Irijeka Mulong wa Kurish ni Yikokujol
“Nakwata mupak wa kwimik kuna ruwand mulong wa mwan twavala. Chawiy nafunda pa ndond yimwing anch: ‘Kangal Kuna Ruwand.’ Saa umwing kupwa kwa kusal mwamu, nova impu nakash ya kuna ruwand, ni nakisha ruwand umwing”—Yoshimitsu, wa mu Japon.
YOM yamushikena Yoshimitsu yimekeshin anch chikasikening nakash kwimik kuna ruwand. Pakwez, kukimbijol kumekeshin anch piswimp antu 90 pa chitot asadina usu wa kulikap kuna ruwand, akat kuchirikinang kand kwau. Chawiy, anch usadin usu wa kwimik kuna ruwand, chiwapin kwirijek mud ukimbin kurish ni yikokujol yimwing yikash nakash. Yikokujol ik yimwing yikata kuyishiken antu akimbina kwimik kuna ruwand?
Impu ya nicotine: Yisu yivud, impu yiney yikat kushiken machuku masaku kupwa kwa muntu kulikap kuna ruwand ni yikat kukep kupwa kwa mbing jaad. Pa chirung chinacha, mud mutapu mulondinay muntu umwing wanangang ruwand, “impu yikat kwezang ni kuya; yikulabangap.” Pakwez ap kupwa kwa mivu yivud, ukutwish kand kwov impu ya kuna ruwand. Anch yashiken mwamu, kangal kupakish kuna ruwand. Chingelaku mwa aminit atan ap ni kusut ni impu yiney yikupwa kwau.
Yikokujol yikwau: Kwinsambishin, chikutwish kumukasiken muntu kuchish ku mes, kushinshikin kamu pa yom nawamp ni ukutwish kujimb nakash. Ukutwish kand kwov yikatal kushalijan mud kowan mu mujimbu, kusuril nakash, kukalal, ukutwish kand kuburen kushimpish muchim, kujiman nakash ap ukutwish kand kuziy mu manangu. Pakwez yom yawonsu yiney yikat kukep kupwa kwa mbing jinying ap musamban.
Pa chisu chinech chikash, kud yom kanang ya usey yikutwisha kukukwash. Chilakej:
●Lal mu chisu chiwanyidina.
●Nang mem nakash ap kam mem ma mabuj ni nang. Diang yakudia yiwamp.
●Iyijidisha mujimbu mu chilik chisikena.
●Pim kamu nakash ni izwish michim yey ni rinkind muwamp.
Yom yikutwisha kukuletin impu ya kuna ruwand: Yid mijikit ap yovil yikutwisha kukasikesh impu yey ya kuna ruwand. Chilakej, pamwing ap wading wijidin kal kuna ruwand oku wana lel maar. Anch mwawiy, chisu ukimbina kulikap kuna ruwand, kangal kuna maar mu chisu chilemp nakash. Pakwez mu kusut kwa chisu chad, ukutwish kand kusanger kuna maar mey pakemp pakemp.
Ap anch mu mujimbu wey mwamwamu kand nicotine, pakwez ukutwish kand kwov impu ya kuna ruwand chisu usadina yom kanang. Torben, twajimbulang kwiur oku, ulondin anch: “Ap anch nading nalikin kal kuna ruwand kwasutin kal mivu 19, nading ching novil ja kuna ruwand pa chisu cha kwiswedish ku mudimu.” Pakwez yisu yivud, kupwa kwa chisu kanang, impu ya kuna ruwand pa chisu chisadinay muntu mijikit kanang yikat kudandamen kukep mu kusut kwa chisu.
Pakwez impu yiney yikupwangap chisu chinilay muntu maar. Chawiy, chisu usadila usu wa kwimik kuna ruwand, ufanyidin kand kwimik kuna maar ni kwipuk jindond jikatau anch kunil maar, mulong antu avud akat kuchirikinang kand kuna ruwand chisu chinilau antu maar. Mulong wak mwamu?
●Ap maar makemp kwau makutwish kusal anch muntu iyova nawamp mud mukatay kwiyov anch wapwit nicotine.
●Yisu yivud antu akat kuna ruwand chisu chinilau maar nau arund nau.
