Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
4-10 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 SAMUEL 18, 19
«Ri Barzilái retaʼm che kʼo jujun jastaq kkun ta che ubʼanik»
w07 15/7 14 párr. 5
Ri Barzilái, qas xuchʼobʼo che kʼo kkun ta che ubʼanik
Ri David sibʼalaj xmaltyoxinik. Are chiʼ ri David xubʼij che ri Barzilái che kchakun rukʼ pa ri qʼatbʼal tzij, xubʼij ta che xa rumal che kʼo kajwataj che ri Barzilái xaneʼ rumal ri utz taq ubʼantajik. Xuqujeʼ sibʼalaj nim ubʼanik che kchakun chilaʼ rumal che amaqʼel krachilaj ri qʼatal tzij David.
w07 15/7 14 párr. 7
Ri Barzilái, qas xuchʼobʼo che kʼo kkun ta che ubʼanik
Weneʼ ri Barzilái xchoman chrij ri ujunabʼ, che ya nim chik, y weneʼ xuchomaj che naj ta chi tiempo kkʼasiʼk rumal laʼ xraj taj xchakun pa ri qʼatbʼal tzij (Salmo 90:10). Paneʼ ri Barzilái ukojom uchuqʼabʼ che utoʼik ri David, areʼ retaʼm che kʼo kkun ta chi che ubʼanik. Ri nimalaj eqeleʼn xtzujux che pa ri qʼatbʼal tzij xubʼan taj che xchoman ta chi chrij ri kkun ta che ubʼanik. Kjunamataj ta rukʼ ri Absalón, che xubʼan nim che ribʼ (Proverbios 11:2).
w07 15/7 15 párrs. 1, 2
Ri Barzilái, qas xuchʼobʼo che kʼo kkun ta che ubʼanik
Ri ukʼutbʼal ri Barzilái kukʼut chqawach che rajawaxik kojchoman chrij ri kojkun taj kqabʼano. Are kʼu kqaxutuj ta ri eqeleʼn che kyaʼ chqe xa rumal che kqachomaj che kojkun ta che ubʼanik o rech kʼi ta chak kqabʼano. We kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová che kojutoʼo y kuya qanojibʼal che ubʼanik, ri areʼ kojutewchij (Filipenses 4:13; Santiago 4:17; 1 Pedro 4:11).
Rajawaxik kqachʼobʼo che kʼo kojkun ta che ubʼanik. Jun kʼutbʼal, we jun qachalal che sibʼalaj latzʼ uwach rumal kʼi jastaq che kubʼan pa ri ukojonik, kukʼam ta chi nikʼaj eqeleʼn che kyaʼ che rumal che kraj kuchajij ri ufamilia y ri ukojonik, ¿la mat qastzij che wariʼ kukʼutu che ri qachalal kuchʼobʼo che kʼo jastaq kkun ta che ubʼanik? (Filipenses 4:5; 1 Timoteo 5:8).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w20.04 30 párr. 19
Chqakʼisaʼ utijik anim
19 We qariqom jun kʼax pa ri qakʼaslemal xuqujeʼ kqanaʼ che kʼo ta nijun kuchʼobʼ ri tajin kqakʼulmaj, ri ukʼutbʼal ri Mefibóset kuya qachuqʼabʼ (2 Sam. 4:4). Xaq xiw ta qʼajinaq raqan xuqujeʼ xuchʼij ri kʼax che xubʼan ri qʼatal tzij David che. Are ta ri Mefibóset xtzukun ri kʼax riʼ, are kʼu xuya taj che xkʼojiʼ jun itzel uchomanik. Nim xril ri kʼo rukʼ, xuqujeʼ nim xril ri utzilal che xukʼut ri David che ojer kanoq (2 Sam. 9:6-10). Are chiʼ utz ta uqʼatik tzij xbʼan pa uwiʼ rumal ri David, areʼ xkʼojiʼ jun utz uchomanik. Xuya taj che ri xubʼan ri David che xkʼiy itzelal pa ranimaʼ xuqujeʼ xuchomaj taj che are ri Jehová xbʼanow ri xubʼan ri David che. Xaneʼ xuya ri utobʼanik che ri qʼatal tzij che chaʼom rumal ri Jehová (2 Sam. 16:1-4; 19:24-30). Jehová xuyaʼo che ktzʼibʼax kan pa ri Biblia ri utzalaj ukʼutbʼal ri Mefibóset rech kʼo kqetaʼmaj chrij (Rom. 15:4).
