Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
4-10 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LEVÍTICO 18, 19
«Amaqʼel chojux chʼajchʼoj pa ri qakʼaslemal»
w19.06 28 párr. 1
¿Jas kqabʼan che uchajixik qibʼ chuwach wajun subʼunik riʼ che kukoj ri Satanás?
Are chiʼ uyaʼom chi ubʼixik ri itzel taq jastaq che kkibʼan ri nikʼaj chi tinamit, Jehová xubʼij chke ri israelitas: «Mawi meʼitaqej ri naqʼatisabʼal aj Canaán, ulew ri kixinkʼam wi bʼik, mawi meʼitaqej [...]. Ri winaq xkitzʼiloj kʼu ri kulew; xinkʼam kʼu uloq ri kʼajisabʼal wachaj pa kiwiʼ». Chuwach ri Dios re Israel, sibʼalaj itzel ri kikʼaslemal ri winaq re Canaán rumal laʼ xubʼij che xkibʼan tzʼil che ri ulew che e kʼo wi (Lev. 18:3, 25).
w17.02 20 párr. 13
Jehová kukʼam ubʼe ri utinamit
13 Ri qʼatal taq tzij re nikʼaj chi tinamit are kkibʼan ri kuchomaj jun winaq y kkichaʼ ubʼanik jun jastaq paneʼ qas ta kʼo ketaʼmabʼal chrij. ¡Qas kejunamataj ta kukʼ ri qʼatal taq tzij che xeniman che ri Dios! Ri e kʼamal bʼe re Canaán kekitaqchij ri winaq che ubʼanik itzelalaj taq jastaq, junam rukʼ ri kʼulanem chkixoʼl ri familias, ri homosexualidad, ri qʼoyolem rukʼ jun chikop, kiyaʼik ri akʼalabʼ che tabʼal toqʼobʼ y ri kiqʼijilaxik e tyox (Lev. 18:6, 21-25). Xuqujeʼ ri e kʼamal bʼe re Babilonia y Egipto je xkibʼano. Kjunamataj ta rukʼ ri taqanik che xuya ri Jehová chke ri israelitas che are xuya más utzilal chke, je kkibʼij ri winaq che kʼo más ketaʼmabʼal kimik (Núm. 19:13). Are kʼu ri utinamit ri Dios xkilo che ri sukʼalaj taq kʼamal bʼe xkiya ubʼixik chrij ri chʼajchʼojil pa ri kojonik, ri kʼaslemal xuqujeʼ pa ri cuerpo. Rukʼ wariʼ qas xqʼalajinik che are ri Jehová tajin kkʼamow kibʼe.
w14 1/7 7 párr. 2
¿Jas kubʼan ri Dios che ri itzelal?
Are kʼu, ¿jas kkʼulmataj kukʼ ri winaq che kkaj taj kkikʼex ri kikʼaslemal y kkaj taj kkiya kan ubʼanik ri itzelal? Wajun tzujunik riʼ re ri Biblia kuya ri respuesta: «E areʼ kʼut ri e kolom ri kikʼaslemal ri man kʼo ta kibʼachʼuyal kejeqiʼ na amaqʼel cho ri ulew»; tekʼuriʼ kubʼij che ri itzel taq winaq «ri man e jik taj kebʼoq na bʼik, naj kʼu keʼekʼaq wi na che ri uwach Ulew» (Proverbios 2:21, 22). Are chiʼ kbʼantaj wariʼ, e kʼo ta chi itzel taq winaq y xaq xiw ri jamaril kʼo chik. Are chiʼ kʼo chi jamaril, ri winaq che kenimanik nojimal kux tzʼaqat ri kikʼaslemal (Romanos 6:17, 18; 8:21).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w06 15/6 22 párr. 11
«¡Sibʼalaj kinloqʼoqʼej ri tijonik la!»
11 Jun ukabʼ jastaq che kʼo pa ri taqanik che xyaʼ che ri Moisés che kukʼutu che ri Dios kel ukʼuʼx che ri utinamit are utzukuxik ri xkanaj kan che ri tikoʼn. Jehová xubʼij chke ri tikonelabʼ israelitas che kkiya bʼe chke ri e mebʼaʼ che kkitzukuj ri xkanaj kan che ri tikoʼn. Ri tikonelabʼ rajawaxik kkiyak ta bʼi ronojel ri tikoʼn ni kkisolij ta chi ri kkanaj kan che ri viñas o ri olivos, xuqujeʼ kekikʼama ta chi ri yataj che xsach chke xkikʼam bʼik. Ri umulixik ri tikoʼn che xkanaj kanoq are jun kʼutbʼal re loqʼoqʼebʼal chke ri e mebʼaʼ, ri israelitas taj, ri e minoribʼ y ri e malkaʼn. Are kʼu ri winaq riʼ rajawaxik kkikoj kichuqʼabʼ che utzukuxik ri tikoʼn, wariʼ xubʼano che kkita ta kiwa pa taq ri bʼe (Levítico 19:9, 10; Deuteronomio 24:19-22; Salmo 37:25).
11-17 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LEVÍTICO 20, 21
«Jehová kutas ri utinamit»
w04 15/10 11 párr. 12
¿La katkʼojiʼ pa ri kotzʼiʼj uwach Ulew?