●Anch muntu wana maar kakutwishap kukwat mipak yiwamp ni ukat kusal yom yakadiay kufanyin kusal. Chawiy chilondinay Bibil anch: ‘Maar ma nviny makat kushesh yitongijok yiwamp.’—Ozey 4:11.
Arund: Tond arund ney kwa manangu. Chilakej, lik kubombakan ni antu akata kuna ruwand ap akutwisha kukutazuk kusal mwamu. Chikwau kand, ipuk antu akutwisha kuziyish mupak wey wa kwimik kuna ruwand, pamwing ap mu kukusip mulong ukimbin kwimik kuna ruwand.
Yovil: Kukwatijan ni kukimbijol kumwing, antu makum musamban ni musamban pa chitot achirikina kand kuna ruwand, asala mwamu pa chisu chading chiziyinau ap chijimenau. Anch yovil yimwing yikat kusal anch wikala nich impu ya kuna ruwand, sal chom chikwau—pamwing ap nang mem, diang mabazoka ap yang mu kwendanganaku. Sal usu wa kwizwish manangu mey nich yitongijok yiwamp, pamwing ap mu kumulembil Nzamb ap kutang maverse kanang ma Bibil.—Kuseng 19:14.
Lik Kwiyingish Nich
● Nipwitin kwam kapamp kamwing.
Win yakin: Kupwit ruwand kapamp kamwing kukutwish kusal anch chikunku cha nicotine chandama mu wong ni chikala ni usu mwa asaa asatu. Chinech chikat kusal anch antu avud achirikina kand kuna ruwand.
● Kuna ruwand kukat kwinkwash kurish nich yakamish.
Win yakin: Kukimbijol kumekeshin anch nicotine ukat kusal anch muntu ikala nich yakamish nakash. Mulong wa kwiyov nawamp kupwa kwa kuna ruwand muntu ukat kutek mu mujimbu wend nicotine ukwetay nich kuswir.
● Am ruwand wangandamin kal mu mash, nikutwishap kwimik.
Win yakin: Kutong anch ukutwishap kwimik kuna ruwand kukutwish kukuziyish. Bibil ulondin anch: “Anch walengumwok pa dichuku dia yakamish, usu wey ukepil.” (Jinswir 24:10) Chawiy, ipuk yitongijok yiziyishena. Muntu win mwawonsu ukatina kwimik kuna ruwand ni usadidina yiyul ya ukwash, mud twisambina kal mu gazet winou, ukutwish kamu kwimik.
● Nikutwishap kujijamen yikokujol yikushikenaku anch nimik kuna ruwand.
Win yakim: Chid chakin anch yikokujol ya kwimik kuna ruwand yid yikash, pakwez yikukep kupwa kwa mbing kanang. Chawiy kangal kuvuramen chitongijok chey! Anch impu ya kuna ruwand yez kupwa kwa angond kanang ap mivu kanang, yikusut kwau, pamwing ap mwa aminit akemp mwamu—pakwez ching anch walik kwakish ruwand.
● Nikwet mayej ma mutu.
Win yakim: Anch akokin mulong wa mayej kanang ma mutu, mud kuziy mu manangu, muleja dokter wey akukwasha kwimik kuna ruwand. Chakin kamu anch ukutwish kukukwash, pamwing ap ukutwish kukwinkish mwon windj mulong wa kukukwash kurish nich yibudikin ya mayej mey ap ya mwon unila.
● Anch nana kand ruwand, nikwiyov anch nid muntu wa chamwamu nakash.
Win yakim: Anch wachirikin kand kuna ruwand, mud mutapu usadilau antu avud akimbina kulikap kuna ruwand, kangal kuman anch ukez katwishap bwat. Tumbuk ni dandamen kuya kurutu. Kuchirikinamu kurumburikinap anch ukez katwishap kwimik. Kulik kutumbuk kwawiy kukangany. Chawiy kangal waziy. Kwinsuden ukutwish kwey!
Shinshikin yom yamushikena Romualdo, wana ruwand mu mivu 26 ni walikap kuna ruwand kwasut kal mivu 30. Wafunda anch: “Nakanganya tupamp tuvud nakash. Chisu chawonsu niyovang nayimp nakash ni namanang anch nikez katwishap kwimik kuna ruwand. Pakwez pinakwata mupak wa kukasikesh urund wam pamwing ni Yehova Nzamb ni kumulembil tupamp tuvud chakwel ankwasha, natwisha chad kwimik kuna ruwand rawonsu.”