11-17 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 SAMUEL 20, 21
«Ri Jehová are jun Dios che utz ta kril ri itzelal»
it-1 977 párr. 6
Gabaón
Ri gabaonitas xsach ta kiwach pa kʼi junabʼ. Paneʼ ri Saúl xraj xukʼis tzij pa kiwiʼ ri gabaonitas are kʼu xkun taj, ri gabaonitas xkeyej ri kubʼan ri Jehová che kitoʼik. Ri Jehová xubʼano che oxibʼ junabʼ xpe jun nimalaj wiʼjal are chiʼ tajin kuqʼat tzij ri David. Rumal laʼ ri David xutaʼ che ri Jehová jasche xkʼulmataj wariʼ y ri areʼ xubʼij che che rumal ri kamisanik bʼanom. Rumal laʼ xutaʼ chke ri gabaonitas jas rajawaxik kubʼano rech ktoj ukʼaxel ri kʼax che bʼanom chke, ri gabaonitas xkibʼij che: «‹Man pwaq taj› ktojow ukʼaxel wariʼ». Ri e areʼ xkichʼobʼo che ri Taqanik kubʼij che kʼo ta jun tojbʼal kyaʼ chke ri xekam kachalaxik (Nú 35:30, 31). Yaʼtal ta chke che xaq e areʼ kekikamisaj ri ajmakibʼ, rumal laʼ ri David xtaqan che kikamisaxik ri siete ukʼojol ri Saúl. Xbʼan wariʼ rumal che weneʼ ri ukʼojol ri Saúl xuqujeʼ xetobʼan che kikamisaxik ri gabaonitas (2Sa 21:1-9). Wet mat xetobʼanik, kuya taj che e areʼ kekam rumal ri kimak ri kitat kinan (Dt 24:16), junam che kubʼij pa ri Taqanik rajawaxik kyaʼ «kʼaslemal che ukʼexwach kʼaslemal» (Dt 19:21).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w13 15/1 31 párr. 14
Ri e kʼamal bʼe are usipanik ri Jehová
14 Paneʼ kqariq kʼax rumal ri Satanás y ri ketobʼan rukʼ, ri oj upatanelabʼ ri Jehová qayaʼom ta kan ri qachak che uyaʼik ubʼixik ri utzij. Paneʼ jujun chqe qariqom nimaʼq taq kʼax che kjunamataj rukʼ ri Goliat qakubʼsam qakʼuʼx chrij ri Jehová, che kojutoʼ rech kqachʼij ri kʼax. Are kʼu jujun taq mul ri kʼax che kqariqo kubʼano che kqaj ri qachuqʼabʼ y kojkosik. Are chiʼ kqanaʼ wariʼ más kʼax kqariq che uchʼijik ri kʼax. Rumal laʼ, ri utobʼanik jun kʼamal bʼe sibʼalaj kojutoʼo rech kojkikot chi jun mul y kʼo qachuqʼabʼ. Jun precursora che 65 chi ujunabʼ xubʼij: «Jun mul sibʼalaj kinbʼisonik xuqujeʼ sibʼalaj kinkos che utzijoxik ri utzij ri Dios. Rumal laʼ jun kʼamal bʼe xutaʼ chwe ri tajin kinkʼulmaj. Xojtzijonik y xubʼij jun kʼutbʼal re ri Biblia chwe. Xinbʼan ri pixabʼ che xuya chwe y wariʼ xinutoʼo. ¡Sibʼalaj kinmaltyoxij che xel ukʼuʼx chwe y xinutoʼo!». Are jun sipanik re ri Jehová che uyaʼom kʼamal taq bʼe che kejunamataj rukʼ Abisai, che kel kikʼuʼx chqe y kojkitoʼo.
18-24 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 SAMUEL 22
«Chakubʼsaj akʼuʼx che ri Jehová qas katutoʼo»
cl 19 párr. 11
¿La qas kojkunik kojqebʼ rukʼ ri Dios?
11 Usikʼixik ri tzij, «sibʼalaj nim ri ukunem xuqujeʼ ri uchuqʼabʼ» kjunamataj ta rukʼ usikʼixik uwach ri xubʼan ri Jehová che kikolik ri israelitas chuchiʼ ri mar Rojo y ri xubʼan che kichajixik cuarenta junabʼ pa ri chaqiʼj ulew (Isaías 40:26). Rukʼ ri jun bʼantajik riʼ kojkunik kqachʼobʼ ri xubʼan ri Jehová che ujaqik ri mar y kqachʼobʼ ri xkibʼan ri israelitas —che weneʼ más che e tres millones winaq— xekunik xeqʼax pa ri mar (Éxodo 14:21; 15:8). Wariʼ kukʼutu ri nimalaj uchuqʼabʼ ri Jehová che xukoj che uchajixik ri utinamit, jun kʼutbʼal xresaj kijoron pa jun abʼaj y xuya ri maná che kiwa (Éxodo 16:31; Números 20:11). Wajun kʼutbʼal riʼ kukʼut chqawach che ri Jehová kʼo nimalaj uchuqʼabʼ y kkun che qatoʼik. ¡Sibʼalaj kojkikotik che kqabʼan qachʼawem che jun Dios che «areʼ qapanibʼal xuqujeʼ qachuqʼabʼ; toʼl qech pa taq ri joqʼotaj re kʼaxkʼolil»! (Salmo 46:1).