12 Are kʼu, kʼo jun jastaq che rajawaxik ksach ta chqe. Ri Dios xubʼij chke ri israelitas: «Cheʼinimaj konojel ri taqomal ri e nuyoʼm chiwe kimik, rech kkʼojiʼ ichuqʼabʼ, kiwechbʼej kʼu ri ulew ri kixok che uchʼakik» (Deuteronomio 11:8). Pa Levítico 20:22, 24 xuqujeʼ kchʼaw chrij wajun ulew riʼ: «Cheʼibʼanaʼ ri kkibʼij ri nupixabʼ xuqujeʼ taq ri nutaqanik, cheʼitzʼaqatisaj konojel. We je kibʼan waʼ man kixukʼaq ta na uloq ri ulew ri kixinkʼam wi na bʼik rech kixejeqel chupam. [...] Kinchiʼj chiwe: Chi ix kixechbʼen na ri kulew we winaq riʼ; kinjach na pa iqʼabʼ rech kkanaj che iwechbʼal, ulew waʼ ri kbʼelel wi leche xuqujeʼ juyubʼal rax kabʼ jachaʼ ri jaʼ». Are kʼu rech kyaʼ ri Ulew che tzujum chke rajawaxik che kʼo jun utzalaj kachilanik rukʼ ri Jehová. Rumal che xeniman taj, Dios xuyaʼo che ri e babilonios xeʼok pa ri tinamit y xekʼam bʼik.
it-1 1119
Echbʼal
E jastaq che jun winaq kuqʼaxej kan chke ri ufamilia are chiʼ kkamik; ri utz krilo, ri e naqʼatisabʼal y ri ubʼanik ri ukʼaslemal ri yaʼom kan che kumal ri utat unan o ri ratiʼt umam. Ri verbo hebreo che más kkojik are na·jál (sustantivo, na·jaláh). Kraj kubʼij ukʼamik o uyaʼik jun echbʼal, o kkanaj kan jun winaq pa ukʼaxel jun chik (Nú 26:55; Eze 46:18). Ri verbo ya·rásch jujun taq mul kkojik rech kkanaj kan jun winaq pa ukʼaxel jun chik paneʼ xuqujeʼ kraj kubʼij uyaʼik eqelen che jun winaq (Gé 15:3; Le 20:24). Are kʼu we ri contexto kchʼaw chrij chʼoj are kraj kubʼij resaxik ri jastaq re jun winaq o resaxik bʼi pa ri rulew (Dt 2:12; 31:3). Ri e tzij griegas che kkoj che «echbʼal» kʼo ubʼanik rukʼ ri tzij klḗ·ros, che nabʼe kraj kubʼij «taqlebʼenik o suerte»; tekʼuriʼ, «kyaʼ jubʼiqʼ re», y kʼisbʼal re «echbʼal» (Mt 27:35; Hch 1:17; 26:18).
it-2 579 párr. 5
Chikop che kʼo kixikʼ
Are chiʼ qʼaxinaq chi ri Nimalaj jabʼ, Noé xeʼuya «chikop ri kʼo kixikʼ ri e chʼajchʼoj» xuqujeʼ nikʼaj chi awaj che tabʼal toqʼobʼ (Gé 8:18-20). Umajim lo chilaʼ ri Dios uyaʼom che ri winaq kekitij ri chikop che kʼo kixikʼ are kʼu kkitij ta ri kikikʼel (Gé 9:1-4; chajunamisaj rukʼ Le 7:26; 17:13). Pa ri tiempo riʼ ri Dios xuya ubʼixik jachike chikop che kʼo kixikʼ utz kyaʼ che tabʼal toqʼobʼ; ri Biblia kubʼij taj che pa ri tiempo riʼ xyaʼ ubʼixik jachike chikop che kʼo uxikʼ utz taj ketijik kʼa are chiʼ xyaʼ ri taqanik che ri Moisés (Le 11:13-19, 46, 47; 20:25; Dt 14:11-20). Ri Biblia kuqʼalajisaj taj jasche kbʼixik che e tzʼil jujun taq chikop. Paneʼ e kʼi chke kejunamataj kukʼ ri xik o ri kʼuch, xuqujeʼ e kʼo nikʼaj chik che e junam ta kukʼ (chawilaʼ ABUBILLA). Wajun taqanik riʼ xsach uwach are chiʼ xyaʼ ri kʼakʼ pacto, junam rukʼ ri xubʼij ri Dios che ri Pedro pa jun visión (Hch 10:9-15).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-1 562 párr. 1
Sokonik
Ri utaqanik ri Dios xubʼij che utz taj kusok ribʼ jun winaq rumal ubʼisoxik jun kaminaq (Le 19:28; 21:5; Dt 14:1). ¿Jasche? Rumal che Israel are ri chʼajchʼojalaj utinamit ri Jehová (Dt 14:2), rumal laʼ rajawaxik kkixutuj wajun jastaq riʼ. Are chiʼ jun winaq kunaʼ nimalaj bʼis xuqujeʼ kusok ri ucuerpo. Are jun jastaq che utz taj kkibʼan ri israelitas rumal che ketaʼm ri keriqitaj wi ri kaminaqibʼ xuqujeʼ kʼo keyebʼal che kekʼastaj na (Da 12:13; Heb 11:19). Rumal laʼ wajun taqanik riʼ che xyaʼ chke ri israelitas kukʼut chkiwach che rajawaxik nim kkil wi ri kicuerpo che uyaʼom ri Dios chke.
