Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
7-13 RE NOVIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 REYES 5, 6
«‹E kʼi na ri e kʼo qukʼ chkiwach ri e kʼo kukʼ e areʼ›»
it-1 800 párr. 4
Eliseo
Ri tinamit Israel xtoʼ chuwach Siria. Are chiʼ ri qʼatal tzij Jehoram tajin kuqʼat tzij pa Israel, ri tinamit Siria xaq kʼateʼ xchʼojin rukʼ ri tinamit Israel. Are kʼu kʼi mul ri qʼatal tzij Ben-hadad II xkun ta che ubʼanik kʼax che Israel, rumal che ri Eliseo xuya ubʼixik che ri qʼatal tzij Jehoram ri kkaj kkibʼan ri sirios. Nabʼe, ri Ben-hadad xuchomaj che xa kʼo jun winaq chkixoʼl ri rajchʼojabʼ che tajin kuya ubʼixik che ri qʼatal tzij re Israel ri kraj kubʼano. Are chiʼ xretaʼmaj che are ri Eliseo tajin kbʼin che ri Jehoram, xeʼutaq bʼi kʼi rajchʼojabʼ pa Dotán, y xkisutij rij kukʼ kej y carros re chʼoj rech kekichapaʼ ri Eliseo (GRABADO, vol. 1, pág. 950). Ri upataninel ri Eliseo sibʼalaj xuxiʼj ribʼ are chiʼ xeril ri sirios, are kʼu ri Eliseo xubʼij che ri Jehová che kutoʼ ri upatanel rech qas krilo: «We pataninel riʼ xrilo chi ri kʼachelaj nojinaq chke ajkejabʼ xuqujeʼ taq karwaj e re qʼaqʼ ri e kʼo chrij ri Eliseo». Are chiʼ tajin kenaqajin ri ajchʼojabʼ sirios, ri Eliseo xubʼan chi jumul uchʼawem che ri Jehová rech kubʼan jun chi milagro, xubʼij: «Kintzʼonoj che la chi chemoyirisaj la we winaq riʼ». Tekʼuriʼ ri Eliseo xubʼij chke ri sirios: «Chiniterenej»; are kʼu xeʼuchap ta che ri kiqʼabʼ, wariʼ kukʼutu che ri sirios xemoyir taj xaneʼ xchʼuqutaj ri kichomanik. Ri e areʼ xkichʼobʼ taj che are ri Eliseo xopan kukʼ, y ketaʼm taj jawchiʼ xeʼukʼam wi bʼik (2Re 6:8-19).
w13 15/8 30 párr. 2
Ri Eliseo xeril karwaj re qʼaqʼ. ¿La keʼawil at?
Are chiʼ ri Eliseo xeril ri e ukʼulel che kisutim rij pa Dotán xuxeʼj ta ribʼ. ¿Jas xtoʼwik? Are ri nimalaj ukojonik. Oj xuqujeʼ rajawaxik kkʼojiʼ nim qakojonik. Rumal laʼ, chqataʼ che ri Jehová rech kkʼojiʼ más qakojonik y nikʼaj chi bʼantajik che kuya ri ruxlabʼixel ri Dios chqe (Luc. 11:13; Gál. 5:22, 23).
it-1 453 párr. 4
Moyirik
Ri moyirik che xkiriq ri ajchʼojabʼ sirios rumal ri xubʼij ri Eliseo kʼo ubʼanik rukʼ ri kichomanik. Wet konojel ri ajchʼojabʼ qastzij xemoyirik, rajawaxik ta riʼ xetzuyex na bʼi che ri kiqʼabʼ, are kʼu ri Biblia xaq xiw kubʼij che ri Eliseo xubʼij wariʼ: «Are ta waʼ ri bʼe, man are ta tinamit waʼ ri kitzukuj. Chiniterenej». Jun achi che qas utz kril unikʼoxik e kʼutunem William James ubʼiʼ xuqʼalajisaj che kʼo jun jastaq kkʼulmatajik o jun yabʼil che kubʼan chke ri winaq che kkibʼan jastaq che jetaneʼ chuqutal ri kichomanik. Are ta rumal che e moyabʼ, xaneʼ xa kkichʼobʼ ta ri kkilo. Weneʼ are jelaʼ xkikʼulmaj ri ajchʼojabʼ sirios y kʼateʼ xkʼastaj ri kichomanik are chiʼ xeʼopan pa Samaria (2Re 6:18-20). Xuqujeʼ weneʼ are laʼ ri xkikʼulmaj ri achijabʼ re Sodoma rumal che ri Biblia kubʼij che xkiriq ta ri uchiʼ rachoch ri Lot, are kʼu qas ta xemoyirik rumal che kʼo ta kubʼij wi che xebʼisonik rumal che kekaʼy ta chik (Gé 19:11).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w05 1/8 9 párr. 2
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj Segundo de los Reyes
5:15, 16. ¿Jasche ri Eliseo xukʼam ta ri sipanik che xuya ri Naamán che? Rumal che retaʼm che are ri Jehová xkunan ri Naamán. Retaʼm che utz taj kubʼan chʼakoj chrij ri eqeleʼn che yaʼom che rumal ri Dios. Kimik, ri oj upataninelabʼ ri Jehová xuqujeʼ kqaj taj kqabʼan chʼakoj chrij ri eqeleʼn che yaʼom chqe. Kqabʼan pa qakʼaslemal ri xubʼij kan ri Jesús: «Man kʼo ta xiya che ri xikʼamo; chiyaʼ kʼu chke ri winaq, man kʼo ta jas kitoqʼij chke» (Mateo 10:8).