w10 1/6 26 párrs. 4-6
Ri Jehová «jik rukʼ ri jik»
Chqanikʼojampeʼ más ri kraj kubʼij wajun versículo riʼ. Ri tzij «jik rukʼ ri jik» petinaq che jun tzij hebreo che xuqujeʼ kraj kubʼij ukʼutik «utzilal rukʼ loqʼoqʼebʼal». Ri tzij jik, kʼo ubʼanik rukʼ ri loqʼoqʼebʼal y ri utzilal. Rumal laʼ ri Jehová kubʼij chke ri upatanelabʼ che kʼo ta jun mul keʼuya kanoq, rumal che keʼuloqʼoqʼej.
Chqilaʼ chi jun jastaq che nim ubʼanik chrij ri tzij jik. Wajun bʼantajik riʼ kkʼut rukʼ ri kbʼanik. Rumal laʼ ri versículo kubʼij che ri Jehová «jik rukʼ ri jik», kraj kubʼij che rukʼ ronojel ri kubʼano kukʼutu che are jun Dios jik. Y ri qʼatal tzij David qas xril wariʼ pa ri ukʼaslemal: xrilo che xyaʼ ta kan rumal ri Jehová, xtoʼik, xchajixik y xkʼam ubʼe rumal. Xuqujeʼ xqaj ta pa kiqʼabʼ «ri xkibʼan kikʼulel che», rumal laʼ sibʼalaj xmaltyoxinik (2 Samuel 22:1).
¿La kʼo kubʼan pa ri qakʼaslemal ri kubʼij 2 Samuel 22:26? Chnaʼtaj chqe che Jehová kukʼex ta ri ubʼantajik (Santiago 1:17). Ri areʼ amaqʼel kubʼan ri kubʼij. Rumal laʼ ri David xubʼij: «Ri Ajawaxel [...] man kʼu keʼuwonobʼaʼ ta kanoq ri e jik che» (Salmo 37:28).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w12 15/11 17 párr. 7
Chqakʼutuʼ machʼachʼem
7 Ri David sibʼalaj xumay ri umachʼachʼem ri Jehová. Rumal laʼ xubʼan wajun bʼixonem riʼ: «Lal ktoʼw la nuwiʼ xuqujeʼ kitoʼtajisaj la; ri utzil la ubʼanom chwe chi utz in elinaq» (2 Sam. 22:36). Ri salmista retaʼm che ronojel ri kkunik kubʼano are ri Jehová yaʼowinaq che. Retaʼm che ri Jehová sibʼalaj kmachʼachʼik rumal che kutatabʼej (Sal. 113:5-7). Y ri oj xuqujeʼ, ronojel ri qariqom ri yaʼom chqe are ri areʼ yaʼowinaq (1 Cor. 4:7). Are kʼu, ¿jasche kqabʼij che más nim na ubʼanik jun winaq we kmachʼachʼik? Rumal che ukʼutik wajun bʼantajik riʼ sibʼalaj nim ubʼanik chuwach ri Jehová (Luc. 9:48). Sibʼalaj utz che kojchoman chrij wariʼ.
25-31 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 SAMUEL 23, 24
«¿La tajin kaya che ri Jehová ri más utz kʼo awukʼ?»
