Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
2-8 RE MARZO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 22-23
«Ri Dios xukʼambʼejej ri ukojonik ri Abrahán»
(Génesis 22:1, 2) Okinaq chi jun qʼijol, ri Dios xukʼambʼejej ri ukojonik ri Abrahán. Xukoj ri ubʼiʼ che usikʼixik, ri areʼ xutzelej ubʼixik, «In kʼo waral.» 2 Ri Dios xubʼij che: «Chakʼamaʼ ri Isaac, ri akʼojol ri xa jun ri sibʼalaj loqʼ chawach, jat pa ri ulew Moria. Are taq katopan chilaʼ, chachiʼj che tabʼal toqʼobʼ ri kchajirisaxik puwiʼ jun chke ri juyubʼ ri kinkʼut na chawach.»
w12 1/1 23 párrs. 4-6
¿Jasche ri Dios xubʼij che ri Abrahán che kukamisaj ri ukʼojol?
Jehová xubʼij che ri Abrahán: «[Chabʼanaʼ toqʼobʼ, Traducción del Nuevo Mundo]. Chakʼamaʼ ri Isaac, ri akʼojol ri xa jun ri sibʼalaj loqʼ chawach [...], chachiʼj che tabʼal toqʼobʼ ri kchajirisaxik» (Génesis 22:2). Wariʼ kukʼutu che ri Jehová retaʼm che Abrahán sibʼalaj kraj ri Isaac, rumal che xubʼij «ri akʼojol ri xa jun ri sibʼalaj loqʼ chawach». Xuqujeʼ ri Jehová je xubʼan rukʼ ri Jesús, ri uKʼojol. Sibʼalaj xuloqʼoqʼej rumal che kebʼ mul xchʼaw lo pa ri kaj xuqujeʼ xubʼij «loqʼalaj nuKʼojol» che (Marcos 1:11; 9:7).
Xuqujeʼ chqilaʼ ri xubʼan Jehová che uyaʼik ri taqanik. Kʼo jun biblista xubʼij che ri kbʼan che ukojik ri e tzij «chabʼanaʼ jun toqʼobʼ» kukʼutu che ri «qaTAT xuchʼobʼo che nim ubʼanik ri tajin kutaʼo». Qastzij riʼ che weneʼ sibʼalaj xbʼison ri Abrahán. Junam xunaʼ ri Jehová are chiʼ xrilo che ri loqʼalaj uKʼojol xuriq kʼax xuqujeʼ xkamik, kojkun ta riʼ chuchomaxik ri kʼax xunaʼo. Qastzij che are ri nimalaj kʼax unaʼom ri Dios.
Rumal riʼ, weneʼ kʼo ta jun jastaq che utz kqil che ri xutaʼ Jehová che ri Abrahán, are kʼu, rajawaxik knaʼtaj chqe che ri Dios xuya ta bʼe che ri Abrahán kukamisaj ri ukʼojol. Rukʼ wariʼ kqilo che ri Dios xubʼano che Abrahán xuriq ta ri kʼax che más nim na che kuriq jun tataxel. Xuqujeʼ, paneʼ ri Jehová xresaj ri Isaac chuwach ri kamikal, je ta xubʼan che ri Jesús, ri uKʼojol, «xaneʼ xujach pa kamikal rumal qech» (Romanos 8:32). Are kʼu, ¿jasche xuyaʼo che xuqʼaxej ri kʼax riʼ? «Rech kkʼojiʼ junalik qakʼaslemal» (1 Juan 4:9). Rukʼ wariʼ kqilo che sibʼalaj nim ri uloqʼoqʼebʼal chqe, are kʼu, wariʼ kubʼano che oj kqaj kqakʼut ri qaloqʼoqʼebʼal che.
(Génesis 22:9-12) Are taq xeʼopan pa ri kʼolbʼal ri ubʼim ri Dios, ri Abrahán xubʼan ri porobʼal, xubʼan ubʼanik ri siʼ puwiʼ ri porobʼal, xuyut ri ukʼojol xuya puwiʼ ri siʼ ri kʼo puwiʼ ri porobʼal; 10 chupam kʼut ri joqʼotaj are taq xukʼam ri kuchilo che ukamisaxik ri ukʼojol, 11 ri utaqoʼn ri Ajawaxel xusikʼij uloq qas pa ri kaj: «¡Abrahán! ¡Abrahán!» «In kʼo waral,» xchaʼ ri areʼ. 12 Ri taqoʼn ajkaj xubʼij: «Mabʼan jun kʼax che ri ala, xinwetaʼmaj kʼut chi kaxeʼj awibʼ chuwach ri Dios, man xaqʼil ta kʼu awibʼ che uyaʼik ri akʼojol chwe, ri xa jun».
(Génesis 22:15-18) Ri taqoʼn ajkaj re ri Ajawaxel xusikʼij chi uloq ri Abrahán pa ri kaj chukamul, 16 xubʼij kʼu che: «Ri Ajawaxel jewaʼ ubʼim: ‹Rumal chi xabʼan ri xinbʼij chawe, man xaqʼil ta kʼu uyaʼik ri akʼojol chwe, puneʼ ta neʼ xa jun, kinbʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na pa ri nubʼiʼ. Sibʼalaj kʼu katintewichiʼj na. 17 Kinbʼano chi sibʼalaj kepoqʼ ri e awijaʼlil jachaʼ ri chʼimil cho ri kaj, xuqujeʼ e jachaʼ ri sanyebʼ ri kʼo chuchiʼ ri plo. Amaqʼel kʼut kechʼakan na pa kiwiʼ ri e kikʼulel, 18 konojel kʼut ri nimaʼq taq tinamit cho ri uwach Ulew kkiriq na tewchibʼal rumal kech. Rumal rech chi at nimaninaq chwe.›»
w12 15/10 23 párr. 6
Chanimaj ri Dios, kawil kʼu na are chiʼ kutzʼaqatisaj ubʼanik ri utzujum
6 Ri Jehová ojutoʼm rech kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri utzujum, rumal laʼ ubʼanom jujun taq juramentos o chiʼnik rukʼ ri e tzij riʼ: «In, ri Ajawaxel, kinbʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na» (Ezeq. 17:16). Pa ri Biblia keriqitaj más che cuarenta juramentos re ri Jehová, xuqujeʼ weneʼ ri más etaʼmatalik are ri xubʼan rukʼ ri Abrahán. Pa kʼi junabʼ ri Jehová xubʼan kʼi tzujunik che ri Abrahán, ri e tzujunik riʼ kʼo ubʼanik rukʼ ri Descendencia che tzujum, che kpe pa ri ufamilia ri Isaac (Gén. 12:1-3, 7; 13:14-17; 15:5, 18; 21:12). Rumal riʼ Jehová xukʼambʼejej, rumal che xtaqan che rech kukamisaj ri ukʼojol. Ri Abrahán xbʼeyetaj ta che unimaxik ri xbʼix che, xuqujeʼ are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kukamisaj, xopan jun ángel che uqʼatexik. Rumal laʼ Dios xubʼan wajun juramento che: ‹Rumal chi xabʼan ri xinbʼij chawe, man xaqʼil ta kʼu uyaʼik ri akʼojol chwe, puneʼ ta neʼ xa jun, kinbʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na pa ri nubʼiʼ. Sibʼalaj kʼu katintewchiʼj na. Kinbʼano chi sibʼalaj kepoqʼ ri e awijaʼlil jachaʼ ri chʼimil cho ri kaj, xuqujeʼ e jachaʼ ri sanyebʼ ri kʼo chuchiʼ ri plo. Amaqʼel kʼut kechʼakan na pa kiwiʼ ri e kikʼulel, konojel kʼut ri nimaʼq taq tinamit cho ri uwach Ulew kkiriq na tewchibʼal rumal kech. Rumal rech chi at nimaninaq chwe›» (Gén. 22:1-3, 9-12, 15-18).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 22:5) Xubʼij chke ri e kebʼ pataninel taq rech: «Chixkanaj kan waral rukʼ ri bʼur. Ri ala xuqujeʼ ri in kqataqej na ri qabʼe, kujpaqi na puwiʼ ri juyubʼ kqaqʼijilaj kʼu na ri Dios chilaʼ, kujtzelej kʼu na uloq».