14-20 RE NOVIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 REYES 7, 8
«Ri Jehová xubʼan ri eyeʼm taj che kkʼulmatajik»
it-1 800 párr. 7
Eliseo
Are chiʼ xqʼax ri tiempo, ri qʼatal tzij Ben-hadad II xusutij rij ri tinamit Samaria are kʼu xa ta rech krelaqʼaj ri jastaq ke xaneʼ kraj kchʼojin kukʼ. Sibʼalaj nim kʼax xkiriq ri winaq che sutim kij, rumal riʼ xyaʼ ubʼixik che ri qʼatal tzij re Samaria che kʼo jun ixoq xutij ri ral. Rumal che ri qʼatal tzij Jehoram ukʼojol kan ri Acab, jun «kamisanel» achi, xubʼij che kukamisaj ri Eliseo, are kʼu xkun ta che ubʼanik. Are chiʼ ri qʼatal tzij rachiʼl bʼi ri rajchak xeʼopan pa ri rachoch ri Eliseo, xubʼij che che kukubʼsaj ta chi ukʼuʼx chrij ri Jehová che ketoʼ rumal. Ri Eliseo xubʼij che che chukabʼ qʼij kkʼojiʼ na kʼi jastaq ri kkitijo. Are kʼu ri rajchak ri qʼatal tzij xa xutzeʼj ri xubʼij ri Eliseo, rumal laʼ ri Eliseo xubʼij che: «Ri at keʼawil na kukʼ taq ri abʼaqʼwach, man katij ta kʼu na awe che». Ri Jehová xubʼano che ri ajchʼojabʼ sirios xkita jun nimalaj jininem y xkichomaj che xa xepe ajchʼojabʼ re jalajoj taq tinamit chkij, rumal laʼ xeʼanimaj bʼik y xkiya kan ri jastaq ke. Are chiʼ ri qʼatal tzij Jehoram xuto che ri sirios xebʼek, xubʼij che ri rajchak che kuchajij ri uchiʼ ri tinamit, y are chiʼ ri winaq che kekam che numik aninaq xeʼel bʼi pa ri tinamit che ukʼamik ke ri jastaq xkichʼikmayij kan ri rajchak ri qʼatal tzij y xkixaqʼalej kanoq, rumal laʼ xkamik. Ri rajchak ri qʼatal tzij xaq xiw xril ri jastaq che ktijowik are kʼu xutij ta re (2Re 6:24–7:20).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-2 186 párr. 3
Chaj
E qʼatal tzij che xepe pa ri ufamilia ri David. Ri Jehová xukoj ri David che qʼatal tzij puwiʼ ri tinamit Israel, y ri areʼ xkʼojiʼ unojibʼal y xukʼam ubʼe ri tinamit rukʼ ri utobʼanik ri Dios. Rumal laʼ xbʼix «ri uchaj ri Israel» che (2Sa 21:17). Are chiʼ ri Jehová xubʼan jun pacto rukʼ ri qʼatal tzij David, xubʼij wariʼ che: «Ri atem re ajawbʼal kajeqebʼax kan chbʼe qʼij saq» (2Sa 7:11-16). Rumal laʼ, konojel ri e qʼatal tzij che e petinaq pa ri ufamilia ri David rumal ri Salomón, ri ukʼojol, jetaneʼ xeʼux «ri uchaj ri Israel» (1Re 11:36; 15:4; 2Re 8:19; 2Cr 21:7).
21-27 RE NOVIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 REYES 9, 10
«Xuxeʼj ta ribʼ y xutoʼ uwiʼ ri qastzij qʼijilanik»
w11 15/11 3 párr. 2
Ri Jehú xutoʼ uwiʼ ri qastzij qʼijilanik
Ri tinamit Israel tajin kuriq kʼax are chiʼ xyaʼ jun chak che ri Jehú rumal ri Dios. Pa ri tiempo riʼ are ri itzelalaj Jezabel tajin kuqʼat tzij, ri rixoqil kan ri Acab y unan ri qʼatal tzij Jehoram. Wajun ixoq riʼ xubʼano che are kqʼijilax ri Baal chuwach ri Jehová, xeʼukamisaj kʼi qʼaxal tzij rech ri Dios y xubʼano che ri utinamit ri Dios xemakun kukʼ ixoqibʼ achijabʼ y xkibʼan taq itzinik (1 Rey. 18:4, 13; 2 Rey. 9:22). Rumal laʼ ri Jehová xubʼij che kusachisaj na uwach ri ufamilia ri Acab —más na ri Jehoram y ri Jezabel— y xubʼij che are ri Jehú kekamisanik.
