SHAPITRE 13
Misambu Yakad Kumusangareshang Nzamb
“Ikasikeshany kushinshik yom yikata kumusangaresh Nsalejetu.”—EFES 5:10.
1. Ov, antu a mutapu ik apwitidiningay Yehova kudiay ni mulong wak antu inay ufanyidinau kushal achila ku mes muspiritu?
MUDI mwalonday Yesu, anch “in kwifukwil akin” awiy “akez kamwifukwil Tatuku mu [s]piritu ni uyakin; mulong Tatuku ukat kusot adia mwamu ang kwikal in kumwifukwil end.” (Yohan 4:23, TMK) Chisu chikutanay Yehova antu a mutapu mudi winou—chawiy chikukutanay ey—ndiy uyipwitidining kudiay ni kudiay Mwanend. (Yohan 6:44) Udi musangar mud ik! Pakwez, antu akatininga uyakin afanyidin ‘kwikasikesh kushinshikin yom yikata kumusangaresh Nsalejau,’ mulong Satan uding mwant wa in makasu.—Efes 5:10; Kujingunik 12:9.
2. Rumburil mutapu umeningay Yehova antu abombininga difukwil diakin nich difukwil dia makasu.
2 Tushinshikinany chom chashikena piswimp ni Mukandu wa Sinai chisu in Isarel chamwitau Aron kuyisadil nzamb. Aron witiyija, wayisadil kan ka ngomb ka or, wakamekesha mutapu kadinga mudi Yehova, ni walonda anch: “Diamashik kukez kwikal musambu wa Yehova.” Ov, Yehova witiyija kubomb difukwil dia makasu ni diakin? Bwat. Ndiy watuma dizu ni ajipa antu piswimp 3 000 ifukwila mukish winou. (Kubudik 32:1-6, 10, 28) Ov, dilejan ik twilejidina ku rusangu riner? Anch tusotin kwilam mu rukat ra Nzamb, tufanyidin kwikal akad “kupukun ku chom chitakanena” ni tufanyidin kuchidij uyakin ku mutapu win wawonsu wa yisal yiyimp.—Isay 52:11; Ezekiel 44:23; Galatia 5:9.
3, 4. Ov, mulong wak tufanyidina kulondul chilondinay Bibil piur pa misambu ni yishankur yisadiningau kudi antu avud?
3 Chaushon, kupwa kwa rufu ra atwimbuy adinga ni kusal usu wa kukangesh in kupumbwok, in Kristu a makasu adinga aburedin rukat ra uyakin asambisha kutambul yishankur ya apagan ni misambu ya chirelijon ni machuku “matumbila” mudi misambu ya win Kristu. (2 Tesalonik 2:7, 10) Anch washinshikinany yimwing ya ku misambu yiney, ukumanany mutapu yimekeshina chiyul chakad cha spiritu wa Nzamb pakwez yimekeshin chiyul cha mangand. Tulondany nawamp anch, misambu yawonsu ya mangand yikweting rutong rumwing ra kuyibachik antu chakwel awanyisha maswir mau ma kumujimbu, kwitiyij malejan ma marelijon ma makasu ni kusal yisal ya mu mididim yidiokidila ku “Babilon Mujim.”a (Kujingunik 18:2-4, 23) Twijikany anch Yehova udi kaman wa kusambish wamana mutapu marelijon ma in kwifukwil a makasu mayishikija antu ku kusal misambu ya apagan yisadinau nlel unou. Pakad kwidjidjek, ndiy ukisining misambu yiney yiyimp ku mes mend mudi mwayikisay pasak. Tufanyidin kwitiyij chilondinay pa mulong winou ap anch antu akwau itiyijin kusal mwamu.—2 Yohan 6, 7.
4 Pitudia in Kristu akin, twij anch misambu yimwing yimusangareshiningap Yehova. Pakwez, tufanyidin kukwat mupak ukash chakwel tulika kamu kwiyandjik mu misambu yin yawonsu yisadikininga. Kusal mwamu kukutukwash chakwel tulika kusal chom ap chimwing chikutwisha kutukangesh kushal ilamina mu rukat ra Nzamb.