it-1 174
Arauna
Ri Arauna xraj xusipaj ri chikop, ri jastaq y ri lugar che kukoj ri David che uyaʼik ri tabʼal toqʼobʼ, are kʼu ri areʼ xukʼam taj xraj xutojo. Pa 2 Samuel 24:24, kubʼij che ri David xuya 50 siclos de plata (110 dólares [E.U.A.]) che uloqʼik ri ukʼolbʼal ri altar y ri e chikop che xukoj che ri tabʼal toqʼobʼ. Tekʼuriʼ pa 1 Crónicas 21:25, kubʼij che ri David xuya 600 siclos re qʼan pwaq (77,000 dólares [E.U.A.]) che waʼ ronojel ri jastaq riʼ. Ri xtzʼibʼan ri wuj re Segundo de Samuel kubʼij che ri David xaq xuwi xutoj ri lugar jawiʼ xbʼan wi ri altar y ri e jastaq che xkoj che ri tabʼal toqʼobʼ, kuya ta ubʼixik chrij ri templo. Tekʼuriʼ pa Primero de las Crónicas kubʼij che ri lugar jawiʼ xbʼan wi ri templo xuqujeʼ are jun che ri jastaq che xuloqʼ ri David che ri Arauna (1Cr 22:1-6; 2Cr 3:1). Rumal che ri kʼolbʼal re ri templo sibʼalaj nim, wariʼ kukʼutu che xuqujeʼ ri David xuloqʼ wajun ulew riʼ rukʼ ri 600 siclos re qʼan pwaq.
w12 15/1 18 párr. 8
Ri kqetaʼmaj chrij «ri pixabʼ [re] ri qastzij»
8 Jujun taq mul, ri israelitas xkiya sipanik che ri Jehová. Weneʼ rumal che kkaj kemaltyoxin che o kkaj che keqaj chuwach. Are kʼu kkiya ri chikop che ri más utz. Junam qukʼ oj paneʼ kimik kqaya ta chi chikop che ri Jehová, are kʼu kqaya ri qachuqʼabʼ, ri qatiempo y ri qarajil che upatanexik. Rumal laʼ, rajawaxik kqabʼan rukʼ ronojel qanimaʼ. Ri apóstol Pablo xubʼij: «¡Qaqʼijilaj bʼaʼ, kukʼ taq ri e qachiʼ! Chibʼanaʼ utzil. Chijachalaʼ ri jastaq iwech chbʼil iwibʼ». Chiʼ kqabʼan ronojel wariʼ tajin kqaya sipanik che ri Jehová che kqaj chuwach (Heb. 13:15, 16). Rumal laʼ ri kqabʼan che rilik ronojel ri jastaq riʼ kukʼutu we rukʼ ronojel qanimaʼ tajin kqaya che ri Jehová. Junam rukʼ ri xkibʼan ri israelitas ojer kanoq are chiʼ xkiya ri más utz che ri Jehová.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w05 15/5 19 párr. 6
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj Segundo de Samuel
23:15-17. Ri David sibʼalaj nim xril ri taqanik chrij ri kʼaslemal y ri kikʼ, rumal laʼ xubʼan ta nijun jastaq che ri taqanik kubʼij che utz taj. Ri oj xuqujeʼ rajawaxik nim kqil wi ri utaqanik ri Dios.
1-7 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 1 REYES 1, 2
«Kʼo chqetaʼmaj chrij ri jastaq che utz taj kqabʼano»
it-2 910 párr. 2
Salomón
Are chiʼ ri Adonías y ri e rachiʼl xkita ri e tzij riʼ pa Guihón: «¡Chkʼasal ri ajawinel Salomón!», xkixibʼij kibʼ y xeʼanimaj bʼik. Are kʼu ri Salomón xraj taj xumajij ri uqʼatbʼal tzij rukʼ chʼoj. Wet are ri Adonías xok che qʼatal tzij weneʼ xukamisaj ta riʼ ri Salomón. Tekʼuriʼ xutaq bʼi utzukuxik ri Adonías pa ri rachoch ri Dios, rech kekʼam uloq. Xuqujeʼ xuya taqanik che rumal che kʼo ta itzelal ubʼanom ri Adonías kkamisax taj y tekʼuriʼ xutaq bʼi cho rachoch (1Re 1:41-53).
it-1 55
Adonías
Are chiʼ kaminaq chi ri David, ri Adonías xchʼaw rukʼ ri Bat-seba rech kyaʼ ri Abisag che rixoqil, wajun ali are xchajin ri David. Are chiʼ Adonías xubʼij wariʼ: «Chi ri ajawbʼal chwe in yaʼtal wi, ronojel kʼut ri Israel reyem chi in taj ri xinkanaj che ajawinel». Xukʼutu che xuchomaj che taqal che che kux qʼatal tzij are kʼu xyaʼ ta che, paneʼ kuchʼobʼo che are ri Dios xchaʼow ri Salomón (1Re 2:13-21). Xuqujeʼ wariʼ kukʼutu che kurayij kʼi jastaq rumal che xubʼij che kraj kkʼuliʼ rukʼ ri Abisag paneʼ retaʼm che utz taj, ri kinaqʼatisabʼal ri winaq rech ri antiguo Oriente are che ri rixoqil y ri qas ta rixoqil jun qʼatal tzij xaq xiw rech areʼ y rech ri kkanaj kan pa ukʼaxel kuya taj kkʼuliʼ rukʼ jun chik. (Chajunamisaj rukʼ 2 Sa 3:7; 16:21). Rumal laʼ, ri Salomón xutaq ri Benaya che ukamisaxik ri Adonías (1Re 2:22-25).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w05 1/7 30 párr. 1
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj Primero de los Reyes
2:37, 41-46. ¡Utz taj we kqachomaj che kqanimaj ta ri utaqanik ri Dios y are kqabʼan ri kqaj oj! Ri keʼel kan pa ri «alaj uwach ri bʼe ri kekʼaman bʼik pa ri kʼaslemal» kkiriq nimalaj kʼax (Mateo 7:14).