w16.02 11 párr. 13
Jehová xubʼij «wachiʼl» che
13 Rumal che are chiʼ majaʼ keʼuya kan ri e rajchak che e teren bʼi chrij, xubʼij chke: «Chixkanaj kan waral rukʼ ri bʼur. Ri ala xuqujeʼ ri in kqataqej na ri qabʼe, kujpaqi na puwiʼ ri juyubʼ kqaqʼijilaj kʼu na ri Dios chilaʼ, kujtzelej kʼu na uloq» (Gén. 22:5). ¿La xa tajin kubʼan tzij ri Abrahán? ¿La xubʼij kanoq che ketzalij lo rukʼ Isaac, are kʼu ri qastzij xa che ukamisaxik bʼenaq wiʼ? No. Ri Biblia kojutoʼ che uchʼobʼik ri rumal che xubʼij ri e tzij riʼ (chasikʼij uwach Hebreos 11:19). Pa ri carta a los Hebreos, Abrahán xchoman chrij che ri Dios kkunik kukʼastajisaj ri Isaac. Qastzij, retaʼm che kʼo kʼastajibʼal. Xuqujeʼ rilom chi ri nimalaj uchuqʼabʼ ri Jehová are chiʼ xetewchiʼx rumal rukʼ ri Sara chiʼ xkʼojiʼ jun kalkʼwal, paneʼ e nimaʼq taq winaq chik (Heb. 11:11, 12, 18). Ri Abrahán retaʼm che ri Yaʼol qakʼaslemal kkun che ubʼanik ronojel. Qas xukubʼsaj ukʼuʼx che apastaneʼ ri kkʼulmatajik, ri Jehová kkunik kutzalij ri ukʼojol xuqujeʼ kutzʼaqatisaj ubʼanik ri utzujum che. ¡Rumal wariʼ ri Biblia kubʼij che are ri kitat konojel ri kʼo kikojonik!
(Génesis 22:12) Ri taqoʼn ajkaj xubʼij: «Mabʼan jun kʼax che ri ala, xinwetaʼmaj kʼut chi kaxeʼj awibʼ chuwach ri Dios, man xaqʼil ta kʼu awibʼ che uyaʼik ri akʼojol chwe, ri xa jun».
it-2 703 párrs. 4, 5
Ri chomam chi ubʼanik
Ri cha’om chi ub’anik. We ri Dios kuchomaj kuchaʼ ubʼanik jun jastaq che majaʼ kkʼulmatajik, qas kchoman chrij ri e utaqanik che kʼo ta jumul mat utz kelik xuqujeʼ kukʼut ri ubʼantajik che tzʼibʼam pa ri uTzij, ri Biblia. Are kʼu we kraj taj kretaʼmaj jun jastaq che majaʼ kkʼulmatajik, kʼo rajawaxik kubʼano, ¿jas kubʼano? Jalajoj taq textos re ri Biblia kkikʼutu che ri Dios kunikʼoj jun jastaq o ri tajin kkʼulmatajik, tekʼuriʼ rukʼ ri retaʼm chi chrij ri kʼulmatajinaq kuchaʼ ubʼanik jun jastaq.
Jun kʼutbʼal, Génesis 11:5-8 kukʼutu che Dios rajawaxik xril na ri tajin kbʼan pa Babel are chiʼ tajin kyak ri nimalaj torre, are chiʼ rilom xuqujeʼ retaʼm chi ri tajin kbʼanik, xukʼex ri kichʼabʼal ri winaq. Are chiʼ xnimar ri itzelal che kkibʼan ri winaq pa Sodoma xuqujeʼ Gomorra, Jehová xubʼij che ri Abrahán che rajawaxik kril na ri tajin kkʼulmatajik (xeʼukoj ri ángeles). Ri Dios xubʼij: «kamik kʼut kinbʼe chilaʼ che rilik we qastzij chi sibʼalaj nim ri ketzelal jas ri bʼim chwe, qas kʼu kinwetaʼmaj na» (Gé 18:20-22; 19:1). Dios xubʼij che retaʼmam chi uwach ri Abrahán, tekʼuriʼ are chiʼ ubʼanom chi ri xbʼix che rumal ri Jehová, che xa jubʼiqʼ xraj che kukamisaj ri Isaac, ri Jehová xubʼij: «xinwetaʼmaj kʼut chi kaxeʼj awibʼ chuwach ri Dios, man xaqʼil ta kʼu awibʼ che uyaʼik ri akʼojol chwe, ri xa jun» (Gé 18:19; 22:11, 12; chajunamisaj rukʼ Ne 9:7, 8; Gál 4:9).
9-15 RE MARZO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 24
«Ri kux rixoqil ri Isaac»
(Génesis 24:2-4) Xuriqaʼ kʼu jun qʼij xusikʼij jun chke ri pataninel rech ri sibʼalaj nim winaq chik, ri kʼo utaqanik puwiʼ ronojel ri jastaq rech ri Abrahán, xubʼij che: «Chayaʼ ri aqʼabʼ chuxeʼ ri waʼ, 3 chabʼanaʼ ri chiʼnik ri qas kabʼan na pa ri ubʼiʼ ri Ajawaxel, ri Dios ri ajchaqʼe ri kaj ulew, chi makʼulubʼaʼ ri nukʼojol Isaac rukʼ jun ali ri kel waral pa Canaán jawijeʼ ri in kʼo wi, 4 xaneʼ katbʼe na pa ri wulew, kachaʼ na uloq jun rixoqil ri nukʼojol chkixoʼl ri wachalaxik.»
wp16.3 14 párr. 3
Kwaj kinbʼek
Abrahán xubʼan jun juramento che ri Eliezer che cananea ta ri rixoqil ri Isaac kuchaʼo. ¿Jasche? Rumal che ri cananeos kkiqʼijilaj ta ri Jehová. Xaq xiw ta rumal wariʼ, Abrahán retaʼm che ri Jehová kukʼajisaj na kiwach rumal ri itzelal kkibʼano; rumal riʼ Abrahán xraj taj che Isaac kkʼojiʼ chkixoʼl ri e winaq re wajun tinamit che kkibʼan tzʼil taq jastaq. Xuqujeʼ retaʼm che ri Isaac nim ubʼanik pa ri jastaq che utzujum ri Dios (Génesis 15:16; 17:19; 24:2-4).