NOWEL—DIDI DIJIN DISU DIA NZAMB MUTEN
5. Ov, mulong wak tukutwisha kwikal nich kashinsh kamu anch Yesu kavadikap pa Kachirikin 25?
5 Bibil kalejenap pa ndond ap yimwing anch chifanyidin kusal musambu wa kuvadik kwa Yesu. Chakin kamu, dichuku diend dia kuvadik dijikenap nawamp. Tukutwish kwikal nich kashinsh anch ndiy kavadikap pa Kachirikin 25, mulong ngond winou wadinga chisu cha mashik mavud kwindond kwavadikinay.b Chikwau, Luka wafunda anch pavadikay Yesu, “atufung alalanga mwisuku” mulong wa kulam amikoku au. (Luka 2:8-11) Anch atufung “alalanga mwisuku” muvu wa kabuj, ing Luka kisambinap mulong wau. Pakwez, mulong ruval ni mbundu yikash yiletininga mayal ma mashik mapandakena yanakanga mu Betlehem, andjikanga amikoku mu mayind ni atufung kelap ‘kulal mwisuku.’ Chikwau kand, Josef nenday Mariy aya ku Betlehem mulong Kaisar Ogust wapana mbil ya kuchind uvud wa antu awonsu. (Luka 2:1-7) Kaisar kafanyidinap kuyilej antu adinga akad kukat umutakel wa in Rom awiy kuya mu mal mau chakwel ayichinda pa chirung chin chang cha ruval ni mbundu yikash bwat.
6, 7. (a) Ov, kwisu kudiokidila yom yivud yisadiningau pa dichuku dia Nowel? (b) Ov, kushalijan ik kudinga pakach pa antu anganijadininga yom pa musambu wa Nowel ni kwanganijan kwanganijadiningau in Kristu?
6 Musambu wa Nowel kiudiokidilap mu Bibil bwat, pakwez udiokidil ku misambu ya pasak ya chipagan mudi musambu wa Saturnales romaines, wasadilangau Saturne nzamb wa windim wa yir. Chilik chimwing, buku Nouvelle Encyclopédie catholique ulondin anch: kwambatijan nich mutapu wachindangau machuku kudi in kumwifukwil nzamb Mitra, asalanga musambu wa “kuvadik kwa muten wakad kutwish kupandakan,” pa Kachirikin 25. Pasuta mivu yitot yisatu kupwa kwa rufu ra Kristu, chawiy chisu chasambishau kusal “musambu wa Nowel, chisu difukwil dia nzamb muten diadinga nich usu ukash mu Rom.”
In Kristu akin apanijadining yipan mulong wa rukat
7 Pa chisu chasalangau misambu yau, apagan anganijananga yipan ni milambu—yisal yisadikininga ni katat mu misambu ya Nowel. Ap anch antu inay anganijadining yipan nlel unou, pakwez yisadikiningap mudi muyilejenau mu 2 Korint 9:7 anch: “Chifanyidin muntu mwawonsu kupan mudi mutongilay amwinend wakad kupan nich ushon ap kupan kwa kumubachik nich usu. Mulong Nzamb ukatil muntu ukata kupan nich musangar.” In Kristu anganijadining yipan nich rukat, kachingediningap ching dichuku kanang chakwel anganijana mwamu, ni kachingejiningap kudi antu inkishiningau yipan yiney niyawiy ayinkishaku chom kanang. (Luka 14:12-14; tang Midimu 20:35.) Chikwau, in Kristu akin ading nich musangar mulong kameshiningap kwau mitu yau mar mulong wa kuland yom ya musambu wa Nowel yiyishikijininga antu akwau ku kutambul mabaz bwat.—Mateu 11:28-30; Yohan 8:32.