18-24 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LEVÍTICO 22, 23
«¿Jas kukʼut chqawach ri e nimaqʼij che xkibʼan ri israelitas?»
it-1 934
Ri nimaqʼij re ri kaxlanwa che kyaʼ ta chʼam rukʼ
Ri nabʼe qʼij re ri nimaqʼij re ri kaxlanwa che kyaʼ ta chʼam rukʼ are jun riqbʼal ibʼ che nim ubʼanik y che kbʼan pa ri qʼij sábado. Pa ri ukabʼ qʼij, ri 16 re Nisán, kkʼam bʼi jun yataj re ri uwachinik ri cebada che ri kinimal ri kojol tabʼal toqʼobʼ ri nabʼe che kwachin pa Palestina. Are chiʼ majaʼ kbʼan wajun nimaqʼij riʼ nijun kkunik kutij ri nabʼe uwach ri tikoʼn ni kaxlanwa, ni uwach tikoʼn ri kʼilim. Ri kinimal ri kojol tabʼal toqʼobʼ kuseyowisaj ri yataj re ri tikoʼn chuwach ri Jehová, xuqujeʼ kyaʼ jun alaj chij ri kʼo ta uyabʼ che kʼo jun ujunabʼ che tabʼal toqʼobʼ, xuqujeʼ kyaʼ uwach tikoʼn ri yaʼom aceite rukʼ y uwal uva (Le 23:6-14). Kʼo ta jun taqanik kubʼij che rajawaxik kporox uwach tikoʼn o kʼaj puwiʼ ri altar, chiʼ qʼaxinaq chi ri tiempo ri kojol tabʼal toqʼobʼ xkimaj ubʼanik wariʼ. Xa ta jun tabʼal toqʼobʼ kyaʼ puwiʼ ronojel ri tinamit, xaneʼ konojel ri familias y ri winaq chkijujunal kekunik kkiya jun tabʼal toqʼobʼ re maltyoxinik pa wajun nimaqʼij riʼ (Éx 23:19; Dt 26:1, 2; chawilaʼ PRIMICIAS).
Ri kuya ubʼixik. Pa wajun mul riʼ xtij kaxlanwa che kyaʼ ta chʼam rukʼ rumal che are waʼ ri taqanik che xubʼij ri Jehová che ri Moisés, junam rukʼ ri kubʼij pa Éxodo 12:14-20, chilaʼ kuya wi ubʼixik jun taqanik che sibʼalaj nim ubʼanik (versículo 19): «Wuqubʼ qʼij makʼojiʼ chʼam pa taq ri iwachoch». Pa Deuteronomio 16:3 kbʼix «kaxlanwa waʼ re ri riqoj kʼax» che ri kaxlanwa ri kyaʼ ta chʼam rukʼ, y chkiwach ri israelitas are kunaʼtasaj chke are chiʼ aninaq xeʼel bʼi pa Egipto (are chiʼ xuya ta tiempo chke che xkeyej che xsipoj uwach ri qʼor che xkikoj che ubʼanik ri kaxlanwa [Éx 12:34]). Je wariʼ, kkinaʼtasaj ri kʼax ri xeʼesax wi, junam rukʼ ri xubʼij ri Jehová: «Jeriʼ joropaʼ qʼij kixkʼasiʼk, knaʼtaj na ri qʼij chiwe ri xixel uloq pa Egipto». Rumal che ketaʼm che are ri Jehová ri nimalaj kikolonel y che are areʼ xeresaj loq, wariʼ are rumal che xkibʼan ri nabʼe chke ri oxibʼ nimaqʼij che xkibʼan ronojel junabʼ (Dt 16:16).
it-2 631 párr. 1
Pentecostés
Ri nabʼe taq uwachinik ri triko junam ta ri kbʼan che uyaʼik ri nabʼe taq uwach ri cebada. Ktzak kebʼ décima re jun efá re kokʼalaj kʼaj (4,4 l.) kyaʼ levadura rukʼ rech kbʼan kebʼ kaxlanwa. Rajawaxik kkibʼan «cho taq kachoch», wariʼ kukʼutu che are jun kaxlanwa junam rukʼ ri kkibʼan cho taq kachoch y che are ta jun kaxlanwa che xaq xiw che tabʼal toqʼobʼ kkoj wi (Le 23:17). Rukʼ wariʼ kyaʼ ri tabʼal toqʼobʼ che kporoxik, jun tabʼal toqʼobʼ rech ri makaj ri bʼantajinaq y keya kebʼ chij che tabʼal toqʼobʼ re utzirisan ibʼ. Ri kojol tabʼal toqʼobʼ kuya ri kaxlanwa y ri tiʼj re ri alaj chij pa uqʼabʼ y kuseyowisaj chuwach ri Jehová kraj kubʼij che kuchiʼj chuwach ri Areʼ. Are chiʼ ri kojol tabʼal toqʼobʼ uchiʼm chi ri kaxlanwa y ri alaj chij, kkunik kutijo junam rukʼ tabʼal toqʼobʼ re utzirisan ibʼ (Le 23:18-20).
w14 15/5 28 párr. 11
¿La junam oj bʼenaq rukʼ ri utinamit ri Jehová?