(Génesis 24:11-15) Xa jubʼiqʼ man kok aqʼabʼ. Are taq xopan ri pataninel chrij ri tinamit, are joqʼotaj waʼ ri keʼel uloq ri alitomabʼ che ukʼamik kijaʼ. Ri pataninel xeruxlanisaj ri camellos chunaqaj jun kʼwaʼ ri kʼo wi jaʼ. 12 Xuchaplej kʼu ubʼanik chʼawem rukʼ ri Dios, xubʼij: «Ajawaxel uDios ri wajaw Abrahán, bʼanaʼ la chi utz kinel kimik, kʼutuʼ ri utzil la rukʼ ri wajaw Abrahán. 13 Kinkʼojiʼ na waral chuchiʼ ri kʼwaʼ, keʼenweyej na ri alitomabʼ aj waral ri kepe che ukʼamik kijaʼ. 14 Yaʼ bʼa la chi ri ali ri kinbʼij wi na ‹Chabʼanaʼ toqʼobʼ, chaqasaj ri aqʼebʼal rech kinukʼiʼanikʼ, kutzelej ta kʼu ubʼixik chwe: ‹Chukʼiʼan la, kinyaʼ kʼu na kijoron ri camellos xuqujeʼ›, are ta bʼaʼ ri chaʼom la che ri Isaac. Jeriʼ man kʼo ta kebʼlan kʼuxaj wukʼ chi toqʼobʼisam la uwach ri wajaw.» 15 Ri pataninel ktajin kchʼaw rukʼ ri Dios are taq xrilo chi petinaq ri Rebeca ri umiaʼl ri Betuel, uyoʼm ri uqʼebʼal puwiʼ utelebʼ. Ri Betuel ral ri Milcá rukʼ ri Nacór ri uchaqʼ ri Abrahán.
wp16.3 14 párr. 4
Kwaj kinbʼek
Eliezer xubʼij chke ri xeyaʼow uposada che ubʼanom uchʼawem che ri Jehová are chiʼ xopan chuchiʼ ri kʼwaʼ o pozo. Ri xuta pa ri uchʼawem are che ri Dios kchaʼow ri ali che kraj kux rixoqil ri Isaac. ¿Jas kubʼan che retaʼmaxik ri urespuesta ri uchʼawem? Xutaʼ che ri Dios che ri kok na rixoqil ri Isaac are ri ali che kopan chuchiʼ ri kʼwaʼ, kuya ri jubʼiqʼ joron che kuta Eliezer che xuqujeʼ kuya ke ri camellos (Génesis 24:12-14). Are kʼu, ¿la kʼo jun ali xbʼanow ri xubʼij Eliezer pa ri uchʼawem? Kʼolik, are ri Rebeca. Sibʼalaj xkiʼkot riʼ ri Rebeca are chiʼ xuta ri xubʼij Eliezer chke ri ufamiliares.
(Génesis 24:58) Xkisikʼij ri Rebeca, xkibʼij che: «¿La kawaj katbʼe rukʼ we tataʼ riʼ?» «Jeʼ,» xchaʼ ri areʼ.
(Génesis 24:67) Ri Isaac xrokisaj bʼik ri Rebeca chupam ri rachoch ri Sara ri unan, xkʼuliʼ kʼu rukʼ. Ri Isaac sibʼalaj xuloqʼoqʼej ri Rebeca, jeriʼ xkuʼbʼiʼ ukʼuʼx man xubʼisoj ta chik ri ukamikal ri unan.
wp16.3 14 párrs. 6, 7
Kwaj kinbʼek
Are waʼ ri xutaʼ Eliezer che Abrahán, kebʼ oxibʼ semanas kanoq: «¿E kʼu weneʼ man kraj ri ali kpe wukʼ?». Abrahán xutzalij ubʼixik che: «Katel chuxeʼ ri chiʼnik ri qas kabʼan na ri abʼim chwe›» (Génesis 24:39, 41). Xuqujeʼ, pa ri rachoch Betuel, ri kuchomaj ri ali xuqujeʼ nim ubʼanik. ¿Jasche kqabʼij wariʼ? Chqilampeʼ. Eliezer sibʼalaj kkikotik rumal che utz elenaq ri uchak, rumal laʼ xraj che chukabʼ qʼij kukʼam lo ri Rebeca. Are kʼu, ri ufamilia xraj che kkanaj chi na kan diez qʼij. Rumal laʼ, chukʼisbʼal xkibʼij: «Kaqasikʼij na ri ali, kqataʼ na che jas kubʼij» (Génesis 24:57).
Pa ri tiempo riʼ qas xkʼextaj riʼ ri ukʼaslemal ri Rebeca. ¿Jas xubʼij riʼ ri Rebeca? ¿La xubʼij chke ri ufamiliares che kraj taj kbʼek rumal che retaʼm ta ri lugar che kbʼe wi? O ¿la xuchʼobʼo che are jun nimalaj tewchibʼal, che ktobʼan pa ri e jastaq che are ri Jehová tajin kbʼanowik? Ri xubʼano xukʼut ri kuchomaj chrij ri xkʼulmataj pa ri ukʼaslemal, rumal che «jeʼ» xchaʼ (Génesis 24:58).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 24:19, 20) Are taq xtijtaj ri ujoron ri pataninel, ri Rebeca xubʼij che: «Xuqujeʼ kinwesaj joron chke ri camellos la rech kakitij joropaʼ ri kkaj.» 20 Xuqʼij kan ri joron ri kʼo pa ri uqʼebʼal pa ri kijukubʼ ri awaj, aninaq xbʼe che resaxik ri joron pa ri kʼwaʼ, xkitij kʼu kijoron konojel ri camellos.
wp16.3 12 párrs. 6, 7
Kwaj kinbʼek
Jumul, are chiʼ unojisam chi ri uqʼebʼal, aninaq xqebʼ jun achi rukʼ nim chi ujunabʼ xuqujeʼ xubʼij che: «Chabʼanaʼ toqʼobʼ chasipaj juqubʼ nujoron ri kʼo pa ri aqʼebʼal». ¡Nim ta ubʼanik ri jastaq, are kʼu rukʼ utzil xutaʼ! Qʼalaj che ri achi naj petinaq wi, rumal laʼ Rebeca aninaq xuqasaj ri uqʼebʼal, are kʼu xa ta juqubʼ ri joron xuyaʼo, xaneʼ sibʼalaj nim ri joron xuya che. Ri Rebeca xrilo che ri achi e rukʼam bʼi 10 camellos xuqujeʼ xrilo che kʼo ta joron pa ri tijbʼal kijoron ri chikop. Xrilo che tajin kil rumal, rumal laʼ xuya kijoron. Xubʼij: «Xuqujeʼ kinwesaj joron chke ri camellos la rech kkitij joropaʼ ri kkaj» (Génesis 24:17-19).
Xaq xiw ta xutzujuj che kuya juqubʼ kijoron ri camellos, xaneʼ xubʼij che kuya ronojel ri kkaj. Jun camello che kchaqij uchiʼ kkunik kutij weneʼ 95 litros (25 galones) joron. Weneʼ xukʼam bʼi kebʼ oxibʼ horas che Rebeca xrerej ri joron. Qʼalaj che, weneʼ qas ta kchaqij kichiʼ ri camellos, are kʼu ri areʼ retaʼm taj are chiʼ xubʼij che kuya ronojel ri joron che kkaj. Tekʼuriʼ, qas utz xubʼan che ukʼulaxik ri achi. Rebeca kxuliʼk kpaqiʼk che rerexik joron chuwach ri achi nim chi ujunabʼ (Génesis 24:20, 21).
wp16.3 13, nota
Kwaj kinbʼek
Tajin chi kok aqʼabʼ. Ri relato kubʼij taj che xchakun pa kʼi horas, che are chiʼ xukʼis ri chak tajin chi kewar ri ufamiliares. Xuqujeʼ kubʼij taj che xepe chutzukuxik rumal che sibʼalaj xbʼeyetajik.