8. Ov, in kwilej yom ya atutumbu inay amwinkisha Yesu yipan chakwel asala musambu wa kuvadik kwend? Rumburil.
8 Pakwez, antu amwing akutwish kulond anch mulong in kwilej yom ya atutumbu apana yipan kudiay Yesu pa chisu chavadikay, ov, mwawiy? Bwat. In kwilej yom ya atutumbu inay amwinkisha Yesu yipan mulong wa kumulimish, ni pa chisu chin chang, kwadinga chaku cha kupan yipan kudi antu ajim. (1 Ant 10:1, 2, 10, 13; Mateu 2:2, 11) Chikwau kand, in kwilej inay kashikap pa chisu chin chang kamu chavadikay Yesu bwat. Ni Yesu kadingap kand mwan kabas mudi mwadingay mu madil bwat, pakwez kwading kwasutil kal angond avud ni ndiy wading kal mu chikumbu chisu chezau kumutal kudi antu inay.
CHILONDINAY BIBIL PIUR PA MACHUKU MA KUVADIK
9. Ov, chom ik chasadika ku misambu yaad ey yisambidinau mu Bibil?
9 Ap anch antu asangering pa chisu chivadikininga mwan musu nich ukash wa mujimbu uwamp, kwikil ndond ap yimwing mu Bibil yisambidinau piur pa musambu wa kuvadik kwa kashalapol wa Nzamb. (Kuseng 127:3) Ov, akutwish kuvuramen mulong winou? Bwat, mulong mu Bibil alejenamu misambu yaad ya kuvadik—kuvadik kwa Farao wa mu Idjibit ni kuvadik kwenday Herod Antipas. (Tang Disambishil 40:20-22; Marko 6:21-29.) Pakwez, mu misambu yiney yaad, asalamu yom yiyimp—pakampwil ku musambu wenday Herod akatulaku Yohan Mubabatish mutu.
10, 11. Ov, mutapu wamanangau in Kristu a pasak misambu ya kuvadik ni mulong wak?
10 “Buku Encyclopédie (The World Book Encyclopedia) ulondin anch: “in Kristu akusambish amananga musambu win wawonsu wa kuvadik mudi chishankur cha apagan.” Chilakej, in Grek a pasak atonganga anch muntu mwin mwawonsu wadinga ni mwangel wend wa kumuking kudiok pa kuvadik kwend. Buku mukwau Coutumes et usages des anniversaires (mu Inglish) ulondin anch: “mwangel wa muntu win wang wadinga mu kwovijan nend nzamb wavadika pa dichuku din diang.” Machuku ma misambu ya kuvadik mambatening kand nakash-nich machuku ma kupong kwa atutumbu ni kupong kwa riyind.
11 Atushalapol a Nzamb a pasak kasalangap misambu ya machuku ma kuvadik mulong yadiokalanga kudi in kwifukwil a nzamb a makasu ni alikanga kusal mwamu kwambatan nich yany yau ya mu mashakamin. Ov, mulong wak? Adinga antu itudishina, ikepishina ni kamanangap kuvadik kwau mudi chom chipandakena usey chikutwishau kusadil musambu.c (Mike 6:8; Luka 9:48) Pakwez, awiy amutumbishanga Yehova ni amujikitishanga mulong wa chipan cha usey cha mwom chayinkishay.d—Kuseng 8:3, 4; 36:9; Kujingunik 4:11.
12. Ov, mutapu ik upandakena kuwap dichuku dietu dia kufa kusut dichuku dietu dia kuvadik?
12 Nzamb wij antu awonsu ashinshamena mudiay djat ni ku rufu ni ukez kuyinkish mwom wa chikupu mu machuku ma kurutu. (Job 14:14, 15) Mukand wa Mulej 7:1 ulondin anch: “[Dijin diwamp dipandakenamu, NWT] malash ma usey, ni dichuku dia kufa dipandakenamu dichuku dia kuvadik.” ‘Dijin dietu diwamp’ didi ntumb tukweta ku mes kwa Nzamb kusutil ku mudimu tumusadidina nich kushinshaman. Chawiy, Bibil kitinap in Kristu kuvurik machuku ma kuvadik kwa muntu bwat, pakwez, uyitin kuvurik ching kusu rufu—ra Yesu, muntu ukweta ‘dijin’ diend diwamp dikutupandisha.—Hebereu 1:3, 4; Luka 22:17-20.
