Yitang Yitufundishin Ik?
“Iyipula bil annam chakwel akuleja, iyipula kand atujil a mwiur akurumburila. Idipula divu niyau dikukulej kwey, iyipula ni ansh a mu aturung niyau akukulej.”—JOB 12:7,8.
MU MIVU yiney, in siyans nau a enjenyer akat kwilejin ku mitond ni annam. Akat kwilej yom yatangau ni kwimburij mutapu uyidia (diawiy dilejan ditazukinau anch bionique) mulong wa kusal yom yisu ap mulong wa kuwapish nich ma mashiny masalau kal. Piushinshikidina nawamp yilakej yilondwilaku ey, iyipula anch: ‘Ov, nany kamu tufanyidina kushiman mulong wa yom yiney?’
Kwilejin ku Chipip cha Balen
Yom ik yikutwishau in kusal aviyon kwilejin kusutil balen wa ndund? Yom yivud nakash. Balen wa ndund wapamina kal ukutwish kwikal ni kulim kwa maton 30—mud kamu motak ujim wizwila yom too—ni ukweting chikit chikash ni yipip yijim nakash yidia mud mapur. Insh winou ukweta ametre 12 ukat kuya mau nakash mu mem. Chilakej, balen wa ndund ukutwish kwisay kudiokal pansh nakash mu men ni kukaninik piur mu kwikarumon ni kudia ankal ap ansh akatinay oku wichil lel yifuril yivud nakash. Yifuril yiney yikat kusal mud wand wa metre umwing ni chikunku, kupwa yikat kubwik yom yikimbinay kudia piur pa mem. Balen winou chad ukat kuyidia kamu kapamp kamwing.
Chom chiyishimwokishina nakash in kukimbijol chid piur pa chikit chikash cha balen ni mutapu ukatay kukarumok swa mu kunyimburok pa ndond yikemp mwamu. Ajingunina anch ujindj wend ud ku yipip. Ku jins kwa yipip kusidinap mud ku jins kwa mapur ma aviyon, pakwez kud mazeu mazeu.
Pandaminay balen mu mem, yikunku yiney yikat kumukwash kuya mau. Mutapu ik? Jurnal Natural History urumburil anch yikunku yiney yikat kusal anch mem masuta mau ni kunyimburik yipip mu mutapu uwamp, ap anch balen ukat kwisay kudiokal pansh kuya piur oku wiminy. Anch jins ja yipip ja balen winou jading jisidin, ing balen kakutwishangap kwisay kudiokal pansh kuya mwiur ni kunyimburok pa ndond yikemp mwamu, mulong mem makutwish kwizwil mwinshin mwa yiyip ni kumukangesh kuyizambul.
Mutapu ik ukutwishau antu kusadin kujingunin kwinoku? Mapur ma aviyon masalau mu kwimburij yom yiney ya balen makwet kand kuswir kwa kuwejinaku yikunku ya mapur ya mazeu mazeu ap yom yikwau yikutwisha kukwash chakwel aviyon imana mu rinzwizu. Mapur minam makutwish kulet diking ni chiswapel kumarijek. Kukwatijan ni John Long, udia nkaliweny mu biomécanique, witiyijin anch dichuku dimwing piswimp ap “ma aviyon mawonsu makutwish kwikal ni mapur ma mazeu mazeu mud yipip ya balen wa ndund.”
Kwimburij Mapur ma Nsafu
Chid chakin anch mapur ma aviyon mafanaken ni mapur ma atujil. Pakwez, machuku ma kwinyim am a enjenyer asadin kand usu nakash mulong wa kwimburij chipandakena mapur ma atujil. Gazet New Scientist ulejen anch: “In kukimbijol a ku iniversite wa Floride asadin aviyon wakad kutakel kud pilot ni ukweta mutapu wa kutwik ndond yimwing, kuwa kapamp kamwing ap kukanik mau, mud mukatay kusal nsafu.”