(Génesis 24:65) xubʼij che ri pataninel: «¿Jachin we achi riʼ ri petinaq pa ri juyubʼ che qasukʼil?» «Areʼ ri wajaw,» xchaʼ ri pataninel. Ri Rebeca xukʼam ri chʼuqubʼal ribʼ xuchʼuq ri upalaj.
wp16.3 15 párr. 2
Kwaj kinbʼek
Xopan ri tiempo ri xqabʼij kan nabʼe. Konojel tajin kebʼin pa ri lugar Négueb xuqujeʼ tajin kqʼequmarik. Rebeca xril jun achi che tajin kbʼinik, jetaneʼ che kʼo tajin kuchomaj. Xqaj chrij ri camello, weneʼ xreyeʼj taj che xsotiʼk. Xuta che ri nim winaq: «¿Jachin we achi riʼ ri petinaq pa ri juyubʼ che qasukʼil?». Are chiʼ xretaʼmaj che are ri Isaac, xuchʼuq ribʼ rukʼ jun suʼt (Génesis 24:62-65). ¿Jasche xubʼan wariʼ? Rech kukʼutu che nim kril wi, rumal che are kux rachajil. Wajun bʼantajik weneʼ kimik kʼo ta chi upatan. Are kʼu, qonojel kojkunik kqetaʼmaj kʼi jastaq chrij ri kʼutbʼal re machʼachʼem che xukʼut Rebeca.
16-22 RE MARZO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 25, 26
«Esaú ‹xukʼayij ri unabʼeʼalil›»
(Génesis 25:27, 28) Xekʼiy kʼu ri kebʼ akʼalabʼ. Ri Esaú are jun achi ajchak pa ri juyubʼ, xuqujeʼ jun utzalaj tzukunel; are kʼu ri Jacob man kʼo ta kel wi bʼik, utz krilo chi kkanaj cho ja rukʼ ri unan. 28 Rumal kʼu rech chi ri Isaac kutij re ri keʼuchapaʼ uloq ri Esaú pa taq ri juyubʼ, rumal riʼ sibʼalaj loqʼ chuwach; are kʼu ri Rebeca are sibʼalaj loqʼ ri Jacob chuwach.
it-2 8 párr. 1
Jacob
Esaú ri más loqʼ chuwach ri utat, are jun tzukul chikop, kʼo jun ubʼantajik che kʼo ta jun ktaqan pa uwiʼ xuqujeʼ xaq ta jun kkʼojiʼ wi, are kʼu ri Jacob kbʼixik che are jun achi che kʼo ta umak [heb. tam], «man kʼo ta kel wi bʼik, utz krilo chi kkanaj cho ja rukʼ ri unan». Are jun ala che keʼuyuqʼuj ri chij xuqujeʼ kkubʼsax kʼuʼx chrij che utz kubʼan che ri jastaq cho ja, sibʼalaj loqʼ chuwach ri unan (Gé 25:27, 28). Wajun tzij hebrea (tam) xuqujeʼ kkoj pa nikʼaj chi lugares re ri Biblia rech kkʼutik che ri winaq kkʼam ri kiqʼijilanik rumal ri Dios. Jun kʼutbʼal, «ri kamisanelabʼ ri man kʼo ta kanimaʼ kketzelaj uwach ri winaq» che kʼo ta umak [heb. tam]; are kʼu, Jehová kubʼij che «ri kuriq na we winaq riʼ are ri jamaril» (Pr 29:10; Sl 37:37). Job are jun achi che «xrukʼaj jun jikomalaj kʼaslemal ri man kʼo ta wi jubʼiqʼ makaj» [heb. tam] (Job 1:1, 8; 2:3).
(Génesis 25:29, 30) Xuriqaʼ kʼu jun qʼij are taq ri Jacob ktajin kok kʼa che utzakik ri rikil, sibʼalaj kʼu kosinaq ri Esaú are taq xtzelej uloq pa ri juyubʼ, 30 xubʼij che ri Jacob: «Chabʼanaʼ jun toqʼobʼ chayaʼ jubʼiqʼ we ri kaq jokʼoʼm ri ktajin kachaqʼajisaj, kinkam kʼu che numik.» (Rumal riʼ xkoj Edom che ubʼiʼ ri Esaú).
(Génesis 25:31-34) «Chayaʼ bʼaʼ chwe nabʼe ri taqanik ri kʼo awukʼ chi at ri nabʼeʼal kʼojol,» xutzelej ubʼixik Jacob. 32 Ri Esaú xubʼij che ri Jacob: «Jas ri kawilo ktajin kinkam che numik, jeriʼ chi ri taqanik ri e kʼo wukʼ chi in ri kʼojol nabʼeʼal man kʼo ta kkipatanij chwe.» 33 Ri Jacob xukoj uchuqʼabʼ che ubʼixik che chi qas chubʼanaʼ ri chiʼnik ri qas kbʼan na chanim. Ri Esaú xubʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na, jeriʼ ri xujach pa uqʼabʼ ri Jacob ri taqanik ri kʼo rukʼ chi areʼ ri kʼojol nabʼeʼal. 34 Ri Jacob xuyaʼ ukaxlanwa ri Esaú xuqujeʼ xuyaʼ re ri rikil. Are taq xrelej ri Esaú xwalij bʼik, xbʼek. Man xuyaʼ ta jubʼiqʼ uqʼij ri taqanik ri kʼo rukʼ chi areʼ ri kʼojol nabʼeʼal.
w19.02 16 párr. 11
¿Jas rumal kqakʼutu che kojmaltyoxinik?
11 Sibʼalaj bʼisobʼal, e kʼo jujun winaq che tzʼibʼatal ri kibʼiʼ pa ri Biblia xkikʼut ta maltyoxinik. Chqilaʼ ri xubʼan Esaú. Paneʼ ri utat unan kkiloqʼoqʼej ri Jehová, ri areʼ nim ta xril wi ri e jastaq re ri Dios (chasikʼij uwach Hebreos 12:16). ¿Jasche kqabʼij wariʼ? Rumal che aninaq xujach pa uqʼabʼ ri Jacob ri taqanik ri kʼo rukʼ che are nabʼeʼal, xa rumal jubʼiqʼ kaq jokʼom o lentejas (Gén. 25:30-34). Qʼaxinaq chi ri tiempo, xbʼisonik rumal ri xubʼano xuqujeʼ xchʼachʼatik rumal che xyaʼ ta ri tewchibʼal che, re ri taqanik che kʼo rukʼ che are nabʼeʼal. Are kʼu kʼo ta rumal che xchʼachʼatik, rumal che ukʼutum chik che nim ta xril wi ri taqanik che kʼo rukʼ che are nabʼeʼal.
it-2 717 párr. 1
Nabʼeʼal
Ojer kanoq ri nabʼeʼal chke ri alkʼwalabʼ nim ubʼanik pa ri familia, are ri ukabʼ kʼamal bʼe pa ri familia xuqujeʼ más nim na ri herencia kyaʼ che rumal ri utat (Dt 21:17). José xraj che Rubén xwaʼ rukʼ rumal che are nabʼeʼal (Gé 43:33). Are kʼu, ri Biblia kukʼut taj che konojel ri e nabʼeʼal amaqʼel nim keʼil wi rumal che are e nabʼe alkʼwal pa ri familia, xaneʼ ri qas nim kilik are ri alkʼwal che kʼo utz ubʼantajik o sukʼ (Gé 6:10; 1Cr 1:28; chajunamisaj rukʼ Gé 11:26, 32; 12:4; chawilaʼ HERENCIA; PRIMOGENITURA.)