w11 15/11 4 párrs. 2, 3
Ri Jehú xutoʼ uwiʼ ri qastzij qʼijilanik
Ri Jehú xuta ta ri xkibʼij ri e kebʼ taqoʼn che, xaneʼ xbʼe che kikʼulaxik ri qʼatal tzij Jehoram rachiʼl bʼi ri Ocozías, ri qʼatal tzij re Judá, che e kʼo bʼi pa ri kicarruaje chkijujunal. Ri Jehoram xutaʼ che: «¿La re jamaril ri apetik Jehú?», y ri Jehú xutzalij ubʼixik che: «¿Jas ta che kʼo jamaril, ri anan, Jezabel kʼa utaqem ri kichak re nim chʼutiʼn xuqujeʼ taq ri kʼi kiwach taq ritzibʼal ri keʼubʼano?». Rukʼ ri xuya ubʼixik ri Jehú, ri Jehoram xutzalij bʼi ribʼ rech xanimaj bʼik. Are kʼu ri Jehú aninaq xresaj jun kʼaqbʼal flecha, xujususej bʼi jun flecha che xok bʼi che ri rij xopan kʼa rukʼ ri ranimaʼ, rukʼ wariʼ xkam pa ri ucarruaje. Paneʼ ri Ocozías xkunik xanimaj bʼik, xriqitaj na rumal ri Jehú y xkamisaxik (2 Rey. 9:22-24, 27).
Ri jun chik che xkamisax chke ri ufamilia ri Acab are ri itzelalaj qʼatal tzij Jezabel, che ri Jehú xubʼij «itzel ixoq» che. Are chiʼ Jehú xok bʼi pa Jezreel xril ri Jezabel che tajin kkaʼy lo pa jun ventana rech ri palacio, xtaqan chke ri ajchʼojabʼ che kkikʼaq loq rech kkamik. Tekʼuriʼ rukʼ ri e ukej xuxaqʼaqʼej kan waʼ jun itzelalaj ixoq riʼ che are xbʼanowik che xmakun ri tinamit Israel. Tekʼuriʼ ri Jehú xeʼukamisaj e kʼi chke ri ufamilia ri Acab (2 Rey. 9:30-34; 10:1-14).
w11 15/11 5 párrs. 3, 4
Ri Jehú xutoʼ uwiʼ ri qastzij qʼijilanik
Qastzij che ri Jehú e kʼi winaq xeʼukamisaj. Are kʼu ri Biblia kubʼij che are jun achi che kuxeʼj ta ribʼ y che xutoʼ uwiʼ ri tinamit Israel pa uqʼabʼ ri Jezabel y ri ufamilia. Are kʼu rech kkun che ubʼanik wariʼ rajawaxik che qas kraj kutoʼ uwiʼ ri Dios y che kuxeʼj ta ribʼ. «Xaq ta ubʼanik ri xubʼano, are kʼu xkun che ubʼanik —kchaʼ jun diccionario—. Wet mat xubʼan wariʼ mat xsach riʼ ri uqʼijilaxik ri Baal pa Israel».
Ri oj cristianos kajwataj ukʼutik bʼantajik chqe junam rukʼ ri xukʼut ri Jehú. Jun kʼutbʼal, ¿jas kqabʼano we kojtaqchiʼx che ubʼanik jun jastaq che itzel kril ri Jehová? Rajawaxik aninaq kqaxutuj ri taqchibʼal y kqachomaj ta na kamul. Pa ri qaqʼijilanik che ri Jehová kqaj taj kriqitaj jun jastaq che xa kuyak royowal.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w11 15/11 5 párrs. 6, 7
Ri Jehú xutoʼ uwiʼ ri qastzij qʼijilanik
Weneʼ ri Jehú xuchomaj che rech ri tinamit Israel kuyuj ta ribʼ rukʼ Judá rajawaxik kukʼex ri qʼijilanik chkixoʼl ri e kebʼ tinamit riʼ, junam rukʼ ri xkibʼan ri ojer qʼatal taq tzij rech Israel, che are xtaqan che kiqʼijilaxik ri e tyox. Are kʼu wariʼ xukʼutu che xukubʼsaj ta ukʼuʼx chrij ri Jehová, ri xkojow che qʼatal tzij.
Ri Jehová xkikot rukʼ ri Jehú rumal ri xubʼan nabʼe kanoq y che xubʼan ronojel ri xbʼix che. Are kʼu ri Biblia kubʼij che «ri Jehú man xok ta il che ri qas utzʼaqatisaxik ri upixabʼ ri Ajawaxel, ri uDios ri Israel» (2 Rey. 10:30, 31). Are chiʼ kqanikʼoj ri xukʼulmaj ri Jehú, weneʼ kojbʼisonik y kqamay ri xukʼulmaj chukʼisbʼal; paneʼ jeriʼ, kʼo kqetaʼmaj chrij: kqachomaj taj che kʼo ta kʼax kuriq ri qachilanik rukʼ ri Jehová. Rajawaxik che ronojel taq qʼij kqasikʼij ri Biblia, kojchoman chrij y kqabʼan qachʼawem che ri Dios. Rech je wariʼ kojux sukʼ che ri loqʼalaj qaTat che kʼo pa ri kaj. Rumal laʼ chqakojoʼ ronojel qachuqʼabʼ rech kqabʼan ri ktaqan wi ri Jehová rukʼ ronojel qanimaʼ (1 Cor. 10:12).