11 Ri utinamit ri Jehová kraj ri utzil chqe y rumal laʼ amaqʼel kubʼij chqe che kojchoman chrij ri pixabʼ che xuya ri Pablo: «Qas chqililaʼ qibʼ, chqapixbʼela qibʼ che ri loqʼoqʼebʼal qakʼuʼx xuqujeʼ ri utzalaj taq chak. Maqayaʼ kan ri umulixik qibʼ, jas ri kinaqʼatisabʼal jujun, xaneʼ chqapixbʼela qibʼ. Qas kʼu chujok na il rumal rech chi kqilo chi knaqajin ri qʼij re ri Ajawaxel» (Heb. 10:24, 25). Are chiʼ ri israelitas kkimulij kibʼ che uqʼijilaxik ri Jehová, knimar más ri kikojonik y sibʼalaj kekikot rumal. Jun kʼutbʼal, chojchoman chrij ri kikotemal che xkinaʼo are chiʼ xkibʼan ri nimaqʼij rech Kabʼal che xbʼan pa ri uqʼij Nehemías (Éx. 23:15, 16; Neh. 8:9-18). Kimik je kqanaʼo are chiʼ kojbʼe pa taq ri riqbʼal ibʼ xuqujeʼ ri nimaʼq taq riqbʼal ibʼ. Nim keqil ri riqbʼal ibʼ riʼ rumal che kukowirisaj ri qakojonik xuqujeʼ kuya kikotemal chqe (Tito 2:2).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w19.02 2 párr. 3
Chqakʼutuʼ sukʼilal
3 Ukʼutik sukʼilal kraj kubʼij ukʼutik jun nimalaj loqʼoqʼebʼal che ri Jehová y ubʼanik ronojel ri utz krilo. Pa ri Biblia ri tzij hebrea «sukʼilal» kchʼaw chrij jun jastaq che tzʼaqat o kʼo ta uyabʼ. Jun kʼutbʼal, ri taqanik che xyaʼ che ri Moisés kubʼij che, are chiʼ ri israelitas kkiya jun awaj che ri Jehová, rajawaxik kʼo ta uyabʼ (Lev. 22:21, 22). Ri upatanelabʼ ri Dios utz taj kkiya jun awaj che kʼo ta jun raqan, jun uxikin o jun ubʼaqʼwach, o che yawabʼ. Che ri Jehová nim ubʼanik che ri awaj tzʼaqat y kʼo ta uyabʼ (Mal. 1:6-9). ¿Jasche kraj ri Jehová che tzʼaqat ronojel ri kqaya che? Wajun kʼutbʼal kojutoʼ che uchʼobʼik wariʼ. Are chiʼ kqaloqʼ jun fruta kqaj taj che elenaq chi chʼaqap che o uriqom kʼax. Kqaj che tzʼaqat y kʼo ta kʼax che. Xuqujeʼ je kkʼulmataj rukʼ ri qaloqʼoqʼebʼal y ri qasukʼilal che ri Jehová. Ri areʼ kraj che tzʼaqat o sukʼ.
25-31 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LEVÍTICO 24, 25
«Ri junabʼ re ri Jubileo y ri tzoqopitajem che kqariq na»
w19.12 8 párr. 3
Jehová kubʼano che kʼo qatzoqopitajem
Kojkunik kqachʼobʼ ri xraj xubʼij ri Jesús are chiʼ xchʼaw chrij ri tzoqopitajem we kqanikʼoj ri taqanik xuya ri Dios chke ri israelitas che kkibʼan pa ri junabʼ re ri Tzoqopitajem. Xubʼij: «Ri junabʼ kawinaq lajuj (50) kiqʼalajisaj na ix chi junabʼ tastalik: are jun junabʼ re toronem, chke konojel ri e jeqel chupam ri ulew. Ronojel winaq katzelej na kukʼ ri rachalaxik xuqujeʼ chupam ri rulew ri rechbʼem kan nabʼe» (chasikʼij uwach Levítico 25:8-12). Pa ri kʼutunem che xqil kanoq, xqetaʼmaj chrij ri utzilal kuya chke ri israelitas chiʼ kkinimaj ri taqanik chrij ri sábado. Pa wajun kʼutunem riʼ, kqetaʼmaj chrij ri utzilal kuya ri junabʼ re Tzoqopitajem chke. Chqachomaj che jun israelita xukoj ribʼ pa kʼasaj rumal laʼ xukʼayij kan ri rulew rech kutoj ri ukʼas. Pa ri junabʼ re Tzoqopitajem, ktzalix ri rulew che xukʼayij kanoq. Jeriʼ, kʼo kechbʼal ri ralkʼwal. Chojchoman chrij jun israelita che kuriq kʼax che uriqik ri urajil, rech kutoj ri ukʼas, weneʼ kuya ri ralkʼwal che loqʼom pataninel o areʼ kukʼayij ribʼ. Pa ri junabʼ re Tzoqopitajem, ri loqʼom pataninel katzalij «rukʼ ri ufamilia». Jelaʼ, ri loqʼom pataninel ksach ta che, che kopan jun qʼij ktzoqopitaj na. ¿La mat qastzij che Jehová kok il chke ri e rajpatanelabʼ?
it-1 1120 párr. 3
Echbʼal
Kuya taj kkʼayix ri ulew rumal che kʼi junabʼ kʼo pa kiqʼabʼ ri ajchaqʼe. Are chiʼ kbʼixik che kkʼayix jun ulew, ri qas kraj kubʼij are che xa kyaʼ pa qajik pa ri junabʼ che kraj na kopan ri tzoqopitajem o Jubileo, are junabʼ waʼ kqaj ri ulew che ri winaq, y xaq xiw ktoj che ri rajil ri cosechas che kuya na ri ulew. Are chiʼ kopan ri qʼij re ri tzoqopitajem, ri winaq che xloqʼow ri ulew rajawaxik kutzalij ronojel che ri ajchaqʼe, are kʼu we kunaq chi ri ajchaqʼe che uloqʼik rajawaxik ta chi riʼ kbʼan wariʼ (Le 25:13, 15, 23, 24). Xuqujeʼ pa wajun taqanik riʼ kchʼaw chkij ri ja che e kʼo pa ri tinamit che sutim ta rij che tapya, rumal che xuqujeʼ kbʼan tikoʼn chilaʼ. Ri ja che kʼo pa ri tinamit che sutim rij che tapya xa jun junabʼ kyaʼ che ri winaq rech kuloqʼ chi jumul ri rachoch (kmajix rajilaxik are chiʼ kkʼayixik), are chiʼ qʼaxinaq chi jun junabʼ kkanaj kan pa uqʼabʼ ri xloqʼowik. Are kʼu ri ja che kʼo pa ri kitinamit ri levitas, apachike tiempo ktzalixik rumal che ri levitas kʼo ta kechbʼal (Le 25:29-34).