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 25:31-34) «Chayaʼ bʼaʼ chwe nabʼe ri taqanik ri kʼo awukʼ chi at ri nabʼeʼal kʼojol,» xutzelej ubʼixik Jacob. 32 Ri Esaú xubʼij che ri Jacob: «Jas ri kawilo ktajin kinkam che numik, jeriʼ chi ri taqanik ri e kʼo wukʼ chi in ri kʼojol nabʼeʼal man kʼo ta kkipatanij chwe.» 33 Ri Jacob xukoj uchuqʼabʼ che ubʼixik che chi qas chubʼanaʼ ri chiʼnik ri qas kbʼan na chanim. Ri Esaú xubʼan ri chiʼnik ri qas kbʼan na, jeriʼ ri xujach pa uqʼabʼ ri Jacob ri taqanik ri kʼo rukʼ chi areʼ ri kʼojol nabʼeʼal. 34 Ri Jacob xuyaʼ ukaxlanwa ri Esaú xuqujeʼ xuyaʼ re ri rikil. Are taq xrelej ri Esaú xwalij bʼik, xbʼek. Man xuyaʼ ta jubʼiqʼ uqʼij ri taqanik ri kʼo rukʼ chi areʼ ri kʼojol nabʼeʼal.
(Hebreos 12:16) kʼo jun mubʼan makunik kukʼ ixoqibʼ achijabʼ, o maretzelaj uwach ri jastaq re ri Dios, jas xubʼan ri Esaú, ri xukʼayij ri unabʼeʼalil che ukʼexwach jun laq rikil.
w17.12 15 párr. 4-6
Kipreguntas ri sikʼinelabʼ
Chqilaʼ chi jumul ri kubʼij Hebreos 12:16, che xutzʼibʼaj ri apóstol Pablo: «kʼo jun mubʼan makunik kukʼ ixoqibʼ achijabʼ, o maretzelaj uwach ri jastaq re ri Dios, jas xubʼan ri Esaú, ri xukʼayij ri unabʼeʼalil che ukʼexwach jun laq rikil». ¿Jas xraj xukʼutu?
Ri apóstol are ta xchʼaw chkij ri ratit umam ri Mesías. Nabʼe kanoq xubʼij chke ri cristianos che kkibʼan «sukʼalaj taq kibʼe» ri kaqan, rumal che we keqaj pa inmoralidad sexual kkiriq ta chi riʼ ri utoqʼobʼ ri Dios (Heb. 12:12-16). We kkibʼan wajun makaj riʼ, kejunamataj rukʼ Esaú, ri nim ta xril «ri jastaq re ri Dios» xuqujeʼ xuyoqʼ ri Dios.
Esaú xkʼojiʼ pa ri kitiempo ri patriarcas xuqujeʼ weneʼ jujun taq mul xyaʼtaj che, che kukoj tabʼal toqʼobʼ chuwach ri Dios pa uwiʼ ri ufamilia (Gén. 8:20, 21; 12:7, 8; Job 1:4, 5). Are kʼu, rumal che xaq xiw chrij ri jastaq ri kilitajik kchoman wi, nim ta xril wi ri taqanik kʼo rukʼ che are nabʼeʼal, xukʼex rukʼ jun laq kaq jokʼom o lentejas. Weneʼ rumal che xraj kuriq ta ri kʼax che bʼim loq che kuriq na ri descendencia o ijaʼlil re ri Abrahán (Gén. 15:13). Esaú xuqujeʼ xuyoqʼ ri Dios, kraj kubʼij, nim ta xril wi ri Dios, are chiʼ xkʼuliʼ kukʼ ixoqibʼ re nikʼaj chi tinamit, wariʼ xubʼano che sibʼalaj xebʼison ri unan utat (Gén. 26:34, 35). Junam ta rukʼ ri Jacob, ri areʼ xkʼuliʼ rukʼ jun ixoq che kuqʼijilaj ri qastzij Dios (Gén. 28:6, 7; 29:10-12, 18).
(Génesis 26:7) Are taq ri winaq ri aj chilaʼ xkitaʼ che jachin ri ixoq ri rachiʼl, ri Isaac xubʼij chke chi ranabʼ. Xuxeʼj ribʼ che ubʼixik chke chi are rixoqil, sibʼalaj kʼu jeʼlik ri Rebeca, xuchomaj kʼut chi rumal rech ri Rebeca kkamisax kumal ri achijabʼ aj chilaʼ.
it-2 368 párr. 6
Bʼanoj tzij
Ri rumal che pa Biblia kbʼixik che utz taj kbʼan tzij, kraj taj kubʼij che jun winaq rajawaxik kubʼij ronojel ri qastzij che jun chi winaq che taqal ta che kretaʼmaj. Rumal riʼ Jesucristo xubʼij: «Meʼiyaʼ ri tastalikalaj taq jastaq chke ri tzʼiʼ. Meʼikʼyaq taq ri e iperlas chkiwach ri aq. Ri e are kʼut kekitakʼalej, ketzelej kʼu chiwij, kkibʼan chʼaqataq chiwe» (Mt 7:6). Rumal riʼ Jesús jujun taq mul xubʼij ta ronojel ri retaʼm o ri respuestas che jujun taq preguntas che xbʼan che, rumal che wet xubʼij kuriq kʼax riʼ (Mt 15:1-6; 21:23-27; Jn 7:3-10). Are rumal wariʼ che Abrahán, Isaac, Rahab xuqujeʼ Eliseo xkibʼij ta ronojel ri ketaʼm chke ri e winaq che kkiqʼijilaʼj ta ri Jehová (Gé 12:10-19; cap. 20; 26:1-10; Jos 2:1-6; Snt 2:25; 2Re 6:11-23).
