ÑAWPA TIEMPOTA QHAWARISPA | HUK DOCUMENTO
Diospa sutinpi ruwarqanku
“Mana chhaynata ruwaqtiykichisqa [...] Diospa yanapayninwanmi qankuna contra sayarisaqku, hinaspan Iglesiaq kamachisqanta reypa kamachisqantapas kasuchisqaykichispuni [...], warmiykichiskunata, wawaykichiskunatapas kamachiyku kanankupaqmi hap’ikapusaqku, [...] tukuy kaqniykichiskunatapas qechupusqaykichismi, imaymanawantaq sinchita ñak’arichisqaykichis [...]. Wañuchisqa kasqaykichispas imaymana ñak’ariykunapi tarikusqaykichispas qankunaq huchaykichismi kanqa, manataq reykunaqchu nitaq ñoqaykuqpaschu”.
KAY qelqa hinaqa manan hayk’aqpas hukqa karqanchu. Hawampi kaqqa wakillanmi, 1500 watakunapin España nacionmanta runakuna chay documentota apaykuspa América hallp’aman chayamurqanku chay hallp’akunata hap’ikapunankupaq.
Chay documentota leespa, ¿imatan chaypi tiyaqkunata nisharqanku, imaraykun leeqkupuni?
Mana munashaqtan católica religionman tukuchirqanku
1492 watapi Cristobal Colón América hallp’aman chayasqan qhepallamanmi España, Portugal nacionkuna kamachiyta munarqanku tarimusqanku hallp’akunata. Iskayninkupaqmi Papaqa Cristoq rantinpi churasqa karqan, chaymi allichananta munarqanku. Papaq kamachisqanman hinan católica Iglesiaqa hallp’akunata iskaynin nacionkunaman rakirqan, ichaqa misionerokunatan kachananku karqan chaypi tiyaq runakunata católica religionman tukuchipunankupaq.
Chay tarimusqanku hallp’akunapi tiyaq runakunawanqa imaymanatan España nacionmanta runakuna ruwarqanku, chaykunamanta mana huchachasqa kanankupaqtaqmi España reyqa nirqan Diospa sutinpi chay hallp’akunata Papa qosqanta, chayraykus ima munasqankutapas ruwayta atisqaku.
Hinaspapas España reymi chay hallp’ayoq runakunaman huk cartapi qelqarqan Papaq decidisqanta. Nirqanmi católica religionmantapuni kanankupaq, reytapas kasukunankupaq, mana chayqa Diospa sutinpin wañuchisqa kankuman.
“Mana chanin ruwaqkunataqa ñak’arichiqkun. Chaymi España runakunaqa munayninkuman hina decidirqanku imachus chanin otaq mana chanin kasqanta” (Francis Sullivan, religionmanta profesor)
“Mana chanin, mana khuyapayakuq, p’enqayta ruway”
España reymi kamachirqan chay documentota leenankupaq, chhaynapi huk lado hallp’akunata dueñochakamuspa mana chaninkuna ruwasqankumanta thak kanankupaq. Manaraq chay llaqtakunaman phawaykushaspan leeqku barco patamanta otaq chay llaqtayoq runakunaq ñawpanpi manaña castellano simita entiendeqkuchu chaypas. Chaypi tiyaqkuna manchakuymanta ayqekapurqankuña chaypas ch’usaq ch’ukllakunaq ñawpanpin leeqku.
Mana munashaqta católica religionman tukuchisqankupin sinchi askha runakuna wañurqan. Chile nacionpi tiyaq araucanos runakunatan 1550 watapi iskay waranqa hinata sinchita ñak’arichispa wañuchisqaku. Chay llaqtata dueñochakuqkunamantan Pedro de Valdivia runa España reyman qelqarqan: “Chay llaqtapi puchuq runakunamantan iskay pachakpa makinkuta senqankutapas wit’uchirqani, apachimuwasqayki documentota mana kasukusqankumanta”, nispa.a
Yaqapaschá chay documentoq leekusqanqa hallp’ata dueñochakuqkunaq sonqonkuta thak niyachirqan, ichaqa religionninkun mana allinpi qheparqan. 1500 watakunapin fray Bartolomé de las Casas misionero rikurqan imakunatachus chay documentota utilizaspa ruwasqankuta, paymi qelqarqan: “Sinchi mana chanin, mana khuyapayakuq, p’enqayta ruway, mana yuyayniyoqpa ruwasqan hinapunin karqan chay documentopi nisqanqa. Imaynatachus religionniyku chaykunawan qhellichakusqanmantaqa manan rimaytapas munanichu”, nispa. Gonzalo Fernández de Oviedo runan qelqarqan chay hallp’akunata dueñochakuqkunaq millaykuna ruwasqankumanta, chaysi América llaqtayoq runakunaqa chhayna ruwaykunata rikuspa España nacionmanta religionta millayta qhawaripusqaku.
España nacionpi kamachikuqkunapas Iglesia catolicapas Diospa sutinpin chay mana chaninkunata ruwarqanku. Ichaqa, ¿Diostachu tumpasunman chay ruwasqankumanta? Biblian nin: “¡Diosqa manan hayk’aqpas mana allintaqa ruwanmanchu! ¡Tukuy-atiyniyoqqa manan hayk’aqpas mana chanintaqa ruwanmanchu!”, nispa (Job 34:10).
a Wakin qelqakunaq nisqanman hinaqa 1573 watapin chay documentoq nisqanqa manaña valepurqanñachu.