28 RE NOVIEMBRE KOPAN 4 RE DICIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 REYES 11, 12
«Xkamisax jun itzel ixoq che xurayij kʼi jastaq»
it-1 246
Atalía
Junam rukʼ ri Jezabel, ri unan, ri Atalía xutaqchiʼj ri rachajil, Jehoram, rech xubʼan itzel taq jastaq chuwach ri Jehová pa ri ocho junabʼ che xuqʼat tzij (1Re 21:25; 2Cr 21:4-6), xuqujeʼ junam rukʼ ri unan, xukʼis tzij pa kiwiʼ winaq che kʼo ta kimak. Are chiʼ xkam Ocozías, ri ral, che jun junabʼ xuqʼat tzij, xukʼis tzij pa kiwiʼ ri rachalaxik, xaq xiw ri alaj Jehoás xkʼasiʼ kanoq, rumal che ri kinimal kojol tabʼal toqʼobʼ y ri rixoqil (utía ri Jehoás) xkikʼuʼ kanoq. Are chiʼ xbʼantaj wariʼ rumal ri Atalía xroksaj ribʼ che qʼatal tzij y seis junabʼ xuqʼat tzij, c. 905-899 a.C. (2Cr 22:11, 12). Ri e ral wajun ixoq riʼ xekelaqʼaj lo ri tastalik taq jastaq pa ri templo y xkikoj che uyaʼik uqʼij ri Baal (2Cr 24:7).
it-1 247 párr. 1
Atalía
Are chiʼ siete chi ujunabʼ ri Jehoás, ri kinimal kojol tabʼal toqʼobʼ Jehoiadá, nimanelalaj achi che ri Dios, xresaj loq y xukoj che qʼatal tzij pa ri tinamit. Are chiʼ ri Atalía xuto che kewulul ri e winaq pa ri templo y, are chiʼ xril ri tajin kkʼulmataj chilaʼ xuraq uchiʼ, xubʼij: «¡Man qas ta ix jik! ¡Man qas ta ix jik!». Tekʼuriʼ ri kinimal kojol tabʼal toqʼobʼ xtaqanik rech kesax bʼi pa ri ulew che kʼo wi ri templo, y xkamisax chuchiʼ ri uchiʼja jawiʼ keʼok wi bʼi ri e kej pa ri rachoch ri qʼatal tzij. Weneʼ wajun ixoq riʼ are ri ukʼisbʼal rachalaxik ri Acab (2Re 11:1-20; 2Cr 22:1–23:21). ¡Qas xbʼantaj ri xbʼix kanoq, che kubʼij: «Qas bʼaʼ chiwetaʼmaj chi man kʼo ta ri ubʼim ri Ajawaxel chrij ri Acab ri ma ta ktzʼaqatik»! (2Re 10:10, 11; 1Re 21:20-24).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-2 29 párr. 2
Jehoás
Ri Jehoás xuriq utzilal pa ri uqʼatbʼal tzij are chiʼ kʼa kʼasal na ri kinimal kojol tabʼal toqʼobʼ Jehoiadá, rumal che ri areʼ jetaneʼ xux utat ri Jehoás y are ri yaʼol unoʼj pa ronojel ri kubʼano. Veintiún ujunabʼ are chiʼ xkʼuliʼk, y xekʼojiʼ e kebʼ rixoqil, jun chke ri rixoqil riʼ Jehoadán ubʼiʼ, y xekʼojiʼ kʼi ralkʼwal. Je wariʼ xsach ta uwach ri ufamilia ri David jawiʼ xpe wi ri Mesías, are kʼu xa jubʼiqʼ xraj xsach uwach (2Re 12:1-3; 2Cr 24:1-3; 25:1).
5-11 RE DICIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 REYES 13-15
«Ri Jehová kuya na kʼi tewchibʼal chqe we kqakoj ronojel qachuqʼabʼ che upatanexik»
w10 15/4 26 párr. 11
¿La qatereneʼm rukʼ ronojel qanimaʼ ri ukʼutbʼal ri Cristo?