23-29 RE MARZO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 27, 28
«Xyaʼ ri tewchibʼal che Jacob, che taqal che»
(Génesis 27:6-10) ri Rebeca xubʼij che ri Jacob ri chaqʼaxel: «Chatampeʼ, xinta ri xubʼij ri atat che ri awachalal Esaú, jewaʼ xubʼij che: 7 ‹Jachapaʼ uloq jun awaj chwe, chasukʼumaj jun kiʼlaj nurikil, rech kintijo; kinyaʼ kʼu kan ri tewchibʼal chawe chuwach ri Ajawaxel, xa kʼu kebʼ oxibʼ qʼij chik in kʼaslik.› 8 Rumal riʼ wal, chabʼanaʼ bʼaʼ ri kinbʼij chawe: 9 Jat jawijeʼ e kʼo wi ri qawaj, jeʼakʼamaʼ uloq kebʼ alaj taq kʼisikʼ ri e utz chik; kinbʼan kʼu na jun kiʼlaj urikil ri atat jas ri kqaj chuwach. 10 At katkʼamow bʼik ri rikil che ri atat rech kutijo, rech katutewchiʼj kanoq, kʼa majoq chi kamoq.»
w04 15/4 11 párrs. 4, 5
Rebeca jun ixoq che xukʼut ri uloqʼoqʼebʼal rukʼ ri xubʼano
Ri Biblia kuqʼalajisaj taj we Isaac retaʼm che Esaú kupatanij ri Jacob. Are kʼu, ri Rebeca xuqujeʼ Jacob qas ketaʼm che ri tewchibʼal, che ta ri Esaú kyaʼ wi. Ri Rebeca kʼo xubʼano are chiʼ xuto che Isaac kuchomaj utewchiʼxik ri Esaú, are chiʼ ktzalij lo che ubʼanik jun laq rikil. Ukʼexom ta ri utz ubʼantajik che xukʼutu are chiʼ kʼa ali na. Ri Rebeca xutaq bʼi ri Jacob rech keʼutzukuj lo kebʼ kʼisikʼ, rech kubʼan jun laq rikil che utz kunaʼ ri rachajil. Rukʼ wariʼ, Jacob, xujaluj ribʼ che are Esaú, rech ktewchiʼxik. Are kʼu ri Jacob kraj taj kubʼan ri xubʼij ri unan che, rumal che kuxibʼij ribʼ che ketzelaxik o kkʼoqoxik, are kʼu ri Rebeca xubʼij: «Chqaj ta bʼaʼ we kʼoqonik riʼ pa nuwiʼ in». Tekʼuriʼ xubʼan ri rikil, xukʼex bʼi ri ratzʼyaq ri Jacob xuqujeʼ xutaq bʼi rukʼ ri rachajil (Génesis 27:1-17).
Kyaʼ ta ubʼixik chqe ri rumal che xubʼan wariʼ ri Rebeca. Paneʼ e kʼi winaq kkibʼij che utz ta ri e ubʼantajik, ri Biblia je ta kukʼutu, xuqujeʼ ri Isaac kʼo ta xubʼij are chiʼ xretaʼmaj che are ri Jacob xutewchiʼj. Xaneʼ xunimarisaj ri tewchiʼbʼal che xuya che (Génesis 27:29; 28:3, 4). Rebeca retaʼm ri ubʼim lo ri Jehová chkij ri e ral, rumal laʼ xubʼano che qas kuriq Jacob ri tewchibʼal che taqal che. Qastzij che, ri xkʼulmatajik kjunamataj rukʼ ri uchomanik ri Jehová (Romanos 9:6-13).
(Génesis 27:18, 19) Xok kʼut ri Jacob jawijeʼ kʼo wi ri utat, xubʼij kʼu che: «¡Tat!» «In kʼo waral. ¿At jachin chke ri nukʼojol?» xchaʼ ri Isaac. 19 «In Esaú ri nabʼeʼal kʼojol la,» xutzelej ubʼixik ri Jacob. «Xbʼantaj ri rikil ri xbʼij la chwe. Bʼanaʼ la toqʼobʼ walij la, tijaʼ la jubʼiqʼ ri awaj ri nukamisam; yaʼ kʼu la ri tewchibʼal la pa nuwiʼ.»
w07 1/10 31 párrs. 2, 3
Kipreguntas ri sikʼinelabʼ
Paneʼ ri Biblia kuqʼalajisaj ta ronojel ri rumal che xkibʼan wariʼ ri Rebeca xuqujeʼ ri Jacob, qas kukʼutu che xaq kʼateʼ xkʼulmatajik. Qas qʼalaj che pa ri uTzij ri Dios kʼo ta kubʼij wi che are jun itzelal ri xkibʼano. Are kʼu, ri Biblia qas kʼi jastaq kuqʼalajisaj chrij ri xkʼulmatajik.
Nabʼe, ri relato qas kuqʼalajisaj che Jacob yaʼtal che, che kyaʼ ri tewchibʼal che rumal ri utat, che ta ri Esaú. Ojer kanoq, yaʼom chi ri taqanik re nabʼeʼalil che ri Jacob rumal ri rachalal, rumal che nim ta xril wi xuqujeʼ xa rumal jun laq kaq jokʼom o lentejas xujach che ri uchaqʼ. Esaú «man xuyaʼ ta jubʼiqʼ uqʼij ri taqanik ri kʼo rukʼ chi areʼ ri kʼojol nabʼeʼal» (Génesis 25:29-34). Rumal laʼ, are chiʼ xopan cho ri utat, ri tajin kutzukuj ri Jacob are jun tewchibʼal che qas taqalik kyaʼ che.
(Génesis 27:27-29) Are taq xqebʼ ri Jacob rech katzʼumaxik ri Isaac xusiq ri ruxlabʼ ri ratzʼyaq. Xutewchiʼj kʼu kukʼ taq we tzij riʼ: Qastzij we uxlabʼ riʼ ruxlabʼ ri nukʼojol. Junam rukʼ ri ruxlabʼ jun juyubʼ ri tewchiʼm rumal ri Ajawaxel. 28 Chuyaʼ ri Dios chawe ri jabʼ re ri kaj, ri utzalaj taq uwachinik ri telechiʼm triko xuqujeʼ telechiʼm uwaʼl uva. 29 Tinamit winaq chatpatanin na; chi ri nimaʼq taq tinamit chikixukuʼ kibʼ chawach. Chattaqan pa kiwiʼ ri qas e awachalal; ¡kakimej kibʼ chawach! Ri katkikʼoqoj na, kekʼoqotaj na, ri katkitewchiʼj, ketewchitaj na.»
it-1 311 párr. 2
Tewchibʼal
Pa ri kitiempo ri patriarcas, ri tataxel keʼutewchiʼj ri e ralkʼwal are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik. Ri tewchibʼal che kuya kanoq sibʼalaj nim ubʼanik xuqujeʼ nim kilik. Jun kʼutbʼal, are chiʼ Isaac xutewchij ri Jacob rukʼ nimaʼq taq jastaq chuwach ri rachalal, xuqujeʼ qastzij riʼ che xutaʼ che ri Jehová che kyataj ri tewchiʼbʼal che, (xuchomaj che are ri Esaú ri nabʼeʼal) rumal che ri Isaac kril ta chik xuqujeʼ nim winaq chik (Gé 27:1-4, 23-29; 28:1, 6; Heb 11:20; 12:16, 17). Are chiʼ qʼaxinaq chi ri tiempo, Isaac qas xubʼij che uyaʼom xuqujeʼ unimarisam chi ri utewchiʼbʼal, are kʼu pa wajun mul riʼ, retaʼm chik jachin tajin kutewchij (Gé 28:1-4). Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik, Jacob nabʼe xeʼutewchiʼj ri kebʼ ukʼojol ri José, tekʼuriʼ ri e ralkʼwal areʼ (Gé 48:9, 20; 49:1-28; Heb 11:21). Junam rukʼ, ri Moisés are chiʼ majaʼ kkamik, xutewchiʼj ri tinamit Israel (Dt 33:1). Rukʼ ronojel ri e kʼutbʼal riʼ, kukʼutu che bʼim chi lo ri kkʼulmatajik. Jujun taq mul, are chiʼ xeya ri tewchiʼbʼal, ri winaq che kyaʼow ri tewchiʼbʼal kuya ri uqʼabʼ pa ujolom ri kriqow ri tewchibʼal (Gé 48:13, 14).
