel chnuwach, Satanás» (Mat. 16:22, 23). ¿Jasche jeʼ wariʼ xubʼij ri Jesús? Rumal che retaʼm che naqaj chi kkʼulmataj jun jastaq che nim ubʼanik pa ri ukʼaslemal. Kuya ri ukʼaslemal che tabʼal toqʼobʼ rumal qech xuqujeʼ che ukʼutik che ri Itzel are jun ajbʼanol tzij. Are ta tiempo rech kchoman chbʼil ribʼ. ¡Wet mat xuchajij ribʼ ri Jesús sibʼalaj xkikot riʼ ri Itzel!
17 Oj xuqujeʼ oj kʼo pa kʼaxalaj tiempo: naj ta chi kraj kpe ri kʼisbʼal. Satanás kraj che kimik kojkʼaskʼat taj, kraj che are «kojchoman chbʼil qibʼ» xuqujeʼ kqakoj qachuqʼabʼ rech kʼo jun utzalaj qakʼaslemal pa wajun uwach Ulew riʼ. ¡Kqabʼan taj ri kraj ri itzel! Jesús xuya ri taqanik: «Chixkʼaskʼat bʼaʼ», are waʼ ri rajawaxik kqabʼano (Mat. 24:42). Kakoj ta ri umolom tzij ri itzel che ri kʼisbʼal naj kʼo wi o che kpe taj.
(Mateo 16:24) Xubʼij kʼu ri Jesús chke ri utijoxelabʼ: «We kʼo jun kraj kpe wukʼ in, rajawaxik chi areʼ mubʼan ri urayibʼal, xaneʼ rajawaxik chi kutelej uloq ri uripibʼal [cheʼ, TNM], chinuterenej kʼut».
w06-S 1/4 pág. 23 párr. 9
‹Jix, chibʼanaʼ tijoxelabʼ xuqujeʼ kibautismo›
9 ¿Jas kraj kubʼij ubʼanik qe ri xubʼan ri Jesús are chiʼ xubʼan ri urayibʼal ri Dios? Jesús xubʼij chke ri rajtijoxelabʼ: «We kʼo jun kraj kpe wukʼ in, rajawaxik chi areʼ mubʼan ri urayibʼal, xaneʼ rajawaxik chi kutelej uloq ri uripibʼal [cheʼ, TNM], chinuterenej kʼut» (Mateo 16:24). Areʼ xchʼaw chrij oxibʼ jastaq che nim ubʼanik. Ri nabʼe are ‹mubʼan ri urayibʼal›; pa nikʼaj chi tzij, uxutuxik ri jastaq che kqaj xuqujeʼ ri xaq xiw uchomaxik ri kajwataj chqe, are kqabʼan ri pixabʼ kuya ri Dios xuqujeʼ kqaya che kukʼam qabʼe. Ri ukabʼ are ‹kqatelej ri qarapibʼal [cheʼ, TNM]›. Pa taq uqʼij ri Jesús, jun cheʼ re kʼax are jun etal re kʼixbʼal xuqujeʼ kʼaxkʼolil. Ri oj cristianos, kqakʼam ri kʼaxkʼolil rumal rech ri utzalaj taq tzij (2 Timoteo 1:8). Pa neʼ ri winaq ketzeʼn chqij o kojkiyoqʼo, ‹kojchoman ta chrij ri kʼixbʼal› junam che xubʼan ri Cristo, xuqujeʼ kojkikotik rumal che qetaʼm che kojqaj chuwach ri Dios (Hebreos 12:2). Kʼisbʼal re, rajawaxik che amaqʼel ‹kqaterenej› (Salmo 73:26; 119:44; 145:2).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 16:18) In kinbʼij chawe, chi at Luʼ. Puwiʼ kʼu we nimalaj abʼaj riʼ kinyak wi na ri nukomon kojonelabʼ chi nimalaj konojel. Mawi kʼu ne ri ukuʼinem ri kamikal kachʼakan ta na puwiʼ.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 16:18