11 Rech kqachʼobʼ ri kraj kubʼij upatanixik ri Dios rukʼ ronojel qanimaʼ, chqilaʼ ri xkʼulmataj pa ri ukʼaslemal ri ajawinel re Israel ubʼiʼ Jehoás. Ri uqʼatbʼal tzij xa jubʼiqʼ chi kraj kqaj pa kiqʼabʼ ri aj Siria, rumal laʼ xbʼe rukʼ Eliseo, xoqʼ chuwach y xutaʼ ri utobʼanik. Ri qʼaxal tzij xubʼij che che kukʼaq jun flecha pa ri ventana jawchiʼ kʼo wi ri tinamit Siria. Wariʼ kukʼutu che ri Jehová keʼutoʼo rech kechʼakan pa kiwiʼ ri kikʼulel. Rukʼ taneʼ wariʼ xukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová, are kʼu je ta xubʼano. Are chiʼ ri Eliseo xubʼij che che kuchap ri flechas y kuchʼay ri ulew rukʼ, ri Jehoás xa oxibʼ mul xubʼano. Xpe royowal ri Eliseo, rumal laʼ xubʼij: «We ta omul o waqmul xsok ta la ri ulew, xkun ta la riʼ che kichʼakik ri aj Siria kʼa xkʼis ta na la tzij pa kiwiʼ». Rumal che man xubʼan ta ri xbʼix che rukʼ ronojel ranimaʼ, ri ajawinel xa oxmul xchʼakanik y xukʼis ta tzij pa kiwiʼ ri ukʼulel (2 Rey. 13:14-19). ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? We kqaj che ri Jehová kojutewchij, rajawaxik kojpatanin che rukʼ ronojel qanimaʼ.
w13 1/11 11 párrs. 5, 6
Ri Dios keʼutewchij ri kkitzukuj rukʼ ronojel kanimaʼ
¿Jachin keʼutewchij ri Dios? Are ri «kkitzukuj ri areʼ», kchaʼ ri Pablo. Jun wuj kech e qʼaxal ri utzij ri Dios pa jun chi chʼabʼal kubʼij che pa wajun texto riʼ, ri verbo griego che kkoj che ri e tzij «kkitzukuj ri areʼ» xaq xiw ta kraj kubʼij «ktzukux» ri Dios; xaneʼ ktzukuxik «rech kqʼijilaxik». Jun chi wuj kubʼij che waʼ taq tzij riʼ kraj kubʼij che rukʼ ronojel qachuqʼabʼ kqatzukuj jun jastaq. Rukʼ wariʼ kqetaʼmaj che ri Jehová keʼutewchij ri winaq che rumal ri kikojonik kkiqʼijilaj rukʼ ronojel kanimaʼ (Mateo 22:37).
¿Y jas tewchibʼal kutzujuj chke? Rumal ri nimalaj uloqʼoqʼebʼal y rumal che sibʼalaj ksipanik: kuya jun kʼaslemal chke che kʼo ta ukʼisik cho ri uwach Ulew (Apocalipsis 21:3, 4). Kimik riʼ, ri kkiqʼijilaj ri Dios rukʼ ronojel kanimaʼ kkiriq kʼi taq tewchibʼal. Rumal ri utobʼanik ri ruxlabʼixel ri Dios y ri nojibʼal che kʼo pa ri Biblia kekikot pa ri kikʼaslemal (Salmo 144:15; Mateo 5:3).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w05 1/8 11 párr. 3
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj Segundo de los Reyes
13:20, 21. ¿La kraj kubʼij che kqaya kiqʼij ri jastaq o ri lugares che kmuq wi jun winaq? Je taj. Ri Biblia kubʼij taj che xyaʼ uqʼij ri e ubʼaqil ri Eliseo. Xbʼan wajun milagro riʼ rumal ri uchuqʼabʼ ri Dios, junam rukʼ ri nikʼaj chi milagro che xubʼan ri profeta are chiʼ kʼa kʼas na.
12-18 RE DICIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 REYES 16, 17
«Kʼo ukʼistajik ri upaciencia ri Jehová»
it-2 903 párr. 6
Salmanasar
Taqanik puwiʼ ri tinamit Israel. Are chiʼ ri qʼatal tzij Hosea tajin ktaqan puwiʼ ri tinamit Israel (c. 758-740 a.C.), Salmanasar V xuchʼak ri tinamit Palestina y xubʼan rajchak che ri Hosea xuqujeʼ xtaqanik che ronojel taq junabʼ kyaʼ pwaq che (2Re 17:1-3). Tekʼuriʼ ri qʼatal tzij Hosea xutoj ta chi ri pwaq che y xrachilaj ri qʼatal tzij re Egipto So ubʼiʼ rech kkichʼak ri Salmanasar (chawilaʼ SO). Rumal laʼ, ri Salmanasar xuchap ri Hosea y pa oxibʼ junabʼ xusutij rij ri tinamit Samaria, tekʼuriʼ xchʼakan pa uwiʼ ri tinamit, y ri israelitas xekʼam bʼi pa Asiria (2Re 17:4-6; 18:9-12; chajunamisaj rukʼ Os 7:11; Eze 23:4-10).