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 27:46–28:2) Ri Rebeca xutzijobʼej ri Isaac, xubʼij che: «Ri in sibʼalaj in qʼitajinaq chi che ri kʼaslemal, umak kech ri alitomabʼ hititas ri xekʼuliʼ rukʼ ri Esaú. We ri Jacob kkʼuliʼ rukʼ jun chke ri hititas ri e kʼo waral pa Canaán, are utz na we kinkamik.»
28 Ri Isaac xusikʼij ri Jacob, xutewchiʼj, xuyaʼ we taqanik riʼ che, xubʼij: «Matkʼuliʼ rukʼ jun ali aj waral. 2 Jat pa Padán-aram cho rachoch ri aman Betuel, chatekʼulan chilaʼ rukʼ jun chke ri umiʼaʼl ri Labán ri uxibʼal ri anan.
w06 15/4 6 párrs. 3, 4
Tobʼanik rech utz ktzijobʼex ibʼ pa ri kʼulanem
¿La utz utzijobʼexik kibʼ xkibʼan Isaac xuqujeʼ Rebeca? Are chiʼ Esaú, ri kalkʼwal, xkʼuliʼ kukʼ ri ixoqibʼ re ri tinamit Het, xkʼulmataj jun nimalaj chʼoj pa ri familia. Rebeca «xubʼij che» ri Isaac: «Ri in sibʼalaj in qʼitajinaq chi che ri kʼaslemal, umak kech ri alitomabʼ aj hititas ri xekʼuliʼ rukʼ ri Esaú. We ri Jacob kkʼuliʼ rukʼ jun chke ri aj hititas ri e kʼo waral pa Canaán, are utz na we kinkamik» (Génesis 26:34; 27:46). Qas qʼalaj che kʼo rumal xubʼij ri e tzij riʼ.
Isaac xubʼij che ri Jacob, ri rachalal ri Esaú, che utz taj kkʼuliʼ kukʼ ri ixoqibʼ re Canaán (Génesis 28:1, 2). Qas xchʼobʼotaj ri xubʼij ri Rebeca. Wajun kʼulaj xekunik xkisukʼumaj jun kʼax pa ri kifamilia, che kuya jun utz kʼutbʼal chqawach oj kimik. Are kʼu ¿jas kbʼanik we ri kʼulaj junam ta ri kkichomaj?
(Génesis 28:12, 13) Xubʼan jun ichikʼ chilaʼ, xril jun qʼaʼm ri takʼal cho ri ulew ri kopan kʼa chikaj, ri kepaqiʼ wi xuqujeʼ kexuliʼ wi ri utaqonibʼ ajkaj ri Dios. 13 Xuqujeʼ krilo chi takʼal ri Ajawaxel pa uxkʼut, xubʼij kʼu che: «In riʼ ri Ajawaxel ri uDios ri amam Abrahán xuqujeʼ ri atat Isaac. Chawe at xuqujeʼ chke ri e awijaʼlil kinyaʼ wi na ri ulew ri at qʼoyol wi.
w04 15/1 28 párr. 6
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Génesis (parte 2)
28:12, 13. ¿Jas kraj kubʼij ri «qʼaʼm» che xrachikʼaj Jacob? Ri «qʼaʼm» (weneʼ che abʼaj bʼanom wi) xukʼutu che ri e sukʼ winaq paneʼ pa ri uwach Ulew e kʼo wi, kekunik kkʼojiʼ jun kachilanik rukʼ ri Jehová che kʼo pa ri kaj, xuqujeʼ che ri ángeles kkiya nim tobʼanik che ubʼanik wariʼ (Juan 1:51).
30 RE MARZO KOPAN 5 RE ABRIL
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | GÉNESIS 29, 30
«Ri tiempo che kkʼuliʼ ri Jacob»
(Génesis 29:18-20) Bʼenaq chi kʼu ranimaʼ ri Jacob rukʼ ri Raquel, rumal riʼ xubʼij che ri Labán: «Kinchakun na wuqubʼ junabʼ ukʼ la che uchʼakik ri Raquel ri chaqʼaxel miʼaʼl la.» 19 Ri Labán xubʼij: «Utz bʼaʼ, chawe kinyaʼ wi chuwach ri kinyaʼ che jun winaq ri man wetaʼm ta uwach. Chatkanaj bʼaʼ kan wukʼ.» 20 Jeriʼ ri Jacob xchakun wuqubʼ junabʼ che uchʼakik ri Raquel, man xunaʼ ta kʼut xeʼokʼow ri junabʼ rumal rech chi sibʼalaj bʼenaq ranimaʼ rukʼ ri Raquel.
w03 15/10 29 párr. 6
Jacob nim xril wi ri e jastaq re ri Dios
Ri kbʼan pa jun kʼulanem are che rajawaxik kyaʼ jun tojbʼal che ri ufamilia ri ali. Qʼaxinaq chi ri tiempo, ri Taqanik che xyaʼ kan che ri Moisés xukʼutu che rajawaxik ktoj 50 siclos che ri ufamilia ri ali che kbʼochiʼxik. Ri biblista Gordon Wenham kubʼij: «wariʼ are ri unimal ri tojbʼal che kyaʼ che uloqʼik jun ali», are kʼu kʼi mul nim ta ri tojbʼal kyaʼik (Deuteronomio 22:28, 29). Rumal che ri Jacob kkun taj ktojonik, xubʼij che ri Labán che kchakun siete junabʼ rukʼ. Wenham xuqujeʼ xubʼij: «Rumal che ri ajchakibʼ ketoj medio siclo o jun siclo pa jun ikʼ, ojer kanoq pa Babilonia [we kmulix pa siete junabʼ, wariʼ weneʼ kubʼan 42 kopan pa 84 siclos], Jacob xraj xuya jun nimalaj tojbʼal che Labán rech kkʼuliʼ rukʼ Raquel». Rumal laʼ Labán xraj (Génesis 29:19).
(Génesis 29:21-26) Are taq xtzʼaqat ri wuqubʼ junabʼ, ri Jacob xubʼij che ri Labán: «Yaʼ la ri wixoqil rech kinkʼuliʼ rukʼ, xtzʼaqat yaʼ ri junabʼ ri xinqʼat che uchʼakik.» 22 Ri Labán xeʼusikʼij konojel ri ukʼulja rech kekʼojiʼ rukʼ pa ri nimaqʼij rech ri kʼulanem. 23 Ri Labán are kʼu xukʼamaʼ ri Lea chaqʼabʼ, xujach che ri Jacob, xwar kʼu ri Jacob rukʼ. 24 Ri Labán xusipaj jun ali che ri Lea Zilpá ubʼiʼ che uloqʼom pataninel. 25 Aqʼabʼ chukabʼ qʼij ri Jacob xrilo chi rukʼ ri Lea xwar wi, xuchʼaʼ che ri Labán: «¿Jas ri bʼanom la chwe? ¿La ma ta xinchakun ukʼ la che uchʼakik ri Raquel? ¿Jas kʼu che xinsubʼ la?» 26 Ri Labán xubʼij che: «Man oj naqʼatal taj chi are ta kkʼuliʼ nabʼe ri chaqʼaxel chuwach ri nabʼeʼal.