Nsafu ukat kunyimburok mwiur mu mutapu ushimwokishena nakash kusutil kubwik ni kutanguril mapur mend pa twinkuzankuz ni pa makij. Gazet umwing ulondin anch kusutil kwimburij ukaliweny winou, “aviyon winou mukemp wa asantimetre 60 wakad kwikal ni pilot ukwet moter ukemp ni yikung kanang mulong wa kubwik ni kutanguril mapur mend”. Mapur minam masadinau nich manangu nakash makutwish kumukwash aviyon kutwik ndond yimwing ni kusut nawamp mukach mwa jimbumbu jilemp. Amasalay a mu Amerik ikasikeshin kusal aviyon mud winou uswapela kwendish mulong wa kuyikwash kukimb nich mat ni yom yikwau yikutwisha kujipan ap kuyisal antu nayimp mu misumb yijim.
Kwimburij Mend ma Jeko
Annam a kwimpat niyau akutwish kutufundish yom yivud. Chilakej, jeko ukwet ukaliweny wa kukandam ku jimbumbu ni kulamat baa mutu pansh. Ap pakur nakash, nnam winou wading wijiken mulong wa ukaliweny wend ushimwokishena. (Jinswir 30:28) Kwisu kujingamina ujindj wend?
Ukaliweny wa jeko wa kulamat ap ku yom yisidina mud dikalash udiokil ku mavuj makemp makemp makwetingay mwinshin mwa yilaz yend. Yilaz ya jeko yikubudishangap ulaaj. Pakwez, yikat kusadin usu ukemp wa molekil. Mamolekil madia ku mend yend ni madia kwi ndond kulamatinay makat kukwatijan mamwing ni makwau kusutil usu ukemp utazukinau anch van der Waals. Yisu yivud, usu wa kupwit yom mwiur kwez pansh (pesanteur) ukat kuupandakan usu winou, chawiy chisadina anch muntu kakutwishap kukandam ku rubumbu mu kulamatish kwau makas. Pakwez, mavuj makemp madia mwinshin mwa yilaz ya jeko makat kumukwash kulamat ku rubumbu. Usu wa Van der Waals anch wabombakan ni tunan twa mavuj makemp makemp ma mu yilaz ya jeko, yikat kulet usu ukata kumukwash jeko kulamat ku rubumbu nich kulim kukemp kukwetay.
Mutapu ik ukutwishau in siyans kusadin kujinunin kwinoku? Yom ya plastik yisadinau mu kwimburij mend ma jeko, akutwish kuyisadin pa ndond ya Velcro—chitongijok chikwau chimburijinau kusutil yitang.a Jurnal Economist ujimbwil mwin kukimbijol umwing walonda anch ulaaj wa kulimik nich yom usadinau mu kwimburij mend ma jeko ud wa ukwash nakash mu “chimwingang anch ulaaj wa kulimik nich yom usadinau kud antu ukwashinap.”
Nany Tufanyidina Kushiman?
Mu chisu chinech, NASA (organisme américain de recherches aéronautiques et spatiales civiles) ukat kusal robo wa mend yivud wendina mud kapambamb, ni a enjenyer a mu Finlande akat kusal trakter ukweta mend musamban ukutwisha kupandakan yikangesh mud kapopu winou mujim. In kukimbijol akwau asadin disun dikweta tumakakar tukemp tukata kutangurik ni kwifung mud twa dibuj ditazukinau anch pomme de pin. Mwin kusal ma motak umwing ukat kusal motak wimburijina mutapu ushimwokishena udingay insh umwing uding mud mushet. Ni in kukimbijol akwau akat kushinshikin kujijaman kwa chibalakat cha nkalikal, nich chitongijok cha kusal masun makash ni mapipela ma kwichijid nich anch amubul muntu chidang.
Chawiy, yitongijok yivud yiwamp yidiokila ku yom yatangau yiyikwashin in siyans kwikal ni difuk dikweta yitot ya yilakej. Jurnal Economist ulondin anch in siyans akutwish kukimb mu difuk mwinomu “mutapu uwamp wa kupwish nich milong ku yom yau yisadinau.” Mitapu ya kupwish nich milong kusutil yom yatangau ayitazukin anch « brevets biologiques. » Mu win yakin, muntu ukweta brevet ud muntu ap sosiete waletina chitongijok chisu ap wasadina mashiny musu. Pisambidinay piur pa difuk dined, jurnal Economist ulondin anch: “Kusutil kutazuk yom yiney anch ‘brevets biologiques,’ in kukimbijol itiyijin kamu anch yitongijok yiney yidiokil ku yitang.”