w19.12 9 párr. 4
Jehová kubʼano che kʼo qatzoqopitajem
¿Jas jun chi utzilal kuya ri Tzoqopitajem? Jehová xubʼij: «Man e kʼo ta mebʼayibʼ riʼ chixoʼl, are kʼu ri Ajawaxel ri aDios katutewichiʼj na chupam ri ulew ri kuyaʼ na chawe che awechbʼal» (Deut. 15:4). Ri kichomanik ri e winaq kimik xaq ta junam rukʼ ojer, ri qʼinom kux más qʼinom xuqujeʼ ri mebʼaʼ kux más mebʼaʼ.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w09 1/9 22 párr. 4
¿La utz ktzalix ukʼaxel ri kʼax che kbʼanik?
We jun israelita kubʼan kʼax che jun chik y kresaj ri ubʼaqʼwach, ri Taqanik kubʼij ri kʼajisabʼal wachaj che kyaʼ che. Rumal laʼ ri winaq che xbʼan kʼax che aninaq taj kutzalij ukʼaxel ri kʼax, che ri winaq o che ri ufamilia. Ri Taqanik kubʼij che kyaʼ kan wariʼ pa kiqʼabʼ ri qʼatal taq tzij. Xuqujeʼ wariʼ kubʼano che ri winaq kubʼan ta kʼax chke ri nikʼaj chik, rumal che etaʼmatalik che ri winaq che xubʼan kʼax kkʼajisax na uwach. Are kʼu wajun taqanik riʼ kʼo más kraj kubʼij.
1-7 RE FEBRERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | LEVÍTICO 26, 27
«¿Jas rajawaxik kinbʼano rech ri Jehová kinutewchiʼj?»
w08 15/4 4 párr. 8
Chaxutuj ri jastaq che kʼo ta upatan
8 ¿Jas kbʼanowik che kux jun dios ri qʼinomal? Chqilaʼ jun kʼutbʼal. Chojchoman chrij jun winaq che kuriq jun abʼaj pa ri ulew re ri ojer Israel. Ri abʼaj riʼ weneʼ utz kkoj che ubʼanik jun ja o jun tapya. Are kʼu we kkoj che uyaʼik kiqʼij tyox, wariʼ kubʼano che ri utinamit ri Jehová keqaj pa mak (Lev. 26:1). Junam rukʼ wariʼ, ri pwaq kʼo upatan chqe kimik. Kojutoʼ che uriqik ri kajwataj chqe y kojutoʼo rech kqapatanij ri Jehová (Ecl. 7:12; Luc. 16:9). Are kʼu we are más nim kqil chuwach upatanexik ri Jehová, wariʼ kubʼano che kux qadios (chasikʼij uwach 1 Timoteo 6:9, 10). Kimik ri winaq más nim kkil utzukuxik qʼinomal. Rumal laʼ rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che are ta más nim kqil ri pwaq (1 Tim. 6:17-19).
it-2 1096 párr. 8
Xibʼin ibʼ
Rumal ri xubʼan Jehová che ukojik ri Moisés y ri xubʼan che rilik, wariʼ xubʼano che ri tinamit nim xkil wi (heb. moh·ráʼ) (Dt 34:10, 12; Éx 19:9). Ri kʼo kikojonik sibʼalaj nim xkil ri utaqanik ri Moisés. Xkichʼobʼo che are ri Dios xkojowik rech xtzijon kukʼ. Ri israelitas xuqujeʼ rajawaxik nim xkil wi ri rachoch ri Jehová (Le 19:30; 26:2). Wariʼ kraj kubʼij che nim kkil ri rachoch ri Jehová are chiʼ kkiqʼijilaj junam rukʼ ri kraj areʼ y che kkinimaj ronojel ri utaqanik.
w91 1/3 17 párr. 10
Are ta bʼaʼ ri ujamaril ri Dios kchajin ri awanimaʼ
10 Jehová xubʼij che ri tinamit: «We keʼitaqej ri e nupixabʼ, we keʼinimaj ri e nutaqomal, kibʼan kʼut jas ri kkibʼij, ri in kinqasaj na ri jabʼ pa ri uqʼijol, ri ulew sibʼalaj kwachin na, xuqujeʼ ri cheʼ pa taq ri juyubʼ kkiya na ri kiwachinik; [...] Kinya na utzil cho ri uwach Ulew, kixwar kʼu na pa utzil, man kʼo ta jas kixxibʼin na, xuqujeʼ keʼenwesaj na ri itzel taq awaj pa taq ri iwulew, man kʼo ta kʼu chʼoj kpe na puwiʼ ri itinamit. [...] Amaqʼel kinbʼin na chixoʼl, kinux na iDios, xuqujeʼ ri ix kixux na nutinamit» (Levítico 26:3, 4, 6, 12). We keniman che ri uTaqanik ri Jehová. Ri israelitas kekunik kkiriq jamaril rumal che kechajix chkiwach ri kikʼulel, kʼo ronojel ri kajwataj chke y kʼo jun utz kachilanik rukʼ ri Jehová (Salmo 119:165).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-2 657
Yabʼil
Rumal uyaʼik kan ri utaqanik ri Dios. Ri utinamit ri Dios xbʼix chke che we man kkinimaj ri utaqanik ri Dios, ri areʼ kutaq lo yabʼil chkij (Le 26:14-16, 23-25; Dt 28:15, 21, 22). Pa ri Biblia ri utz wachil (salud) y ri kojonik kʼo ubʼanik rukʼ ri utewchibʼal ri Dios (Dt 7:12, 15; Sl 103:1-3; Pr 3:1, 2, 7, 8; 4:21, 22; Ap 21:1-4), are kʼu ri yabʼil kʼo ubʼanik rukʼ ri makaj (Éx 15:26; Dt 28:58-61; Isa 53:4, 5; Mt 9:2-6, 12; Jn 5:14). Paneʼ qastzij che jujun mul ri Dios xutaq jujun kʼax pa kiwiʼ jujun winaq, junam rukʼ ri lepra che xyaʼ chke Míriam, Uzías y Guehazí (Nú 12:10; 2Cr 26:16-21; 2Re 5:25-27), are kʼu qas qʼalaj che kʼi mul ri yabʼil che kkiriq ri winaq are rumal ri makaj y che kekun taj kkiqʼatej uwach. Kkiriq kʼax rumal ri kkichaʼ ubʼanik (Gál 6:7, 8). Ri winaq che xeqaj pa inmoralidad sexual, ri apóstol xubʼij che ri Dios «xeʼuya kanoq rech kkibʼan ri urayinik ri kanimaʼ, rech kkibʼan jastaq ri man e saq taj, rech kkibʼan kʼixbʼalalaj taq jastaq rukʼ ri kicuerpo chbʼil taq kibʼ. [...] Ktajin kkikʼam uloq ri kʼaxkʼolil jas ri taqal chke, rumal rech chi xkisach kibʼe» (Ro 1:24-27).