PASAK—DIFUKWIL DIA NZAMB WA RUVAJ
13, 14. Ov, wisu musul wa yishankur yipalangena ya musambu wa Pasak?
13 Pa chirung chinech, antu asadining musambu winou wa Pasak mudi musambu wa kuvumbuk kwa Kristu mu relijon wa makasu. Dijin dia musambu winou upidilau anch Pasak dioviken anch didi dijin didiokidila ku dikarumun dia win Kristu wa pa chirung cha in Yuda. Pakwez, mu jindim jikwau, dijin dia musambu winou (Easter mu inglish, Ostern mu allemand) didiokidil ku dijin Eostre ap Ostara, dilejen nzamb wa in anglosaxonne wa pa chirung cha pamanch ni pa kapepil. Ov, mutapu ik may ni atutwiy yashikena ku kwibomb ku musambu winou wa Pasak? Encyclopoedia Britannica ulondin anch: “Yisu yivud, may madinga chijingidij cha mwom usu ni divumbuk,” pakwez, atutwiy adinga kudiok pasak chijingidij cha ruvaj. Chawiy lel, Pasak uding chakin kamu chishankur cha ruvaj chijingamedininga mu musambu wa kuvumbuk kwa Kristu.e
14 Ov, Yehova ukutwish kwitiyij asalang musambu udiokidila ku musambu wa difukwil dia makasu chakwel avurikang kuvumbuk kwa Mwanend? Bwat! (2 Korint 6:17, 18) Chakin kamu, Bibil kayilejinap in Kristu chakwel avurikang kuvumbuk kwa Yesu, kitijinap ap pakemp awiy kusalang mwamu. Chawiy, kusal musambu wa Pasak mulong wa kuvurik kuvumbuk kwa Yesu, kudi kuburen kushinshaman.
HALOWIN UDIAP MUSAMBU WA IN KRISTU
15. Ov, kwisu kwadiokila musambu wa Halowin ni kurumburik ik kukweta dichuku dined diatondau mulong wa kusalang musambu winou?
15 Mu jingand jikwau asadining musambu wa Halowin—utazukiningau kand anch pa kujing kwa “Dichuku dia Asantu Awonsu.” Mu musambu winou, antu adjitining yom, amekening mudi alaj ap yirumbidij ni awapishining mal mau nich yom yikemp-yikemp kushalijan. Musambu winou udiokidil ku yishankur ya pakur ya in Celte a mwingand ya Grande-Bretagne ni mwingand ya Irlande. Awiy asalanga musambu wa Samain (ap musambu wa Nsudiel wa Chirung cha Chirungil) dichuku diadinga ngond piswimp kamu ni Kalang 1, awiy itiyijanga anch pa chirung chinech cha Samain, kikwadingap mipak pakach pa antu ni akish bwat. Pa dichuku din diang, akish awonsu awamp ni ayimp apalangananga pa divu. Antu inay atonganga kand anch mipim ya afu yachirikanga mu yikumbu yau ni ku majuku may, chawiy, ayitekinanga yakudia ni maar chakwel ez ayisadil nayimp. Nlel unou, an asadining yaku ya yishankur ya musambu wa Samain pakad kwijik, padjitiningau mudi akish ap mudi yirumbidij kanang, payilingau ku yikumbu ya antu ni kuyilej anch akuyisadil nayimp anch kayinkishinap chom kanang.