8-14 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 1 REYES 3, 4
«Ri nojibʼal are más nim ubʼanik chuwach ri qʼan pwaq»
w11 15/12 8 párrs. 4-6
Are chqesaj kiwach ri utz taq kibʼantajik y are ta ri utz ta xkibʼano
4 Are chiʼ ri Salomón xumajij uqʼatik tzij, ri Jehová xutaʼ che pa jun achikʼ jas kraj. Y ri areʼ xubʼij che are kraj unojibʼal (chasikʼij uwach 1 Reyes 3:5-9). Rumal wariʼ ri Jehová sibʼalaj utz xril ri xutaʼ ri Salomón, rumal che are ta xutaʼ uqʼinomal y nimal uqʼij, ri Jehová xubʼij che: «Kinya na noʼj chawe xuqujeʼ etaʼmanik [...]. Kinya kʼu na taq qʼinomal chawe» (1 Rey. 3:10-14). Junam rukʼ ri xubʼij ri Jesús, ri ixoq qʼatal tzij re Seba xuta ri nimalaj unojibʼal ri Salomón rumal laʼ xbʼe che rilik paneʼ sibʼalaj nim xubʼinbʼej rech xopanik (1 Rey. 10:1, 4-9).
5 Kimik ri oj kqeyej taj che kyaʼ qanojibʼal junam rukʼ ri Salomón. Are kʼu kojkunik kqariq ri nojibʼal junam rukʼ ri xubʼij kan areʼ waral: «Chayaʼ axikin che utatabʼexik ri noʼj; chajachaʼ ri achomabʼal che ri etaʼmanik». Xuqujeʼ xubʼij kanoq che xaq ta jeriʼ kqariq nojibʼal xaneʼ rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che uriqik rumal che xukoj waʼ taq tzij riʼ «chatzʼonoj», «qas chajachaʼ awibʼ che kitzukuxik» y «katzukuj» (Prov. 2:1-6).
6 Utz che kqabʼan we preguntas riʼ: «¿La qas nim kinwil ri ukʼutbʼal ri Salomón y nim kwil ri nojibʼal che kuya ri Dios chqe junam rukʼ areʼ?». Kimik e kʼi winaq are bʼenaq kikʼuʼx rukʼ ri pwaq y ri kichak, kkikʼut wajun bʼantajik riʼ are chiʼ kkichaʼ jas curso kkikʼam bʼik y jampaʼ tiempo kkibʼano. E kʼu ri oj y ri qafamilia, ¿la kqakʼut rukʼ ri kqachaʼ ubʼanik pa ri qakʼaslemal che qas nim kqil ri nojibʼal che uyaʼom ri Dios chqe? ¿La kqaj che ri noʼj uyaʼom ri Dios chqe kubʼano che kqakʼex ri qachomanik y kqakoj qametas? We kqabʼano kqariq nim utzilal. Rumal laʼ, ri Salomón xubʼij wariʼ: «Xuqujeʼ kawetaʼmaj na jachike ri kolom, xuqujeʼ ri sukʼ, kachʼobʼ kʼu na ronojel ri utz» (Prov. 2:9).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w98 1/2 11 párr. 15
Jehová, are jun Dios che kubʼan ri kutzujuj
15 Ri Jehová xeʼutewchij ri e rijaʼlil ri Abrahán, junam che ubʼim kanoq. Pa ri 1473 a.C. are chiʼ ri Josué, ri xkanaj kan chukʼexwach ri Moisés, xukʼam kibʼe ri israelitas che xeʼok pa ri ulew Canaán. Are chiʼ xjach ri ulew chkiwach konojel ri tribus xukʼutu che ri Jehová qas xubʼan ri xutzujuj kan che ri Abrahán. Are chiʼ ri israelitas xeniman che ri Jehová, ri areʼ xeʼutoʼ chkiwach ri kikʼulel junam che xutzujuj kan chke. Je xubʼan pa ri utiempo ri David. Y pa ri utiempo ri Salomón, xtzʼaqat ri urox uchʼaqapil che utzujum kan che ri Abrahán: «Ri Judá, xuqujeʼ ri Israel man keʼajilataj taj ri kiwinaqil, e jachaʼ ri sanyebʼ ri kʼo chuchiʼ ri plo. Sibʼalaj kʼo ri katijik xuqujeʼ ri kukʼiʼaxik, kʼo nimalaj kikotemal» (1 Reyes 4:20).