Chi at Luʼ. Puwiʼ kʼu we nimalaj abʼaj riʼ: Ri tzij griega pétros (pa masculino) kraj kubʼij «jun chʼaqap abʼaj». Waral kkoj che bʼiʼaj (Pedro), are laʼ ri kraj kubʼij pa Griego ri bʼiʼaj che Jesús xukoj che ri Simón (Jn 1:42). Pa femenina pétra kraj kubʼij «abʼaj» xuqujeʼ kraj kubʼij ulew che sibʼalaj ko, o jun tapya re abʼaj. Wajun tzij griega riʼ xuqujeʼ kyaʼ ubʼixik chrij pa Mt 7:24, 25; 27:60; Lu 6:48; 8:6; Ro 9:33; 1Co 10:4; 1Pe 2:8. Qastzij wi che Pedro xuchomaj taj che areʼ are ri abʼaj che xubʼij ri Jesús che pa uwiʼ kyak wi ri congregación, rumal che xutzʼibʼaj pa 1 Pedro 2:4-8 che Jesús are ri «abʼaj ri kachapow ri yakom» ri chaʼom rumal ri Dios che bʼim kanoq. Ri apóstol Pablo xuqujeʼ xubʼij che Jesús are ri «takʼalibʼal» xuqujeʼ «ri abʼaj aj uxlabʼal» (1Co 3:11; 10:4). Rumal laʼ, ri qastzij are che, Jesús xraj xuya ubʼixik jun chomanik rukʼ ri e tzij riʼ: «At, ri kinkoj Pedro che abʼiʼ, ‹chʼaqap abʼaj›, xachʼobʼ ri qas ubʼantajik ri Cristo, ‹ri nimalaj abʼaj›, che kux ri utakʼalibʼal ri congregación cristiana».
congregación: Are waʼ ri nabʼe mul kyaʼ ubʼixik chrij ri tzij griego ekklesía. Petinaq che kebʼ tzij griegas: ek, che kraj kubʼij «elik», e ri kaléo, kraj kubʼij «sikʼinik». Kchʼaw chrij jupuq winaq che e sikʼim o e mulim rech kkibʼan jun jastaq o jun chak. Pa ri e tzij riʼ, Jesús xuya ubʼixik che ri kemajim ri congregación cristiana are ri e chaʼom che kebʼe pa ri kaj. E areʼ, jeʼ ta neʼ e «kʼaslik taq abʼaj», e «yakom che jun ja aj uxlabʼal» (1Pe 2:4, 5). Wajun tzij griego kʼi mul kkoj pa ri Septuaginta che xaq junam kraj kubʼij rukʼ ri tzij hebrea che pa jun chi tzij kubʼij «congregación», che kʼi mul kchʼaw chrij ronojel ri utinamit ri Dios (Dt 23:3; 31:30). Pa Hechos 7:38, kbʼix «congregación» chke ri israelitas che xeresaj lo ri Dios pa Egipto. Xaq junam, ri cristianos che xeʼusikʼij «uloq pa ri qʼequʼm» xuqujeʼ e uchaʼom «chkixoʼl ri aj uwachulew» keʼux ri «ri komon kojonelabʼ aj Dios» (1Pe 2:9; Jn 15:19; 1Co 1:2).
(Mateo 16:19) Kebʼenyaʼ kʼu na ri e ulaweyil ri rajawibʼal ri Dios chawe. Ri kaxim cho ri uwachulew, kaximitaj na pa ri kaj. Ri kakir cho ri uwachulew, kakiritaj na pa ri kaj.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 16:19
ri e ulaweyil ri rajawibʼal ri Dios: Pa ri Biblia, we kyaʼ jujun lawe che jun winaq —qastzij o xa etal—, kraj kubʼij che kubʼsam kʼuʼx chrij rech kyaʼ taqanik che pa uwiʼ jujun jastaq (1Cr 9:26, 27; Isa 22:20-22). Rumal laʼ, ri tzij «lawe» kraj kubʼij taqanik xuqujeʼ eqelen. Ri «lawe» che xyaʼ che Pedro xukoj kukʼ ri judíos (Hch 2:22-41), ri samaritanos (Hch 8:14-17) xuqujeʼ kukʼ ri e judíos taj (Hch 10:34-38) che kkikʼam ri uxlabʼixel xuqujeʼ che keʼok pa ri Rajawbʼal ri kaj.