it-1 444
E kʼamom bʼi pa jun chi tinamit
Ri diez tribus re Israel, ri qʼatbʼal tzij re norte, xuqujeʼ ri kebʼ tribus re Judá, ri qʼatbʼal tzij re sur, xaq junam jastaq ri xbʼanowik che xekʼam bʼi pa jun chi tinamit: xkiqʼijilaj ta chi ri Jehová rumal ri kiqʼijilaxik e tyox (Dt 28:15, 62-68; 2Re 17:7-18; 21:10-15). Ri Jehová, amaqʼel xeʼutaq bʼi ri e qʼaxal tzij che ubʼixik chke ri winaq re ri tribus re ri kebʼ qʼatbʼal tzij che kkikʼex ri kikʼaslemal, are kʼu ri e areʼ xeniman taj (2Re 17:13). Kʼo ta jun chke ri e qʼatal tzij re Israel xelesan bʼi ri kiqʼijilaxik e tyox che xukoj kan ri nabʼe qʼatal tzij, Jeroboán. Ri e winaq re ri tribus re ri qʼatbʼal tzij re Judá xuqujeʼ xkita ta ri xkibʼij ri e qʼaxal tzij che xeʼutaq ri Jehová che kitoʼik y kʼo ta xketaʼmaj chrij ri xkikʼulmaj ri e diez tribus re Israel, che xekʼam bʼi pa jun chi tinamit, rumal che xeniman taj (Jer 3:6-10). Kʼisbʼal re, ri xkikʼulmaj ri e tinamit re ri kebʼ qʼatbʼal tzij riʼ are che kʼi mul xekʼam bʼi pa jun chi tinamit.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-2 920
Samaritano
Ri tzij «aj Samaria» xriqitaj nabʼe mul pa ri uTzij ri Dios are chiʼ xchʼak ri qʼatbʼal tzij re ri diez tribus re Samaria, pa ri junabʼ 740 a.C.; xbʼix wariʼ chke ri winaq che e kʼo pa ri tribus re ri qʼatbʼal tzij re norte are chiʼ majaʼ kechʼakik, rech ketaʼmaxik che e jalan wi ri e winaq che xeʼopanik are chiʼ xqʼax ri tiempo, ri e winaq riʼ xeʼel lo pa ri e tinamit re Asiria (2Re 17:29). Weneʼ ri asirios xekesaj ta bʼi konojel ri israelitas che e kʼo chilaʼ, rumal che 2 Crónicas 34:6-9 (chajunamisaj rukʼ 2Re 23:19, 20) kubʼij che are chiʼ ri qʼatal tzij Josías tajin kuqʼat tzij e kʼo na israelitas pa ri kitinamit. Ri tzij «aj Samaria» xbʼix chke ri winaq che xekanaj kan pa Samaria xuqujeʼ chke ri xekʼam bʼi pa Asiria. Weneʼ jujun chke ri e kitat kinan e aj Samaria che xekʼuliʼ kukʼ ri winaq re Asiria. Are chiʼ xqʼax ri tiempo ri bʼiʼaj «aj Samaria» xkoj más che ukʼutik ri kikojonik ri winaq, y are ta rumal ri tinamit keʼel wi o ri uchuqʼabʼ ri kitinamit. Jun winaq «aj Samaria» are ri kʼo pa ri kojonem che xmajtaj pa ri ojer taq tinamit Siquem y Samaria, y che ri jastaq che kkibʼano junam ta rukʼ ri kbʼan pa ri kojonem judaísmo (Jn 4:9).
19-25 RE DICIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 REYES 18, 19
«¿Jas kkibʼan ri e qakʼulel rech kkiqasaj uchuqʼabʼ ri qakojonik?»
w05 1/8 11 párr. 5
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj Segundo de los Reyes
18:19-21, 25. ¿La qastzij che ri Ezequías xutaʼ tobʼanik chke ri egipcios? Qastzij taj. Ronojel ri xubʼij ri Rabsaqué qastzij taj, xuqujeʼ ri xubʼij che kʼo ta jun jastaq kubʼano che «ma ta kʼu areʼ ri Ajawaxel» taqowinaq che ubʼanik. Ri sukʼalaj qʼatal tzij Ezequías xaq xiw chrij ri Jehová xukubʼsaj wi ukʼuʼx.
w10 15/7 13 párr. 3
«Man kaxeʼj ta awibʼ, in katintoʼ»
Xnaw ri Rabsaqué che kixibʼixik ri israelitas rech kubʼan kebʼ kikʼuʼx chrij ri Jehová, rumal laʼ xubʼij: «Ezequías ¿la ma ta pa uxeʼuchupisaj kiwach ri kʼolbʼal kech taq qʼijilanik xuqujeʼ taq ri porobʼal che we Dios riʼ[?] [...] ¡Areʼ [Jehová] xintaqow che ubʼanik chʼoj rukʼ ri Ezequías xuqujeʼ che usachisaxik uwach!» (2 Rey. 18:22, 25). Rukʼ waʼ taq tzij riʼ jetaneʼ xubʼij che ri Jehová keʼutoʼ taj, rumal che petinaq royowal chke. Are kʼu ri qastzij are che ri Jehová sibʼalaj kkikot rukʼ ri Ezequías y kukʼ ri judíos rumal che tajin kkiqʼijilaj chi jumul (2 Rey. 18:3-7).
w13 15/11 19 párr. 14
Kimik, ¿e jachin riʼ ri e wuqubʼ kʼamal taq bʼe y ri e wajxaqibʼ achijabʼ nimaʼq kiqʼij?