15-21 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 1 REYES 5, 6
«Rukʼ ronojel kanimaʼ xkiwok ri templo»
w11 1/2 15 párr. 5
¿La awetaʼm?
Ri cheʼ cedro che kʼo pa ri Líbano sibʼalaj jeʼlik, kʼokʼ, ko, naj kuchʼijo y keʼok ta chikop chupam. Rumal laʼ, ri Salomón are xukoj che ri templo. Kimik xa jujun cheʼ re ri cedro kriqitaj chik pa ri Líbano.
it-1 451
Cedro
Xajwataj kʼi achijabʼ che uqasaxik ri cedro y che ukʼamik bʼi pa Tiro o Sidón chuchiʼ ri mar Mediterráneo, ri xkibʼan che uqʼaxexik pa Jope are che xkixim bʼik y xkiya bʼi puwiʼ ri jaʼ. Tekʼuriʼ chiʼ xopan pa Jope xkʼam bʼi pa Jerusalén. Ronojel ri cheʼ riʼ are ri xutaʼ ri Salomón che Hiram (1Re 5:6-18; 2Cr 2:3-10). Pa ri tiempo che xuqʼat tzij ri Salomón sibʼalaj kʼi cheʼ re cedro xopan pa Israel «jachaʼ ri kibʼanom ri kicheʼal taq ri juyubʼal taq higo» (1Re 10:27; chajunamisaj rukʼ Is 9:9, 10).
it-2 1097 párr. 4
Templo
Ri Salomón xeʼukoj 30,000 achijabʼ israelitas che ri chak y ronojel ikʼ xeʼutaq bʼi 10,000 rech kebʼe pa ri Líbano jun ikʼ kekibʼana chilaʼ, y kebʼ ikʼ kekʼojiʼ pa ri kachoch (1Re 5:13, 14). Chkixoʼl ri «man e kiwinaqil taj ri e jeqel pa Israel» xeʼukoj 70,000 achijabʼ rech kkerej ri cheʼ, y 80,000 rech kkiqasaj (1Re 5:15; 9:20, 21; 2Cr 2:2). Y xeʼukoj 550 achijabʼ rech kkilij ri chak y e 3,300 e tobʼanel ke ri e achijabʼ riʼ (1Re 5:16; 9:22, 23). Chkixoʼl ri 550 achijabʼ y ri e 3,300 tobʼanelabʼ, weneʼ xekoj 250 israelitas y 3,600 ri «man e kiwinaqil taj ri e jeqel pa Israel» (2Cr 2:17, 18).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
g 5/12 17, recuadro
Ri Biblia, are jun wuj rech profecías che qas tzʼaqat. Parte 1
JUNABʼ CHE KUYA UBʼIXIK RI BIBLIA
1 Reyes 6:1 (Ri Tyoxlaj Wuj) kukʼut chqawach che ri junabʼ che kʼo pa ri Biblia qas tzʼaqat. Rumal che chilaʼ kuya wi ubʼixik ri junabʼ che ri qʼatal tzij Salomón xumaj uyakik ri templo pa Jerusalén, kubʼij: «Kaqʼoʼ jumuchʼ (480) junabʼ [kraj kubʼij, 479 junabʼ] chik eʼelenaq chi uloq ri eʼajisrael pa ri Egipto, kijebʼ junabʼ chik are taq chi kajawinik chik ri Salomón puwiʼ ri Israel, pa ri ikʼ Siv, che are ukabʼ ikʼ, xumajij uyakik ri Nim Rachoch ri Yahweh».
Ri Biblia kuya ubʼixik che pa ri 1034 a.C. kajibʼ chiʼ junabʼ uqʼatom tzij ri Salomón rumal laʼ we kojtzalij 479 junabʼ chqij, kojopan pa ri junabʼ 1513 a.C. are chiʼ ri israelitas xeʼel bʼi pa Egipto.