KANGAL WAJONDISHANY MUSAMBU WEN WA URUW
16, 17. (a) Ov, mulong wak antu asotina kwatijan afanyidin kushinshikin yaku ni yishankur ya pol pau yisadikininga dichuku dia uruw kwambatan nich yany yilejenau mu Bibil? (b) Ov, chom ik chifanyidina in Kristu kusal piur pa yishankur mudi ya kumwangil muchel ap tumapaper tukemp tukemp pa mijimbu ya antu?
16 Piswimp ap, “dizu dia ngatan ni ngachik kiyikez kovakanip kand” mukach mwa Babilon Mujim. (Kujingunik 18:23, TMK) Ov, mulong wak? Mulong, piswimp ap Babilon Mujim kakwikalakwapu kand, mulong antu adingamu asadining yisal ya akish yijondishininga uruw kudiok pa dichuku diateningau.—Marko 10:6-9.
17 Yaku yishalijadining kwambatan nich ngand ni ngand. Yaku yimwing yimekeninga yiwamp yikutwish kwikal yishankur ya yisal ya in Babilon yamekananga mudi ‘yiyukish’ ku mutambu wa angatan ni angachik ap angendj au. (Isay 65:11) Chilakej, mu jindond jikwau muding chaku cha kuyimwangil antu muchel ap tumapaper tukemp tukemp pa mijumbu. Pamwing ap, chisal chinech chidiokidil ku kutong anch ayinkishin akish ayimp yakudia mulong wa kuyidutish chakwel ez ayisadil angatan yom yiyimp. Chikwau, amening muchel mudi rukau rikwashininga angatan chakwel avala ni ikala nich musangar ni kusal machuku mavud mu uruw wau. Chimeken kamu patok anch, antu awonsu asotininga kwilam mu rukat ra Nzamb afanyidin kukis yishankur yiney.—Tang 2 Korint 6:14-18.
18. Ov, yany ik ya mu Bibil yifanyidina kuyikwash ambay a uruw ni antu akutazukau chisu chitenchikinau kusal musambu wa uruw?
18 Atushalapol a Yehova kafanyidinap kusal yisal ya mu mangand minam yijondishininga uruw ni musambu wa uruw ap yikutwisha kupwakej kom ka antu akwau. Chilakej, aswimbwilingap nayimp, ipukining kulond mazu ma usany ap mazu misambidininga masandj ni ipukining maswimbu makutwisha kuyovish ambay a uruw asu ni antu akwau usany. (Jinswir 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Ipukining kand kusal misambu ya “kwibaz kwa yom yikwetau,” yakad mwikadil wisikena ni yakad kumekesh kwikepish. (1 Yohan 2:16) Anch utenchikinany kusal musambu wa uruw, kangal wavuramenay anch Yehova usotining dichuku dien dia pakampwil dikala chom kanang ukutwishanya yisu yivud kuvurik nich musangar, pakad runeng.f
OV, KUBUBIJAN KWA JIMPAS KURUTU KWA KUNA MAAR KUDI KUWAMP?
19, 20. Ov, buku umwing ulondin anch kwisu kwadiokala chaku cha kububijan jimpas ni mulong wak chaku chinech chidiap chiwamp kudi in Kristu?
19 Antu avud akweting chaku cha kububijan jimpas jau pa chisu cha musambu wa uruw ap pa yisu ya misambu kanang. Buku umwing utazukinau anch “ Le Guide international des alcools et des cultures ” wafundau mu muvu wa 1995 ulondin anch: “Kububijan jimpas . . . chidi chaku chidiokidila pamwing ap ku chaku cha pakur chasalangau kudi antu chisu chayilambulangau a nzamb au yom yitumbila . . . chakwel ayakula ku malembil mau mulong wa kwikal nich ‘machuku mavud’ ap mulong wa ‘ukash wau wa mujimbu!’”