14 Ri qʼatal tzij re Asiria xkʼojiʼ pa ri tinamit Lakís, pa ri sudoeste re Jerusalén. Chilaʼ e kʼo wi are chiʼ xeʼutaq bʼi e oxibʼ achijabʼ rech kekiya ubʼixik chke ri winaq re Jerusalén che kkiya kibʼ pa kiqʼabʼ. Ri qʼaxal utzij che kojom ri bʼiʼaj Rabsaqué che, xukoj kʼi jastaq che kixibʼixik ri israelitas. Jun chke ri xubʼano, are che xchʼaw pa ri chʼabʼal hebreo rech konojel kkichʼobʼ ri kubʼij xuqujeʼ xubʼij chke ri winaq che kkiya kan ri Ezequías y che kkiya kibʼ pa kiqʼabʼ ri asirios, y we jeʼ kkibʼano keʼuya pa jun utzalaj ulew are kʼu wariʼ qastzij taj (chasikʼij uwach 2 Reyes 18:31, 32). Tekʼuriʼ xubʼij che we ri e kidios ri e nikʼaj chi tinamit xekun ta che kitoʼik ri e winaq, ri Jehová xuqujeʼ kkun ta riʼ che kitoʼik ri judíos pa kiqʼabʼ ri asirios. Rukʼ nojibʼal, ri israelitas xkita ta ri molom taq tzij che xubʼij ri Rabsaqué, junam ri kqabʼan oj ri oj upatanelabʼ ri Jehová kimik (chasikʼij uwach 2 Reyes 18:35, 36).
yb74 177 párr. 1
Alemania (Parte 2)
Ri winaq che xekʼojiʼ pa ri SS xkitzukuj ri xkibʼano rech jun winaq kubʼan firmar jun wuj rech kuxutuj ri ukojonik, y are chiʼ ri winaq ubʼanom chi firmar más kkibʼan kʼax che chuwach nabʼe kanoq. Karl Kirscht xubʼij wariʼ: «Ri oj testigos rech Jehová are ri más xkoj subʼunik chqawach pa ri campos de concentración chkiwach e nikʼaj chi winaq. Xchomaxik che rukʼ wariʼ kbʼan kunem chqe rech kqabʼan firmar ri wuj. Amaqʼel xbʼix chqe che kqabʼan firmar. E jujun xkibʼan firmar, are kʼu e kʼi chke xkeyej na jun junabʼ rech keʼesax bʼi pa ri cárcel. Y pa ri tiempo riʼ ri SS amaqʼel kkibʼij itzel taq tzij chke, kkibʼij che xa kebʼ kipalaj y che xa kkixeʼj kibʼ xuqujeʼ kbʼix chke che kebʼe che ubʼanik jun bʼinem chrij ri e kʼo wi ri e qachalal y wariʼ kbʼix ‹paseo de honor› che, tekʼuriʼ kyaʼ bʼe chke keʼel bʼik».
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-1 203 párr. 1
Arqueología
Jun kʼutbʼal, ri Biblia kubʼij che Adramélec y Sarézer, ri e ralkʼwal ri Senaquerib, xkikamisaj ri kitat, y che Esar-hadón, jun chi ralkʼwal ri Senaquerib, xok kan che qʼatal tzij (2Re 19:36, 37). Are kʼu, jun wuj re Babilonia che nim ubʼanik kubʼij che ri Senaquerib xkamisax rumal jun ukʼojol pa jun chʼoj pa ri qʼij vigésimo re ri ikʼ Tebet. Xuqujeʼ ri Nabonido, qʼatal tzij re Babilonia re ri siglo VI a.C., y ri Beroso, jun kojol tabʼal toqʼobʼ pa ri siglo III a.C., xkibʼij che ri Senaquerib xkamisax rumal jun ukʼojol. Are chiʼ xqʼax ri tiempo xriqitaj jun fragmento re Prisma re Esar-hadón ralkʼwal ri Senaquerib ri xubʼij wi xubʼij che ri e rachalal (xa ta jun) xeniman ta che ri kitat y xkikamisaj, tekʼuriʼ xeʼanimaj bʼik. Jun achi ubʼiʼ Philip Biberfeld xubʼij che pa jun chke ri wuj re Babilonia, kubʼij che ri Nabonido y Beroso are ta ri qastzij xkibʼij; xaq xiw ri Biblia xukʼutu che qastzij ri xkʼulmatajik. Ronojel ri xutzʼibʼaj kan ri Esar-hadón xuqʼalajisaj che qastzij ri xkʼulmatajik, rukʼ wariʼ kqʼalajinik che are xubʼij ri qastzij chuwach ri xkibʼij ri wuj re Babilonia. Wariʼ sibʼalaj nim ubʼanik, rumal che kukʼutu che ri kubʼij ri Biblia are más tzʼaqat chuwach ri tzʼibʼatal kan chkiwach nikʼaj chi wuj che kchʼaw chrij ri xkʼulmataj kan ojer.