8-14 RE FEBRERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | NÚMEROS 1, 2
«Jehová ubʼanom ri utinamit pa cholajil»
w94 1/12 9 párr. 4
Nim chqilaʼ wi uqʼijilaxik ri Jehová pa ri qakʼaslemal
4 We ta xqil ri xubʼan ri Jehová che kijachik ri israelitas pa ri desierto, ¿jas ta xqil riʼ? E kʼiʼalaj ja che e bʼanom rukʼ atzʼyaq y che e kʼo pa cholajil, weneʼ e tres millones o más winaq e kʼo chilaʼ. E bʼanom pa taq jupuq che kʼo oxibʼ tribus chupam, che e yaʼom pa ri norte, sur, este y oeste. Wet xqil wariʼ más naqaj, xojkun ta riʼ xqil chi nikʼaj jupuq che e kʼo más naqaj che ri tabernáculo. Ri e kajibʼ jupuq riʼ che más e nitzʼaq na, chilaʼ e kʼo wi ri familias re ri tribu re Leví. Y pa ri unikʼajil kʼo jun ja che sibʼalaj nim ubʼanik che sutim rij che jun atzʼyaq. Are ri «ri Likʼom Rachoch Dios re ri riqoj ibʼ», kraj kubʼij, ri tabernáculo, che xkibʼan ri israelitas junam rukʼ ri xubʼij ri Jehová chke (Números 1:52, 53; 2:3, 10, 17, 18, 25; Éxodo 35:10).
it-1 403 párr. 1
Tinamit o campamento
Ri tinamit Israel sibʼalaj nim. Ri kikʼiyal are 603,550 achijabʼ che kekun kechʼojinik, xuqujeʼ ixoqibʼ y akʼalabʼ, ri winaq che nim chi kijunabʼ y ri tzʼaqat ta ri kicuerpo, ri 22,000 levitas y «kʼi kiwach winaq» re jun chi tinamit, konojel ri winaq riʼ weneʼ más che 3.000.000 (Éx 12:38, 44; Nú 3:21-34, 39). Qas ta etaʼmatal ri unimal ri kʼolbʼal che xekʼojiʼ wi, rumal che jalajoj ri kbʼixik. Are chiʼ ri tinamit xkʼojiʼ naqaj che ri Jericó, kbʼixik che ri tinamit xmajtaj «pa Bet-jesimot [xopan] kʼa pa Abel-sitim pa taq ri liʼanik re Moab» (Nú 33:49).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-1 1231
Utzʼibʼaxik bʼiʼaj
Utzʼibʼaxik bʼiʼaj, familia, tribu y ri ja che kel wi jun winaq. Xaq xiw ta kbʼan censo y xaq xiw ta kilik jampaʼ winaq e kʼolik. Ri utzʼibʼaxik bʼiʼaj che kuya ubʼixik ri Biblia, kʼo kʼi rumal che kbʼanik jun chke are rumal ri alkabʼal, jun chik kilik jachin kbʼe pa chʼoj, are kʼu we e levitas, kbʼan wariʼ rech kilik jachin kpatanin pa ri tabernáculo.
15-21 RE FEBRERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | NÚMEROS 3, 4
«Ri chak che xkibʼan ri levitas»
it-2 890 párr. 1
Kojol tabʼal toqʼobʼ
Ri e kʼo chuxeʼ ri pacto re ri Taqanik. Are chiʼ ri israelitas e kʼo na pa Egipto, Jehová xeʼutas konojel ri kinabʼeʼal ri israelitas are chiʼ xeʼukamisaj ri kinabʼeʼal ri egipcios pa ri ulajuj plaga (Éx 12:29; Nú 3:13). Rumal laʼ ri kinabʼeʼal ri israelitas xekanaj kan pa uqʼabʼ ri Jehová, y rech kekoj che upatanexik ri Dios. Ri Dios are ta xeʼukoj riʼ ri kinabʼeʼal ri israelitas che kojol tabʼal toqʼobʼ o rech kkichajij ri tabernáculo. Are kʼu ri areʼ xuchomaj che are más utz keʼukoj ri achijabʼ re ri tribu re Leví rech kkibʼan wajun chak riʼ. Rumal laʼ xraj che are xeya ri achijabʼ levitas che, che kikʼexwach ri kinabʼeʼal kikʼojol ri doce tribus (ri ralkʼwal ri José kibʼiʼ Efraín y Manasés, xeʼux kebʼ tribus). Ri censo xukʼutu che ri alabʼom che e levitas taj xeqʼax más che 273 chkiwach ri levitas che e alabʼom. Rumal laʼ ri Dios, pa kijujunal, xuta cinco siclos (11 dólares [E.U.A.]) chke konojel ri 273 achijabʼ che e levitas taj rech kekolotajik, y xyaʼ ri pwaq chke ri Aarón y ri ralkʼwal (Nú 3:11-16, 40-51). Are chiʼ majaʼ kbʼan wajun trato riʼ, ri Jehová utasom chi ri achijabʼ che e kʼo pa ri ufamilia Aarón re ri tribu re Leví rech keʼux e kojol tabʼal toqʼobʼ (Nú 1:1; 3:6-10).
it-2 213
Levitas
Ri kichak. Ri levitas are e oxibʼ familias re ri ralkʼwal ri Leví: Guersón (Guersom), Qohat y Merarí (Gé 46:11; 1Cr 6:1, 16). Pa kijujunal ri familias riʼ xyaʼ jun kilugar chunaqaj ri tabernáculo are chiʼ xekʼojiʼ pa ri desierto: ri ufamilia Aarón che xuqujeʼ qohatita xekʼojiʼ pa ri Este, chuwach ri tabernáculo; ri nikʼaj chi qohatitas xekʼojiʼ pa ri Sur; ri guersonitas pa ri Oeste, y ri meraritas pa ri Norte (Nú 3:23, 29, 35, 38). Ri kichak ri levitas are kkisukʼumaj, kkikʼolo y kkikʼam bʼi ri jastaq re ri tabernáculo. Are chiʼ kopan ri qʼij che kebʼe pa jun chi lugar, Aarón y ri e ukʼojol kkiqasaj ri cortina che kujach uwach ri Santo rukʼ ri Santísimo, kkichʼuq ri arca del testimonio, ri altares, xuqujeʼ ri nikʼaj chi jastaq che kekoj che uqʼijilaxik ri Dios. Ri qohatitas are kekʼamow bʼi ri jastaq riʼ. Ri guersonitas kkikʼam bʼi ri atzʼyaq che kkoj che ri tienda, ri chʼuqubʼal re, ri pantallas xuqujeʼ ri kolobʼ che kekoj che ri tienda (weneʼ are ri kolobʼ che kkoj che ri tabernáculo). Are kʼu ri meraritas are kekil ri armazones, ri columnas, ri pedestales y ri estacas re ri tienda rachiʼl ri kolobʼ (ri kolobʼ che kʼo pa ri patio che kusutij rij ri tabernáculo) (Nú 1:50, 51; 3:25, 26, 30, 31, 36, 37; 4:4-33; 7:5-9).
it-2 214 párr. 2
Levitas
Pa taq ri uqʼij ri Moisés jun levita kumajij ubʼanik ri uchak are chiʼ treinta chi ujunabʼ, jun chke ri chak che kkibʼano are kkikʼam bʼi ri tabernáculo y ronojel ri jastaq che kkoj chupam are chiʼ kebʼe pa jun chi lugar (Nú 4:46-49). Jujun levitas kkimaj ubʼanik jujun taq chak are chiʼ veinticinco kijunabʼ, are kʼu kekun taj ketobʼan che ukʼamik bʼi ri tabernáculo pa jun chi lugar (Nú 8:24). Pa taq ri uqʼij ri qʼatal tzij David xyaʼ bʼe chke ri kʼo veinte kijunabʼ kkimaj ubʼanik ri chak. Ri rumal che xbʼan wajun chak riʼ are che ri tabernáculo kkʼam ta chi bʼi pa jun lugar (rumal che xa jubʼiqʼ chi kraj kbʼan ri templo). Kkiya kan ubʼanik ri chak are chiʼ ktzʼaqat cincuenta kijunabʼ (Nú 8:25, 26; 1Cr 23:24-26; chawilaʼ EDAD). Ri levitas rajawaxik kketaʼmaj ri kubʼij ri Taqanik, rumal che amaqʼel kkisikʼij y kkikʼut chuwach ri tinamit (1Cr 15:27; 2Cr 5:12; 17:7-9; Ne 8:7-9).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w06 1/8 23 párr. 13
Chkʼol qanojibʼal: chqaxiʼj qibʼ chuwach ri Dios
13 David xril ri utobʼanik ri Dios are chiʼ xuriq kʼax, wariʼ xubʼano che xniman más che ri Jehová y xukubʼsaj más ukʼuʼx chrij (Salmo 31:22-24). Are kʼu, oxibʼ mul xukʼut ta nimanik chuwach ri Dios y wariʼ xubʼano che xuriq kʼi kʼax. Ri nabʼe are chiʼ xkʼam bʼi ri arca del pacto pa Jerusalén. Ri levitas xkitelej ta ubʼik junam rukʼ ri kubʼij ri uTaqanik ri Dios, xaneʼ xkikʼam bʼi pa carruaje. Are chiʼ Uzah, ukʼamom bʼi ri carruaje, xuchap apan ri Arca rech kusukʼumaj, are chiʼ xubʼan wariʼ xkamik rumal che xubʼan jun jastaq che taqal ta che. Qastzij che ri xubʼan Uzah are jun nimalaj mak, are kʼu wariʼ xkʼulmatajik rumal che David nim ta xril ri uTaqanik ri Dios. We kqilo, we kqaxibʼij qibʼ chuwach ri Dios kraj kubʼij che kqanimaj ronojel ri utaqanik (2 Samuel 6:2-9; Números 4:15; 7:9).