20 Chakin kamu, antu avud kameningap anch chaku chinech cha kububijan jimpas chidi chaku cha chirelijon ap chisal chimwing cha in mididim. Pabubijadiningau jimpas ni pajizambwilingau mwiur yimekening kamu mudi antu itininga ukwash kanang “mwiur”—chawiy kulond anch itining usu kudiay spiritu kanang wakad kumekanang—chisal chakad kwambatan nich chilejena Mifund.—Yohan 14:6; 16:23.g
‘EN UMUKATILANY YEHOVA KISANY KUYIP’
21. Ov, misambu ik yakadiau kufanyin in Kristu kusal ap anch kiyidiokidilap ku difukwil dia makasu ni mulong wak?
21 Babilon Mujim wayipishin mikadil ya antu nakash—nlel unou mu jingand jivud atenchikiningamu misambu yisadidiningau—pa muvu ni muvu. Mu misambu yiney ajilingamu maj malangwishininga maku ma masandj, endiningamu kwend kwa kwibaz, adjitiningamu nayimp mulong wa kulej yikunku yikwau ya mujimbu, ni alejeningamu yaku ya masandj ma amakundj ni amakundj, amband ni amband. Ov, chidi chiwamp kudi antu ‘amukatininga Yehova’ kuya ku misambu ya mutapu winou ap kuyital? Ov, anch aya ku misambu yiney ap ayital, chimekeshin mutapu ukisinau yom yiyimp nich muchim umwing? (Kuseng 1:1, 2; 97:10) Chipandaken kuwap nakash kudi etu kwimburij mwikadil wenday nfund a Kuseng palembilay anch: “Ndioshap mes mam ku yom yamwamu.”—Kuseng 119:37.
22. Ov, chisu ik chifanyidinay mwin Kristu kukwat mupak wa kusal musambu ap wa kulik kuusal kwambatan nich kom kend?
22 Mu machuku masadikininga misambu ya mangand, mwin Kristu ufanyidin kudimuk chakwel kangal wasal chom kanang chiyimp chikumekesha anch ni ndiy usadin nau mu misambu yiney. Paul wafunda anch: “Chawiy anch wadianyip nchik, ap wananyip nchik, ap yawonsu yiwasalanya, salany ku uyaj wa Nzamb.” (1 Korint 10:31, TMK; tal mushet ukweta mutu wa mulong ulondina anch: “Kwatany Mipak ya Manangu.”) Chikwau kand, anch chishankur ap musambu kanang yikwetap yaku ya mu relijon wa makasu, yidiap ya chipolitik ap ya wanangand, yijirilap mbil ya mu Bibil ap yimwing, mwin Kristu amwinend ndiy ukweta mbil ya kutond anch ukutwish kusal musambu winou ap bwat. Pakwez, pa chisu chin chang, ndiy ufanyidin kulimish kom ka antu akwau chakwel kangal wez wayipwakej.
TUMUTUMBISHANY NZAMB KUSUTIL KU MAZU METU NI YISAL YETU
23, 24. Ov, mutapu ik uwamp tufanyidina kulejan yany ya Nzamb kudi antu?
23 Antu avud amening machuku ma misambu kanang mudi machuku mamwing ma pakampwil mu dijuku ni kudi arund mulong wa kukumangan pamwing. Chawiy, anch muntu kanang watulond anch tuyikatiningap antu akwau ap anch tupandakeshining chisu tulikininga kusal misambu, tukutwish twamulej nich kalimish anch etu Atuman a Yehova tukating nakash kushakam pamwing nau anamakwetu a kumujimbu ni arund netu. (Jinswir 11:25; Mulej 3:12, 13; 2 Korint 9:7) Tukweting musangar wa kukumangan nau anamakwetu a kumujimbu mu muvu win wawonsu, pakwez, chitumukatininga Nzamb ni yany yend, tusotiningap kusal yishankur yimwovishininga kuyip chisu tukumangeninga.—Tal mushet ukweta mutu wa mulong ulondina anch: “Difukwil Diakin Diletining Musangar Ujim.”