26 RE DICIEMBRE KOPAN 1 RE ENERO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | 2 REYES 20, 21
«Xtoʼ rumal ri Jehová rumal che xubʼan uchʼawem»
ip-1 394 párr. 23
Xtatabʼex ri uchʼawem jun qʼatal tzij
23 Are chiʼ ri Senaquerib nabʼe mul xchʼojin rukʼ ri tinamit Judá, ri Ezequías xqaj chuwach usok rumal jun nimalaj yabʼil. Ri Isaías xubʼij che che kkamik (Isaías 38:1). Ri qʼatal tzij Ezequías che kʼo chi 39 ujunabʼ, sibʼalaj kbʼisonik. Xaq xiw ta kchoman chrij areʼ xaneʼ xuqujeʼ kchoman chrij ri kkikʼulmaj ri winaq re ri tinamit are chiʼ kqʼax ri tiempo. Rumal che ri asirios kkaj kkichʼak ri tinamit re Jerusalén y Judá. We kkam ri Ezequías, ¿jachin kkʼamow bʼe pa ri chʼoj? Pa ri tiempo riʼ majaʼ kʼo ralkʼwal ri qʼatal tzij rech kok kan pa ukʼexwach che uqʼatik tzij, rumal laʼ xubʼij che ri Jehová che kutoqʼobʼisaj uwach (Isaías 38:2, 3).
w17.03 21 párr. 16
Chqapatanij ri Jehová rukʼ ronojel qanimaʼ
16 Are chiʼ xqʼax ri tiempo, ri Ezequías xuriq jun yabʼil che kkunataj ta chik. Rumal laʼ, xubʼij che ri Jehová che knaʼtaj che che ri areʼ amaqʼel xux sukʼ chuwach (chasikʼij uwach 2 Reyes 20:1-3). Ri uTzij ri Dios kubʼij che kimik ri Jehová kubʼan ta jun milagro rech kojukunaj o rech mat neʼ kojkamik. Paneʼ je wariʼ, qonojel kojkunik kqabʼij che ri Jehová junam rukʼ ri xubʼij ri Ezequías: «Chnaʼtaj che la jas ri jikalaj patanixik la nubʼanom man kʼu rukʼ ta kawachibʼal». ¿La qas kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kkunik y kraj kojuchajij xuqujeʼ are chiʼ kqariq jun yabʼil? (Sal. 41:3).
g01 22/7 13 párr. 4
¿Jas tobʼanik kuya ri chʼawem chwe?
Are chiʼ ri winaq re ojer che kʼo kikojonik xkibʼan kichʼawem, qas xkil ri xbʼan che utzalixik uwach ri kichʼawem xuqujeʼ rukʼ milagros xtzalix uwach. Jun kʼutbʼal, are chiʼ ri Ezequías xretaʼmaj che kʼo jun nimalaj yabʼil che, kkunataj ta chik, xubʼij che ri Dios che ktoʼ rumal, y ri Dios xubʼij che: «In xintatabʼej ri abʼochinik xuqujeʼ xeʼenwil ri e uwaʼl taq awach. Katinwutzirisaj na» (2 Reyes 20:1-6). E kʼo chi nikʼaj achijabʼ ixoqibʼ che nim kkil ri Dios xuqujeʼ xkil ri utobʼanik junam rukʼ ri xukʼulmaj ri Ezequías (1 Samuel 1:1-20; Daniel 10:2-12; Hechos 4:24-31; 10:1-7).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-2 492
Chakubʼal re etabʼal
Ri chakubʼal re etabʼal kkojik rech utz kbʼan che uyakik jun nimalaj ja o are chiʼ bʼantajinaq chik kilik we sukʼum xelik. Ri Jehová xubʼij wariʼ chrij ri tinamit Jerusalén: «Kinwetaj na ri Jerusalén rukʼ ri qas etabʼal ri xinkoj che ri Samaria xuqujeʼ ri xinkoj che ri rijaʼlil ri Acab». Ri Dios xeretaj, y xretaʼmaj che Samaria y ri ufamilia ri qʼatal tzij Acab xaq xiw taj che «e sukʼ taj», xaneʼ xuqujeʼ sibʼalaj lawalo ri kkibʼan pa ri kikʼaslemal, rumal laʼ xsach kiwach. Xaq junam xubʼan kukʼ ri winaq re Jerusalén y ri qʼatal taq tzij, xuqʼalajisaj ri kimak y xusachisaj kiwach, wariʼ xkʼulmataj pa ri 607 a.C. (2Re 21:10-13; 10:11). Ri Jehová xukoj ri Isaías che ubʼixik chke ri itzelalaj qʼatal taq tzij re Jerusalén che kkiriq na kʼax, xubʼij: «Che we yakanik riʼ are kinkoj na ri sukʼil che ukʼexwach klomabʼal, che ukʼexwach sukʼibʼal are kinkoj ri jikomal». Ri qastzij sukʼilal kukʼutu e jachin ri qas upataninelabʼ ri Dios y e jachin ri e qas ta upataninelabʼ, rech kilik we ksachisax kiwach (Is 28:14-19).