22-28 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 1 REYES 7
«Kebʼ nimaʼq taq raqan ja che kʼi kraj kubʼij»
w13 1/12 13 párr. 3
«K[a]riq na kaq chʼichʼ pa taq ri juyubʼ»
Are chiʼ ri Salomón xuyak ri templo pa Jerusalén xukoj kʼi cobre. Y kʼi chke ri jastaq che xukojo are ri David, ri utat, yaʼowinaq kanoq are chiʼ xuchʼak Siria (1 Crónicas 18:6-8). Xkoj cobre che ubʼanik ri kʼolbʼal jaʼ, che kbʼix mar che, che weneʼ kuchʼij 66,000 litros joron (17,500 galones) y weneʼ ri kʼolbʼal riʼ xpajan 30 toneladas (1 Reyes 7:23-26, 44-46). Xuqujeʼ xkoj cobre che ri kebʼ raqan ja che e kʼo chuchiʼ ri templo. Ri unimal ketan 8 metros (26 pies) y ri uchomal 1,7 metros (5,6 pies); tekʼuriʼ xbʼan kebʼ retzʼabʼalil ri raqan ja rukʼ qʼan chʼichʼ che 2 metros (6,5 pies) raqan, teqʼ ri upam y 7,5 centímetros (3 pulgadas) upimal (1 Reyes 7:15, 16; 2 Crónicas 4:17). Wariʼ kukʼutu che sibʼalaj kʼi cobre xkoj che uyakik ri templo.
it-1 361
Boaz, II
Are ubʼiʼ jun chke ri kebʼ nimaʼq taq raqan ja che xkoj chuchiʼ ri templo, che kkaʼy pa ri Norte. Boaz ubʼiʼ, weneʼ kraj kubʼij «Rukʼ chuqʼabʼ». Y ri jun chik raqan ja che kkaʼy pa ri Sur Jakín ubʼiʼ, kraj kubʼij «Ri Jehová ko kutakʼabʼaʼ». Are kʼu we kkaʼy jun pa ri este, y kumaj usikʼixik pa derecha kopan pa izquierda kraj kubʼij: «Ri Jehová ko kutakʼabʼaʼ ri templo rukʼ chuqʼabʼ» (1Re 7:15-21; chawilaʼ CAPITEL).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-1 282
Atinik, atinem
Rajawaxik che ri kkipatanij ri Jehová e chʼajchʼoj. Je wariʼ xbʼan pa ri tabernáculo xuqujeʼ je xbʼan pa ri templo. Are chiʼ xmajix kikojik kojol tabʼal toqʼobʼ, ri Aarón xuqujeʼ ri ukʼojol xeʼatinik tekʼuriʼ xkikoj ri katzʼyaq (Éx 29:4-9; 40:12-15; Le 8:6, 7). Ri e kojol tabʼal toqʼobʼ kkichʼaj ri kiqʼabʼ y ri kaqan, chupam ri kʼolbʼal jaʼ che kʼo pa ri patio re ri tabernáculo y, chiʼ xqʼax ri tiempo pa ri mar fundido che xkoj pa ri templo re Salomón (Éx 30:18-21; 40:30-32; 2Cr 4:2-6). Pa ri Qʼij re Sachbʼal mak rajawaxik che kebʼ mul keʼatin ri kojol tobʼal toqʼobʼ (Le 16:4, 23, 24). Ri kekʼamow bʼi ri amaʼ kʼisikʼ re Azazel, ri utiʼj wakax y ri kkoj che ri tabʼal toqʼobʼ che kesax bʼi pa ri tinamit rajawaxik keʼatinik y kkichʼaj ri katzʼyaq are chiʼ ketzalij loq (Le 16:26-28; Nú 19:2-10).
29 RE AGOSTO KOPAN 4 RE SEPTIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 1 REYES 8
«Jun jeʼlalaj chʼawem che xbʼan rukʼ machʼachʼem»
w09 15/11 9 párrs. 9, 10
Ri utijoxik qibʼ chrij ri Biblia kubʼano che utz kqabʼan che ri qachʼawem
9 We kqaj che ri Jehová kuta ri qachʼawem rajawaxik che pa ri qanimaʼ kel wi loq. Pa ri capítulo 8 re Primero de los Reyes kqariq jun utzalaj chʼawem che xubʼan ri Salomón are chiʼ xjach ri templo re Jerusalén pa ri junabʼ 1026 a.C. Salomón xubʼan jun chʼawem che ri Jehová chkiwach e kʼi winaq are chiʼ xkoj ri arca re ri pacto pa ri Santísimo y Jehová xunojisaj ri templo che sutzʼ.