Mu mutu wa mulong wa nsuden, tukuman yiyul yikwau yikutwisha kukwash kwikal nich musangar anch wimik kuna ruwand.
[Mushet ni chipich yidia pa paj]
RUWAND WA MITAPU YAWONSU UD WA UBAJ
Ruwand akat kumunang mu mitapu yivud. Kud ruwand umwing ukatau kulandish mu magazin mudia yakudia ni mulandishinau mwon. Pakwez mud mulondinay Organisation mondiale de la santé, “ruwand wa mitapu yawonsu ud wa ubaj nakash.” Mayej mavud madiokila ku ruwand mud kanser ap mayej ma rudung, makutwish kujipan. Amband akata kuna ruwand akutwish kuyipish ukash wa mjimbu wa anau achidia kal mwinvumu. Mitapu ik kushalijan ya ruwand yikatau antu kuna?
Bidis: Ruwand winou mukemp, ukatau kuvung mu chikas, amusadidining nakash mu jingand jidia mu Aziy. Bidis ukweting yom yitazukinau anch goudron, nicotine, ni monoxyde de carbone kusutamu ruwand mukwau.
Cigares: Ud ruwand ukatay muntu amwinend kwivunginap mu kusadil mayij ma ruwand ap mapaper masadinau nich ruwand. Mutapu ukatau kusal ruwand winou ukat kusal anch chiswapala nicotine kwandam mu mujimbu wa muntu ap anch kandikal kwend amwakisha.
Kreteks, ap ruwand usadinau ni clous de girofle: Amusadin nich uvud wa ruwand 60 pa chitot ni 40 pa chitot wa clous de girofle. Ukweting niyend yom yitazukinau anch goudron, nicotine, ni monoxyde de carbone kusutamu ruwand mukwau.
Mutomp: Kuna mutomp kuding niyau kwa ubaj nakash mud kuna ruwand, mulong kwawonsu kwaad kukutwish kumuletin muntu kanser ap mayej makwau.
Ruwand wakad mish: Kud ruwand wa kuchakuny, wa kununk, ni gutkha ukatau kusadin nakash mu Aziy wa Kurul ni Kwingangel. Nicotine ukat kwandam mu kan ni kuya mu mash. Ruwand wakad mish ud wa ubaj niyend nakash mud ruwand mukwau ukatau antu kuna.
Mutomp wa mem (bongs, houkas, narguilés, shishas): Mu mitomp yiney, mish yikat kusut bil mu mem kurutu muntu ayina. Ap mwamu, chinech chikatap kudutish ulemb wa ruwand ni chikatap kukepish yom yikata kuletish kanser, yikata kuyipish michim.
[Mushet ni chipich yidia pa paj]
MUKWASHA MUNTU MUKWAU KWIMIK KUNA RUWAND
● Ikal muntu ukasikeshina. Kumubaz ni kumujikitish kukutwish kumukwash nakash pa ndond pa kumulondol. Kumulej anch: “Nitongin anch ukutwish kwey anch wapakish kand” kud kwa ukwash nakash kusutamu kumwel anch “wakangany kal kand!”
● Ikal mwin kulikishin. Anch muntu usadina usu wa kwimik kuna ruwand wakujimen, sal usu wa kulik kumulamin rukuny. Muleja mazu mawamp mud: “Nij anch chikasiken, pakwez nisangaredin nakash mutapu usadina usu wa kwikasikesh.” Kangal kumwel anch: “Wading muntu muwamp nakash chisu wanangang ruwand!”
● Ikal murund wakin. Bibil ulondin anch: “Murund ukat kumekesh rukat machuku mawonsu. [Ud] mwanamaku wavadika mulong wa kukwash mu yom yikash.” (Jinswir 17:17) Mwaning, sal usu wa kwikal mwin kushimpish muchim, mwin rukat “machuku mawonsu” pantaliken ni muntu usadina usu wa kwimik kuna ruwand, chikalap nchik chisu ap mutapu udiay.