26 RE FEBRERO KOPAN 4 RE MARZO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | MATEO 18, 19
«Chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kojtzaq taj xuqujeʼ kqabʼan ta che nikʼaj chik ketzaq pa mak»
(Mateo 18:6, 7) Apachin kʼu jun kubʼano chi kamakun jun chke we chʼutiq riʼ kojoninaq kʼu chwe, are utz na riʼ che chi katzayibʼax jun abʼaj kiʼebʼal chuqul, kakʼuʼiʼaq ta kʼu bʼik chupam ri uchoʼil ri plo rech kajiqʼik. 7 ¡Kʼax kʼu kape pa kiwiʼ ri winaq riʼ ri e kʼo cho ri uwach ulew ri kumal kepe taq ri makaj!; rajawaxik kʼut chi kepe na ri taqchibʼal taq makaj; ¡kʼax kʼu kape puwiʼ ri winaq riʼ ri kebʼutaqchiʼj ri nikʼiʼaj pa ri makaj!
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 18:6, 7
jun abʼaj kiʼebʼal: O «jun nimalaj abʼaj kiʼebʼal». Literalmente kubʼij: «Jun abʼaj kiʼebʼal re bʼur». Jun abʼaj junam rukʼ wariʼ —weneʼ 1,2 a 1,5 metros (4 a 5 pies) ri unimal— sibʼalaj al che kajwataj jun bʼur rech kusutij.
taqchibʼal taq makaj: Kchomaxik che ri qas kraj kubʼij ri tzij griega skándalon, che pa nikʼaj chik tzij are «jastaq che kubʼano che kojqaj pa mak», are subʼunik. Jujun kkichomaj che are ri cheʼ re subʼunik jachiʼ kkoj wi ri xepo. Chiʼ xqʼax ri tiempo, xmaj ukojik che ubʼixik chrij apachike jastaq che kubʼano che jun winaq ktzaqik. Pa nikʼaj chi tzij, kraj kubʼij jun jastaq o jun bʼantajik che kubʼano che jun winaq kubʼan ri utz taj, kubʼan tzʼil taq jastaq pa ri ukʼaslemal o kmakunik. Pa Mateo 18:8, 9, ri verbo skandalízo, che pa nikʼaj chik tzij kubʼij «ubʼanik che ktzaqik», xuqujeʼ kraj kubʼij «kux jun chapabʼal: ubʼanik che ktzaq pa mak».
nwtsty multimedia
Abʼaj kiʼebʼal
Kkoj abʼaj kiʼebʼal che ukexik ri uwach ri tikoʼn xuqujeʼ kesax ri aceite che ri aceitunas. Jujun chke ri abʼaj e nitzʼaq xuqujeʼ kuya ksutix rukʼ qʼabʼaj, are kʼu e kʼo jujun che sibʼalaj e nimaʼq che kajwataj jun awaj che usutixik. Ri abʼaj che ri filisteos xkibʼano che Sansón xusalabʼisaj weneʼ xaq junam kkaʼy rukʼ ri kʼo pa wajun wachbʼal riʼ (Jue 16:21). Ri kiʼebʼal che kekoj awaj che usutuxik xaq xiw ta pa Israel xkoj wi, xuqujeʼ kʼi chke ri e kʼo pa ri Imperio romano xkikojo.
Nim abʼaj xuqujeʼ nitzʼ abʼaj
Rech ksutix jun nimalaj abʼaj re kiʼebʼal junam rukʼ wariʼ, xekoj e awaj re ajuwo ja, jun kʼutbʼal, ri e bʼur. Rukʼ wariʼ, kekex ri e uwach ri tikoʼn xuqujeʼ kepachʼix ri aceitunas. Jun nimalaj abʼaj rech kiʼebʼal ri unimal kopan 1,5 metros (5 pies) xuqujeʼ ksutin pa uwiʼ jun abʼaj che más nim chuwach.
(Mateo 18:8, 9) Rumal kʼu riʼ, we ri aqʼabʼ o ri awaqan katutzaq pa ri mak, chaqʼataʼ bʼik, chakʼiʼaqaʼ apanoq. Are utz na chi at chʼokoʼj o xaʼ jun ri aqʼabʼ katok pa ri kʼaslemal, chuwach ri kʼo kiʼebʼ aqʼabʼ o kiʼebʼ awaqan katkʼiʼaq kʼu pa ri qʼaqʼ ri man chupel taj. 9 We ri abʼaqʼwach katutzaq pa ri mak, chawesaj bʼik, chakʼiaqaʼ apanoq. Are utz na chi xaʼ jun ri abʼaqʼwach katok pa ri kʼaslemal, chuwach ri kʼo kiʼebʼ abʼaqʼwach katkʼiʼaq pa ri qʼaqʼ re ri xibʼalbʼa».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 18:9
Gehena: Wajun tzij riʼ rech ri chʼabʼal hebrea geh Hinnóm, che kraj kubʼij «Ulew re Hinón». Wajun ulew riʼ kʼo pa ri sur xuqujeʼ suroeste re ri Qʼel Tinamit re Jerusalén (chawilaʼ sgdls, sección 16, mapa «Jerusalén xuqujeʼ ri e kʼo naqaj che»). Pa taq uqʼij ri Jesús, kkoj wajun ulew riʼ rech kporox ri mes, rumal laʼ ri tzij «Gehena» are jun utz kʼutbʼal re sachbʼal wachaj.
nwtsg Diccionario
Gehena
Ri bʼiʼaj pa griego che kkoj che ri bʼeya re Hinón che kʼo pa ri suroeste re ri ojer Jerusalén (Jer 7:31). Kʼo jun profecía ubʼim che kux na jun kʼolbʼal jawiʼ kekʼaq wi kibʼaqil kaminaqibʼ (Jer 7:32; 19:6). Kʼo ta jun wuj che kubʼij che kporox winaq o chikop che e kʼaslik rech kbʼan kʼax chke. Rumal laʼ kchʼaw ta chrij jun lugar che kilitaj taj jawiʼ ri kkajisax wi kiwach ri kanimaʼ ri winaq pa jun nimalaj qʼaqʼ. Ri qastzij, ri rajtijoxelabʼ ri Jesús xkikoj ri tzij Gehena che qʼatoj tzij re ri ukabʼ kamikal che kraj kubʼij sachisabʼal wachaj (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).
(Mateo 18:10) «Chiwilaʼ kʼo jun chke we chʼutiq riʼ miwetzelaj uwach. Kinbʼij kʼu chiwe, chi e kʼo ri kʼi taqoʼnibʼ pa ri kaj ri amaqʼel kakil uwach ri nuTat ri kʼo pa ri kaj.
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 18:10
kakil uwach ri nuTat: O «kixkunik kixqebʼ rukʼ ri nuTat». Xaq xiw ri e kʼo pa ri kaj kekunik kkil uwach ri Dios rumal che e kʼo rukʼ (Éx 33:20).
w10-S 1/11 pág. 16
Ri ángeles kʼo kkibʼan pa ri qakʼaslemal
Xuqujeʼ, xubʼij che xyaʼ jun taqanik chke che kitoʼik ri e rajpatanelabʼ ri Dios rech kʼo jun utz kachilanik rukʼ ri kiTat kʼo pa ri kaj. Are wariʼ ri xraj xubʼij chke ri rajtijoxelabʼ che kkibʼan ta jun jastaq che kubʼan kʼax ri retaʼmabʼal kikʼuʼx ri rachalal, rumal che e areʼ kʼo kitaqoʼnibʼ «pa ri kaj ri amaqʼel kakil uwach» ri uTat (Mateo 18:10). Rukʼ ri e tzij riʼ, xraj ta xubʼij che pa kijujunal ri e rajtijoxelabʼ kechajix rumal jun ángel. Xaneʼ, xraj xuqʼalajisaj che ri e ángeles che kkipatanij ri Dios xuqujeʼ keʼok il chke ri qastzij cristianos.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Mateo 18:21, 22) Xqebʼ kʼu ri Luʼ rukʼ ri Jesús, xubʼij che: «Wajaw, ¿joropaʼ mul kinsach na umak ri wachalal ri kubʼan jun mak chwe? ¿La kʼa wuqubʼ?». 22 Ri Jesús xubʼij che: «Man kinbʼij ta chawe chi kʼa wuqubʼ mul kasach ri umak, xaneʼ kʼa wuqubʼ (7) mul chi oxkʼal lajuj (70)».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 18:22