22-28 RE FEBRERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | NÚMEROS 5, 6
«¿Jas kqabʼan che resaxik kiwach ri nazareos?»
it-2 467; 468 párr. 1
Nazareo
Ri kkibʼij che keʼux nazareos kʼo oxibʼ jastaq che kekun taj kkibʼano: 1) kkitij ta nijun jastaq che keʼuqʼabʼarisaj; xuqujeʼ kekun taj kkitij nijun uwach uva, paneʼ kʼa rax na, chaqʼ chik o chaqiʼj chik, ni kkitij ri uwaʼal che bʼanom vinagre che o fermentado chik. 2) Kkiqopij ta ri kiwiʼ. 3) Kkichap ta jun kaminaq paneʼ are kifamiliar, junam rukʼ ri kitat, kinan o kachalal (Nú 6:1-7).
Tzujunik nim ubʼanik. Ri winaq che kuchaʼ uterneʼxik ri Jehová «jachaʼ jun nazareo» (tastalik; chaʼom), xa ta rumal che kraj nim kil wi kumal ri winaq rumal ri xuchaʼ ubʼanik. Ri Taqanik kubʼij: «Ronojel ri qʼijol ri kbʼeytaj ri uchiʼnik kkanaj tastalik che uterneʼxik» ri Jehová (Nú 6:2, 8; chajunamisaj rukʼ Gé 49:26).
Rumal laʼ, ri ktaʼ chke ri nazareos kʼo kraj kubʼij y nim ubʼanik pa ri qʼijilanik che ri Jehová. Junam rukʼ ri kubʼan ri kinimal ri kojol tabʼal toqʼobʼ, che utz taj kuchap jun kaminaq paneʼ ufamilia, je waʼ ri kubʼan ri nazareo. Ri kinimal ri kojol tabʼal toqʼobʼ y ri kojol tabʼal toqʼobʼ xuqujeʼ kekun taj kkitij jastaq che kubʼano che keqʼabʼarik are chiʼ kkibʼan ri kichak che ri Jehová, rumal che nim ubʼanik ri chak che kkibʼano (Le 10:8-11; 21:10, 11).
Xuqujeʼ ri nazareo (heb. na·zír) rajawaxik kux tastalik y kuya bʼe che kkʼiy ri uwiʼ, are waʼ ri kkʼutuw chkiwach ri nikʼaj chik che are jun tastalik nazareo (Nú 6:5). Ri tzij hebrea na·zír, xkoj chke ri uqʼabʼ taq uvas che josqʼim taj pa taq qʼij re sábado xuqujeʼ ri junabʼ re ri jubileo (Le 25:5, 11). Xuqujeʼ sibʼalaj mayibʼal che tzʼibʼatal ri tzij riʼ: «Tastal che upatanixik ri Ajawaxel» chuwach ri chʼichʼ re ri pisbʼal ujolom ri kojol tabʼal toqʼobʼ, wariʼ are kkʼutuwik che ujachom ri ukʼaslemal che ri Jehová [heb. né·zer, che junam kubʼij rukʼ ri tzij na·zír] (Éx 39:30, 31). Xuqujeʼ ri corona o diadema che kkikoj ri qʼatal taq tzij che uchaʼom ri Jehová pa Israel xuqujeʼ kbʼix né·zer che (2Sa 1:10; 2Re 11:12; chawilaʼ CORONA; DEDICACIÓN). Ri apóstol xubʼij che ri ixoq che kʼo pa ri congregación yaʼom bʼe che knimar ri uwiʼ jetaneʼ che jun atzʼyaq che kuya pa ujolom, wariʼ kunaʼtaj che are ri achi kkʼamow ubʼe y che rajawaxik kniman che ri Dios. Rumal laʼ are chiʼ kbʼix che ri nazareo che kuqopij ta ri uwiʼ, che kutij ta nijun uwach vino y che rajawaxik tastalik y chʼajchʼoj, wariʼ kukʼut chuwach ri nazareo che rajawaxik rukʼ ronojel ranimaʼ kunimaj ri utaqanik ri Jehová (1Co 11:2-16; chawilaʼ CABELLO; COBERTURA PARA LA CABEZA; NATURALEZA).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w05 15/1 30 párr. 2
Kipreguntas ri sikʼinelabʼ
Sansón are nazareo are kʼu junam ta ubʼanik kukʼ ri nikʼaj chi nazareos. Are chiʼ majaʼ kkʼojiʼk jun ángel xubʼij che ri unan: «Kkʼojiʼ kʼu na jun awal ala ri man kqopix ta ri uwiʼ. Rumal rech chi we alaj ala riʼ ktastaj na che upatanixik ri Dios jachaʼ nazareo, kʼa majoq kalaxik, rech areʼ ri kchaplen ri kitoʼtajisaxik ri aj israelibʼ pa kiqʼabʼ ri filisteos» (Jueces 13:5). Sansón are ta xchaʼowik che xux nazareo, xaneʼ are ri Dios xbʼinik che kux nazareo. Are kux nazareo pa ronojel ukʼaslemal. Rumal laʼ kʼo ta kubʼan che ri areʼ we kuchap jun kaminaq. We kril taj kuchap jun kaminaq, ¿jas kubʼano rech kux na nazareo? Xqilo che jun nazareo che are ri Dios chaʼowinaq junam ta rukʼ jun winaq che xaq utukel kraj kux nazareo.