24 Mifund yidia mu buku Chom ik Chakin Kamu Chifundishinay Bibil?h mu shapitre 16, yayikwasha atuman amwing chakwel isamba nawamp nau antu ayipula yipul nich muchim umwing. Pakwez, twijikany amboku anch rutong retu ridi ra kupukun ku michim ya antu twambaninga nau ni kirudiap ra kupwitijan nau. Chawiy, chifanyidin kwikal nich kalimish, chidiap cha usey kulond nich dizu diswejina, ni “kulond kwen kwikala ni ranaken machuku mawonsu, kutadila mudi mungu.”—Kolosay 4:6, TMK.
25, 26. Ov, mutapu ik anvaj ukutwishau kuyikwash an au chakwel akula mu ritiy ni rukat mudiay Yehova?
25 Chitudia atushalapol a Yehova, atufumbin nawamp win kamu. Twij mulong wak twitiyijininga ni tusadininga yom kanang ni twij mulong wak tulikininga yom yimwing yisadinigau kudi antu akwau. (Hebereu 5:14) Chawiy lel, en anvaj yifumbany an en chakwel atongijokinang pa yany ya mu Bibil. Kusutil ku kusal mwamu, ukasikeshinany ritiy rayu, uyikwashinany kwakul ku yipul ya mu Mifund kudi antu in awonsu ayipwilinga piur pa yitiyij yau, ni ukasikeshinany rukat ra Yehova mudiau.—Isay 48:17, 18; 1 Pita 3:15.
26 Antu awonsu amwifukwidilinga Nzamb “mu [s]piritu ni uyakin” kipukiningapu kusu misambu yakad kwambatijan nich mifund pakwez asadining kand usu wa kwikal atentamina mu mikadil yin yawonsu ya mwom. (Yohan 4:23) Nlel unou, antu avud itiyijining anch chikasiken kwikal utentamina. Pakwez, mudi mutukeza kuyiman mu chapitre ulondwilaku ou, jinjil ja Nzamb jiding jipandakena kuwap chisu chawonsu.
a Tal mushet ukweta mutu wa mulong ulondina anch: “Ov, Nifanyidin Kuya ku Misambu?” udia pa paj wa 148-149. Isambidin piur pa machuku “matumbila” ni misambu yidia pa list udia mu Index des publications Watch Tower, wapalangeshau kudi Atuman a Yehova.
b Kwambatan nich yilejenau mu Bibil ni chilondinau mu mikand yimwing, pamwing ap Yesu wafanyidina kuvadik mu muvu wa 2 K.C.C. mwi ngond utazukinau kudi in Yuda anch Ethanim, wambatena nich ngond wa Mwinses ap Mwinkind mu kalandriye wetu wa katat.—Tal Étude perspicace des écritures, Volim 2, pa paj wa 21 wapalangeshau kudi Atuman a Yehova.
c Tal mushet ukweta mutu wa mulong ulondina anch “‘Machuku Matumbila’ ni Difukwil dia Akish.”
d Chijil cha Moses chitanga kudiay mband mwin mwawonsu wavalanga kulambul mulambu kudi Nzamb mulong wa yitil yend. (In Levi 12:1-8) Chijil chinech chayivurishanga in Isarel anch anvaj akat kuyipalangeshil anau chitil ni chayikwashanga kulik kukwat kuvadik kwa mwan nich usey uvud nakash ni kulik kulondul yishankur ya akamichid ya kusal misambu ya kuvadik kwa an.—Kuseng 51:5.
e Eostre (ou Eastre) wading kand nzamb mband wa ruvaj. Kukwatijan ni buku Le dictionnaire de la mythologie, nzamb winou wading ukwet katwiy mwi ngond kading kakatina may ni yisu yimwing ading kutenchik ni nich mutu wa katwiy.
f Tal mitu ya milong yisatu yisambidina piur pa mutapu wa kusal musambu wa uruw yidia mu Chinong cha Kalam, cha pa Kalang 1, 2006, pa paj wa 18-31.
g Tal Chinong cha Kalam cha pa Kasan 15, 2007, pa paj wa 30-1 mu Français.
h Wapalangeshau kudi Atuman a Yehova.