wuqubʼ (7) mul chi oxkʼal lajuj (70): Literalmente kubʼij: «oxkʼal lajuj mul ri wuqubʼ». Ri e tzij griega weneʼ kraj kubʼij «oxkʼal lajuj más wuqubʼ» (77 mul) o «kbʼan oxkʼal lajuj che ri wuqubʼ» (490 mul). Ri e tzij riʼ kriqitaj pa ri Septuaginta pa Génesis 4:24 rech kuqʼaxej ubʼixik pa ri tzij hebrea «oxkʼal wuqlajuj», wariʼ kubʼano che ktzʼibʼax rukʼ ri e tzij riʼ: «oxkʼal wuqlajuj». Apastaneʼ ri rumal, che kkamulix ubʼixik ri ajilabʼal wuqubʼ kraj kubʼij «kʼo ta ukʼisik» o «amaqʼel kkuy ri makaj». Are chiʼ kkʼiyar ri ajilabʼal che xubʼij Pedro kʼa oxkʼal wuqlajuj, Jesús tajin kukʼut chkiwach ri e rajtijoxelabʼ che kkajilaj ta jampaʼ mul kkikuy kimak nikʼaj chik. Are kʼu xaq ta junam rukʼ ri uchomanik ri Talmud Babilonio (Yoma 86b) che xubʼij: «We jumul jun winaq kubʼan jun mak, kkuy ri umak, we kubʼan kamul, kkuy ri umak, we kubʼan oxmul, kkuy ri umak, we kubʼan kajmul kkuy ta chi ri umak».
(Mateo 19:7) Xkikʼot kʼut uchiʼ: «¿Jas kʼu che xtaqan ri Moisés che uyaʼik jun wuj che ujachik ri ixoqilaxel kesax kʼu bʼik?».
nwtsty nota re etaʼmanik rech Mt 19:7
wuj che ujachik ri ixoqilaxel: O «wuj che kubʼij che uchupum ri ukʼulanem». Ri Taqanik kubʼij che ri achi che kraj kuchup ri ukʼulanem kubʼan jun wuj tzʼibʼam cho qʼatbʼal tzij, che weneʼ are rajawaxik kutaʼ unoʼj chke ri ajkʼamal bʼe. Wariʼ kuya na che, che kchoman na chrij wajun jastaq riʼ che uchaʼom ubʼanik che sibʼalaj nim ubʼanik. Qastzij, ri Taqanik kubʼano che aninaq ta kchup jun kʼulanem xuqujeʼ kuya chke ri ixoqibʼ che ketoʼ rumal ri qʼatbʼal tzij (Dt 24:1). Are kʼu, pa taq uqʼij ri Jesús, ri ajkʼamal taq bʼe re ri e kojonem xkibʼano che uchupik jun kʼulanem kʼax ta ubʼanik. Jun historiador judío re ri nabʼe siglo ubʼiʼ Josefo, che are jun fariseo xuqujeʼ uchupum ri ukʼulanem xubʼij che kuya kchup ri kʼulanem rumal «apachike jastaq, xuqujeʼ ri achijabʼ kiriqom kʼi rumal che kkichup ri kikʼulanem».
nwtsty multimedia
Wuj re uchupik ri kʼulanem
Wajun wuj riʼ re uchupik ri kʼulanem, re ri junabʼ 71 o 72 re ri qaqʼij, tzʼibʼam pa arameo. Xriqitaj pa ri norte re ri uadi Murabbaat, jun chaqiʼj ubʼe jaʼ che kʼo pa ri chaqiʼj ulew re Judea. Pa ri wuj riʼ kubʼij che pa ri junabʼ waqibʼ chiʼ ri judíos xkixutuj ri taqanik, José, ukʼojol ri Naqsán, che kʼo pa ri tinamit Masada, xuchup ri ukʼulanem rukʼ Míriam, umiʼal ri Jonatán.