Yitang yidioshin kwisu yitongijok yawonsu yiney yiwamp mwamu? In kukimbijol avud alondin anch yidiokil ku mamiliyon ma mivu ya kupapatol mu yom ya dikarumuk. Pakwez akwau niyau akwet yitongijok yishalijadina. Microbiologiste umwing Michael Behe wafunda mu New York Times mu muvu wa 2005 anch: “Ukaliweny ushimwokishena udiokila ku yom [yatangau] uletin chitongijok chimwing chakad kutwish kutadik: Anch chifanaken, chendin ni chimatokin mud kan a ibat, komb kwikil mutapu wa kutadik anch ud kamu ibat.” Upwishin mutapu ik? “Yom yisadinau yiney yimeken kamu nawamp ni kwikil mutapu wa kuyidiul.”
Chakin kamu, anch enjenyer wasal mapur ma aviyon madia mawamp ni maletina diking, chifanyidin kumubaz. Chilik chimwing, muntu ukutwisha kusal bandaj wa kusadin mu mitapu yivud, disun diwamp dia kudjal ap moter ukash, chifanyidin kumubaz mulong wa yom yasalay kal. Pakwez, muntu ukata kwimburij chom chasalau kal ni walik kupan ntumb kud muntu wachisala, akutwish kumukas.
Ov, umen kamu anch chid cha manangu kud in siyans akweta ronganyin imburijina yom yidingaku kal mulong wa kupwish nich milong yau, kulond anch yitongijok yawonsu yiney yiwamp yidiokil ku dikarumuk diakad manangu? Anch chom chisadinau mu kwimburij chom chidingaku kal achisadin kud nkaliweny ukweta manangu, ing chid nchik piur pa chom chin chimburijinau? Mu win kashinsh, nany ufanyidinau kubaz? Ov, mulej ukweta ukaliweny anch mwin kwilej wimburijina yom yisadinay mulej?
Chitongijok cha Nsudiel Chovikena Patok
Kupwa kwa kushinshikin yom yidingaku kal yikwashina kusal yom kanang, antu avud akat kwikal ni yovil mud ya nfund a kuseng wafunda anch: “A! [Yehova], midimu yey yivudil! Ey wayisala yawonsu nich manangu. Ngand yizwil nich yitang yey.” (Kuseng 104:24) Paul, mwin kufund umwing wa Bibil, niyend washikena ku kulond mutapu umwing. Wafunda anch: “Kudiokal patangay Nzamb ngand, mitapu [ap mikadil] yend yakad kumekan ku mes, charumburik anch, ukash wend wa chikupu ni wiNzamb wend, yamekana patok mu yom yatangay Nzamb.”—Rom 1:19, 20.
Pakwez, antu akin alimishina Bibil ni itiyijina anch Nzamb udingaku akutwish kwiyipul anch Nzamb wasadina dikarumuk mulong wa kutang yom yishimwokishena yidia pa mangand. Chad yom ik yifundishinay Bibil pa mulong winou?
[Dizu didia Kwishin kwa paj]
a Velcro ud mulad wa ulaaj wa kulimik nich yom usadinau kusutil ntit ja mutond utazukinau mu Français anch bardane.
[Kamushet kadia]
Yom yidingaku kal yidioshin kwisu yitongijok yawonsu yiney yiwamp mwamu?
[Kamushet kadia]
Ov, nany ukweta brevet wa yitang?
[Mutu wa mulong udia]
Anch chom chisadinau mu kwimburij chom chidingaku kal achisadin kud nkaliweny ukweta manangu, ing chid nchik piur pa chom chin chimburijinau?
Mend ma jeko makwikisangap ni mashilingap mifund pa ndond yisutiningay, makat kulamat baa ku jindond jisidina kudioshaku mwon usidina nakash utazukinau anch Téflon, ni makat kulamat ni kulimuk ku chom pakad kulab. In kukimbijol asadin usu kwa kumwimburij
Aviyon winou uswapela kwendish wimburijin mapur ma nsafu
Mutapu udingay insh umwing udia mud mushet waletin chitongijok cha kusal motak
[Dizu dirumburila]
Airplane: Kristen Bartlett/University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA