Waktsa këta ushakätsiyänampaq tukïta rurayanqan

RÏCOKUNAQA waktsa këta ushakätsiyashqanam, pero kikinkunallapatam. Wakin nunakunaqa tukïtam rurayashqa llapan nunakunata waktsa këpita librayänampaq, pero manam puëdeyashqatsu. ¿Imanir? Qellëyoq kaqkunaqa, manam qellëninkunata ni reqishqa këninkunata ni ima ni pï qechunanta o qochinanta munayantsu. Rey Salomonmi kënö nirqan: “¡Rikë!, hipatsiyanqan nunakunapa weqinkunata, pero manam shoqaqninkuna karqantsu; hipatseqninkunaqa más puëdeqmi kayarqan” (Eclesiastés 4:1).

¿Kë mundochö kapoqyoqkuna nunakunapa pensëninkunata alliyätsita y waktsayëta ushakätsita puëdeyanqatsuraq? Salomonmi kënö qellqarqan: “¡Rikë!, llapampis mana kaqllam karqan y vientota tsareqnölla. Wiksu rurakashqataqa manam derechëta puëdentsiknatsu” (Eclesiastés 1:14, 15). Nunakuna waktsa këta ushakätsiyänampaq tukïta rurayanqanmi rikätsikun kë texto ninqan rasumpa kanqanta.

Llapankuna kapoqyoq kayänampaq tukïta niyanqan

Huk ishkë nacionkuna 1800 watakuna witsan negociokunawan y fabricakunawan atska qellëta ganar këkäyaptinmi, wakin kapoqyoq nunakunaqa waktsa këta ushakätsita munayarqan. ¿Puëdeyanmantsuraq karqan kë Patsachö imëka kaqkunata llapan nunakunapaq igualpa rakipëta?

Wakinkunaqa pensayarqan comunista gobiernokuna imëkatapis llapampaq igualpa rurayänampaq kaqtam. Tsënö kaptimpis, rïcokunaqa manam tsëwan kushikuyarqantsu, pero atskaq nunakunam kushikuyaq comunistakuna kënö niyanqanwan: “Yachëninmannö y imatapis wananqanmannö qoy”. Atskaq nunakunam llapan nacionkunachö comunista gobiernowannölla shumaq pasakïchö kayänanman pensar alläpa kushikuyarqan. Huk ishkë kapoqyoq nacionkunam comunista gobierno pensanqannölla rurayarqan, y tsë nacionninchö täraq nunakunatam awniyarqan “yuriyanqampita hasta wanuyanqanyaq” yanapayänampaq. Y kananyaqpis markankunachö waktsa nunakuna manana kayanqantam niyan.

Pero rasun kaqchöqa, comunista gobiernoqa manam yanapakushqatsu nunakuna kikinkunapura yanapanakuyänampaq. Kikinkunallapaq trabajayänampa rantin llapankunapaq trabajayänampaq tsë gobierno mandakunqanqa, manam rurakarqantsu. Wakin nunakunaqa piñakuyarqanmi imankunata rakipëkäyaptimpis wakin waktsa kaqkunaqa trabajëta mana munayanqanta. Bibliachö kënö ninqanmi cumplikärirqan: “Kë patsachöqa manam kantsu allikunata rurëkarpis mana hutsallakoq nunaqa. [...] Rasumpa kaq Diosqa nunata rurarqan allitam, pero kikinkunam tukï rurëta ashiyashqa” (Eclesiastés 7:20, 29).

Huk pensëtanam sueño americano nishpa shutitsiyarqan, tsë pensëqa karqan llapan alli trabajaq nunakuna kapoqyoq tikrayänampaqmi. Wakin nacionkunaqa Estados Unidos kapoqyoq kanampaq ruranqantam qatita munayarqan, pëkunapaqa democracia nishqan gobiernonmi kayäpurqan, y tsëchöqa negociokuna y pï mëpis emprësayoq kanampaqqa librem kakoq. Pero manam llapantsu Estados Unïdosnö kapoqyoq këman chäyarqan, kë nacionqa manam gobiernon imanöpis kanqanllapitatsu rïcoyarqan. Sinöqa patsanchö imëkapis kaptin y wakin nacionkunawan negociokunata más fäcil-lla ruranampaq kaptinmi rïcoyarqan. Pero hinantin Patsachö negocionkuna más miranqanqa, manam nunakunata kapoqyoq këllamantsu chätsishqa, wakin nunakunaqa negocionkuna mana väliptinmi hipakïkunaman chäyashqa. ¿Atska qellëyoq nacionkuna waktsa nacionkunata yanapëta puëdeyanmantsuraq?

¿Plan Marshall nishqan ushakätsishqaku waktsayëta?

Ishkë kaq hatun guërram Euröpata pasëpa ushakätsirqan, tsëmi atska millón nunakuna mallaqäyarqan. Pero Estados Unidos gobiernoqa yanapakurqan comunismo gobiernoman Europa qaqäkurkunanta mantsarmi, tsëmi Euröpachö pëman qaqaq nacionkunataqa hatun fabricankuna kanampaq y chakrata muruyänampaq chusku watapa atska qellëwan yanaparqan. Programa de reconstrucción europeo, o Plan Marshall nishqanqa allim yarqurqan. Europa occidental nishqanchö nacionkunaqa Estados Unïdosmanmi qaqar qallëkuyarqan, y pasëpa waktsa këtaqa ichikllapam ushakäratsiyarqantsu. Tsë rurayanqannölla hinantin Patsachö rurarqa, ¿waktsayëta ushakätsiyanmantsuraq karqan?

Plan Marshall alläpa alli kaptinmi, Estados Unïdosqa huk nacionkunatapis murukïninchö, doctorkunawan atiendekïchö, estudiokunachö y carretërakuna rurëchö yanaparqan waktsayëta ushakätsiyänampaq. Pero kikinkuna niyanqannöpis, tsëtaqa rurayarqan kikinkunalla kapoqyoq këta munarllam. Hina huk rico nacionkunapis yanapakïta munayarqanmi kikinkunalla precisaq këta munarnin. Pero qanchis chunka watakunachö alläpa atska qellëta Plan Marshall nishqanchö gastarirnin imatapis mana tariyanqanqa, pasëpam llakitsikurqan. Rasunmi wakin nacionkunaqa rïcoyäyashqa, y masqa Asia oriental nishqanchömi. Pero wakin nacionkunaqa waktsam kakïkäyarqan wambrakuna mana alläpa wanuyänampaq y escuëlakunachö más alli kayänampaq huk nacionkuna yanapëkäyaptimpis.

Rico nacionkuna yanapakuyaptimpis waktsayëqa manam ushakashqatsu

Waktsa nacionkunata yanapëqa, guerra ushakätsishqa rico nacionkunata yanapëpitapis más ajam o sasam. Europa nacionkunachöqa kayäpurqannam hatun fabricankuna y negocio wayinkuna, hina më tsëpa ëwayänampaqpis tukïnam kayäpurqan. Qellëllawannam yanapariyarqan. Pero waktsa nacionkunata carretërankuna, escuëlankuna y hospitalninkuna rurapurnin yanapayashqa kayaptimpis nunakunaqa hipëkäyarqanllam, tsënöqa hipayarqan emprësakuna y patsachö tukïninkuna mana kaptin y huk nacionkunawan negociota rurëta mana puëdeyaptinmi.

Waktsayëta ushakätsïqa alläpa sasa o ajam. Tantearinallapaq, qeshyakunaqa waktsayëtam apamun y waktsayënam qeshyakunata apamun. Mana alli qarashqa wambrakunaqa, imëpis qeshyakïkäyanllam y manam escuëlachöpis alliqa yachakuyantsu, hina poqurirpis manam wambrankunata alli rikëtaqa puëdeyantsu. Hinamampis rico nacionkuna imapis sobrapuyanqanwan waktsa nacionkunata yanapayaptinqa, tsë markachö murukoqkunapa y negociantekunapanam trabäjonkuna kannatsu, hina tsëqa waktsayëmanmi chätsikun. Y waktsa nacionkunata qellëwan yanapayanqannam, ulikïman o llullakuyman, suwakïkunamampis raslla chäratsin, y tsënö rurayanqanqa markankunatam más waktsayätsin. Huk parlakïchöqa, waktsayëta imapis apamunqanta mana altsayaptinmi, kapoqyoq nacionkuna waktsa nacionkunata yanapayanqanqa mana kaqllachö ushakärin.

¿Imarëkurtaq waktsayë kan?

Waktsayëqa kan, nacionkuna, gobiernokuna y nunakuna kikinkunapa munëninkunallata ashiyaptinmi. Këta maslla tantearinapaq, kapoqyoq nacionkunachö democrático nishqan gobiernokunapaqqa, más precisan waktsayëta ushakätsïpitapis pëkunapaq votaqninkunata kushishqa katsiyänanmi. Tsënöpam huk waktsa nación murukunqantaqa kapoqyoq nación markanman yëkunanta munayantsu, tsëtaqa rurayan nacionninchö murukuyanqankuna más välinampaqmi. Hinamampis nacionninkunachö murukoqkunatam más qellëninkuna qoyan, tsënöpa wakin nacionpa murukïninkunapita más alli kanampaq.

Rikanqantsiknöpis, waktsayëtaqa apamun nunakuna y gobiernokuna kikinkunallaman yarparäkuyanqanmi. Huk parlakïchöqa, kikin nunallam waktsayëta apamun. Tsëmi rey Salomon këta nirqan: “Nunaqa, nuna mayinta dominashqa hipatsinanllapaqmi” (Eclesiastés 8:9).

Tsënö kaptinqa, ¿waktsayëta ushakätsiyanqatsuraq? ¿Huk gobiernollapis kanku nunapa pensëninta y munëninta alliman cambiatseq?

[6 kaq päginachö recuadru]

Waktsayë mana kanampaq ley

Jehová Diosnintsikqa waktsayëman pipis mana ishkinampaqmi Israel nacionta huk leyta qorqan. Tsë Leyqa mandakoq llapan familiakunapa chakrankuna kayäpunampaqmi, levïta kastakunallapam sacerdote kayaptin chakrankuna kayäpurqantsu. Chakrayoqkunaqa chakrankunata rantikurpis manam pasëpaqa oqrariyaqtsu, Leyqa mandakoq watakuna cumpliriptin kutitsiyänampaqmi. Cada pitsqa chunka watakuna pasariptinmi rantiyashqan chakrata unë chakrayoqta kutitsiyänan karqan (Levítico 25:10, 23). Pipis qeshyanqanrëkur, ima desgraciapis pasanqanrëkur o qela kanqanrëkur chakranta rantikushqa karqa, pitsqa chunka wata o Jubileo cumpliriptinmi chakrata ranteq kaq imatapis mana mañashpa kutïkatsinan karqan. Tsënöpam ni mëqan familiapis pasëpa waktsaqa kaqtsu.

Pipis huk desgraciata pasarnin haqa yarqushqa karqa, Diospa Leynin mandakunqannömi kikinta y chakranta rantikurir pagakïta puëdeq, y tsëpaqqa puntallapitanam rantikunqampita qellëta chaskïta puëdeq. Pero qanchis watata manaraq cumplir ranteqninta paguëta mana puëdeptinqa, libre haqirïkurmi murun y animalninkuna qoykunan karqan pasëpa waktsa mana kanampaq. Hina huk waktsa israelïta qellëta o imatapis prestakuptinqa, Leyqa micharqanmi prestaqnin wachëninta mana mañanampaq. Hinamampis, cosëchata ëllurqa, chakrakuna kuchumpita mana ëlluyänampaqmi Leyqa mandakoq. Tsënöpam ni mëqan israelïta mañakur pureqtsu (Deuteronomio 15:1-14; Levítico 23:22).

Tsënö kaptimpis, wakin israelïtakunaqa waktsa këmanmi chäyarqan, y tsëqa karqan tsë nación Jehoväpa Leyninta mana wiyakuyashqa kayaptinmi. Tsënöpam wakin israelïtakunaqa kapoqyoq këman chäyarqan, pero wakinqa pasëpa waktsa këmanmi chäyarqan kanan nunakunata rikanqantsiknö. Këchöqa rikantsik israelïtakuna Jehoväpa Leyninta mana wiyakur y kikinkunapa bienninkunallaman yarpararnin waktsa këman chäyanqantam (Mateo 22:37-40).