w07 1/10 8 párr. 6
Ri tinamit Israel are ri e kal ri kebʼ ixoqibʼ che kikʼulel kibʼ
¿La xtobʼan Lea che ubʼanik ri subʼunik, o xaq xiw rajawaxik xunimaj ri utat? ¿Jachiʼ kʼo wi riʼ ri Raquel? ¿La retaʼm ri tajin kkʼulmatajik? We retaʼm, ¿jas xunaʼ riʼ? ¿La xkun ta riʼ xuchʼaʼ che ri utat? Ri Biblia kuya ta urespuestas wa taq preguntas, rumal laʼ kojkun taj kqetaʼmaj ri xkichomaj Raquel xuqujeʼ Lea. Are kʼu Jacob xpe ta royowal kukʼ ri ixoqibʼ riʼ, xaneʼ che ri Labán xuchʼaʼ wi, xubʼij: «¿Jas ri bʼanom la chwe? ¿La ma ta xinchakun ukʼ la che uchʼakik ri Raquel? ¿Jas kʼu che xinsubʼ la?». ¿Jas xubʼij Labán? «Man oj naqʼatal taj chi are ta kkʼuliʼ nabʼe ri chaqʼaxel chuwach ri nabʼeʼal. Chatzʼaqatisaj bʼaʼ ri wuqubʼ qʼij re ri akʼulanem rukʼ ri Lea, kʼateʼ kʼu riʼ kqayaʼ chik ri Raquel chawe we kayaʼ atzij chi katchakun chi na wuqubʼ junabʼ wukʼ che uchʼakik» xchaʼ (Génesis 29:25-27). Ri Jacob xxim pa jun kʼulanem che uchomam taj, wariʼ xuya nimalaj kʼax xuqujeʼ bʼis chke.
it-2 343 párr. 8
Kʼulanem
Nimaqʼij. Paneʼ pa Israel kbʼan ta nimaʼq taq nimaqʼij are chiʼ kbʼan jun kʼulanem, are kʼu kbʼan rukʼ nimalaj kikotemal. Pa ri qʼij re ri kʼulanem, ri ali che kkʼuliʼk utz usukʼumaxik ribʼ kubʼan lo pa ri rachoch. Nabʼe katinik tekʼuriʼ kukoj aceite perfumado chrij. (Chajunamisaj rukʼ Rut 3:3 xuqujeʼ rukʼ Eze 23:40). Jujun taq mul, we kekun che uloqʼik, ktoʼ kumal ri e rajchak, rech kukoj jun jeʼlikajal pas xuqujeʼ jun saq vestido che sibʼalaj utz bʼanom che o qʼoqʼotem ri uwach (Jer 2:32; Ap 19:7, 8; Sl 45:13, 14). Xuqujeʼ sibʼalaj kuwiq ribʼ (Isa 49:18; 61:10; Ap 21:2), tekʼuriʼ kuchʼuq ribʼ rukʼ jun velo che paqal rajil, che kel lo pa ujolom kqaj kʼa chiʼ raqan (Isa 3:19, 23). Wariʼ kukʼut chqawach che Labán kʼax ta xubʼan che usubʼik ri Jacob, rumal laʼ xril taj che are Lea xyaʼ che (Gé 29:23, 25). Rebeca xuchʼuq ribʼ rukʼ jun suʼt are chiʼ xkiriq kibʼ rukʼ Isaac (Gé 24:65). Wajun bʼantajik kukʼutu che ri ixoq kraj kunimaj ri utaqanik ri rachajil (1Co 11:5, 10).
(Génesis 29:27, 28) Chatzʼaqatisaj bʼaʼ ri wuqubʼ qʼij re ri akʼulanem rukʼ ri Lea, kʼateʼ kʼu riʼ kqayaʼ chik ri Raquel chawe we kayaʼ atzij chi katchakun chi na wuqubʼ junabʼ wukʼ che uchʼakik.» 28 Ri Jacob xuyaʼ utzij che ri xbʼix che; are taq kʼu xtzʼaqat ri wuqubʼ qʼij re ri kʼulanem rukʼ ri Lea, ri Labán xujach ri Raquel pa uqʼabʼ rech kok che rixoqil.
Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ
(Génesis 30:3) Are kʼu ri areʼ xubʼij che: «Ampeʼ, chakʼamaʼ ri nuloqʼom pataninel Bilhá chawukʼaj awibʼ rukʼ; are taq kʼu chekʼojiʼ ral, junam riʼ ri qas in taj kekʼojiʼ wal. Jeriʼ kuyaʼ kekʼojiʼ wal».
it-1 56
Adopción
Raquel xuqujeʼ Lea xkilo che jetaneʼ e kal ri kal ri kajchakibʼ che xekʼojiʼ rukʼ ri Jacob (Gé 30:3-8, 12, 13, 24). Ri e kal ri ajchakibʼ junam ri herencia xyaʼ chke kukʼ ri e kal Raquel xuqujeʼ Lea. Are e ralkʼwal ri Jacob xuqujeʼ ri ajchakibʼ e kech ri Raquel xuqujeʼ Lea, rumal laʼ xekunik xkibʼij che e kech ri akʼalabʼ.
(Génesis 30:14, 15) Are taq ktajin ri qʼatoj rech ri triko, xel bʼik ri Rubén, xbʼe pa juyubʼ. Chilaʼ kʼu xeʼuriqaʼ wi ri e uwach juwiʼ mandrágoras ri, xeʼukʼam uloq che ri Lea ri unan. Are taq xril ri Raquel, xubʼij che ri Lea: «Chabʼanaʼ jun toqʼobʼ, cheʼayaʼ we ri mandrágoras ri xeʼukʼam uloq ri awal.» 15 Ri Lea xubʼij che ri Raquel: «¿La kachomaj chi man nim ta ri kʼax abʼanom chwe chi amajom ri wachajil? Are kʼu ri kamik are kawaj xuqujeʼ keʼamaj chwe ri e umandrágoras ri wal.» «Che bʼaʼ kikʼexwach ri umandrágoras ri awal, chaqʼabʼ kamik kwar ri Jacob awukʼ,» xchaʼ ri Raquel che ri Lea.
w04 15/1 28 párr. 7
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj re Génesis (parte 2)
30:14, 15. ¿Jasche Raquel are xuchaʼ ri mandrágoras chuwach ri qʼoyolem rukʼ ri Jacob? Ojer kanoq, kkoj ri mandrágora che kunabʼal che kʼo sustancias narcóticas y antiespasmódicas chupam. Xuqujeʼ kbʼixik che are jun kunabʼal afrodisíaca (che kuya más rayinik chke ri achijabʼ ixoqibʼ che ri relaciones sexuales), xuqujeʼ che ktobʼanik rech kkʼojiʼ ral jun ixoq (El Cantar de los Cantares 7:13). Paneʼ ri Biblia kubʼij ta ri rumal che Raquel xukʼex ri Jacob chuwach ri mandrágoras, weneʼ xa xuchomaj che rukʼ ri mandrágoras kkunik kkʼojiʼ ral rech kbʼison ta chik. Are kʼu, xqʼax na kebʼ oxibʼ junabʼ ri Jehová xubʼano che kekʼojiʼ ral (Génesis 30:22-24).