10 Wajun chʼawem riʼ kukʼut kʼi jastaq chqe chrij ri qanimaʼ. Jun kʼutbʼal ri qʼatal tzij xubʼij che xaq xiw ri Jehová kuchʼobʼ ri qanimaʼ (1 Rey. 8:38, 39). Xuqujeʼ xubʼij che we kʼo jun makuninaq, kkunik ktzalij lo rukʼ ri Dios «rukʼ ronojel ri [r]animaʼ». Xuqujeʼ ri israelitas xketaʼmaj che we kʼo jujun winaq kbʼanow kʼax chke, ri Jehová kuta ri kichʼawem we rukʼ ronojel kanimaʼ kkibʼano y kkitas ta kibʼ chrij (1 Rey. 8:48, 58, 61). Rumal laʼ rukʼ ronojel qanimaʼ chqabʼanaʼ qachʼawem che ri Jehová.
w99 15/1 17 párrs. 7, 8
Rukʼ ronojel qanimaʼ chqabʼanaʼ qachʼawem
7 Paneʼ xaq qatukel o chkiwach kʼi winaq kqabʼan qachʼawem, rajawaxik che kqabʼan rukʼ machʼachʼem (2 Crónicas 7:13, 14). Ri qʼatal tzij Salomón rukʼ machʼachʼem xubʼan jun chʼawem chkiwach e kʼi winaq are chiʼ xujach ri templo che ri Jehová pa Jerusalén. Ri Salomón xubʼan jun jeʼlalaj ja che kʼo ta jun winaq cho ri uwach Ulew ubʼanom wariʼ. Are kʼu, chiʼ xubʼan ri uchʼawem rukʼ machʼachʼem xubʼano y xubʼij: «¿La qas ta kʼu tzij chi yaʼtalik chi ri Dios kjeqiʼ chuwach ri uwach ulew? Ri kaj rukʼ ronojel ri unimalil man kkun ta che uqʼiʼik, ¡e ta kʼu lo we achoch la riʼ ri nuyakom che la!» (1 Reyes 8:27).
8 Junam rukʼ ri xubʼan ri Salomón, rajawaxik che kojmachʼachʼik are chiʼ kqabʼan qachʼawem chkiwach e nikʼaj chik. Ri kqabʼan che ubʼanik ri qachʼawem kukʼutu we kojmachʼachʼik. Are chiʼ kqabʼan qachʼawem rajawaxik taj kqakoj kʼi taq tzij, kqaraqaqej qachiʼ o kqabʼan nim che qibʼ rech ri e nikʼaj chik kojkilo, xaneʼ are chqayaʼ uqʼij ri Jehová (Mateo 6:5). Ri machʼachʼem xuqujeʼ kqʼalajin rukʼ ri kqabʼij pa ri qachʼawem. We kojmachʼachʼik kqataʼ ta che ri Jehová ri kqaj ta chuwach, xaneʼ kqaya bʼe che kubʼan ri kraj areʼ. Junam rukʼ ri xubʼij ri salmista: «Bʼanaʼ la toqʼobʼ Ajawaxel, chujkoloʼ la. Bʼanaʼ la toqʼobʼ Ajawaxel, ¡bʼanaʼ la chi utz kujelik!» (Salmo 118:25; Lucas 18:9-14).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-1 475 párr. 4
Kaj
Ri Salomón, ri xbʼanow ri templo pa Jerusalén xubʼij: «Ri kaj rukʼ ronojel ri unimalil man kkun ta che uqʼiʼik» ri Dios (1Re 8:27). Are ri Jehová xbʼanow ri kaj rumal laʼ ri uchuqʼabʼ are más nim na chuwach ronojel, y «¡xuwi kʼut ri ubʼiʼ sibʼalaj ajchikaj! ¡Ri ujuluwem kʼo puwiʼ ri kaj xuqujeʼ puwiʼ ri ulew!» (Sl 148:13). Ri Jehová kkunik kretaj ri kaj xuqujeʼ ronojel ri uwach Ulew xaq xuwi rukʼ ujaqik ri uqʼabʼ, junam rukʼ chiʼ jun winaq kuya jun jastaq pa uqʼabʼ (Is 40:12). Ri xubʼij kan ri Salomón kraj ta kubʼij che ri Jehová kʼo ta jun ulugar o che kkunik kkʼojiʼ pa jalajoj taq lugar, rumal che ri areʼ xuqujeʼ xubʼij: «Are kʼu kʼolbʼal waʼ ri lal jeqel wi», kraj kubʼij, ri lugar che e kʼo wi ri ángeles y ri Dios (1Re 8:30, 39).