Ndinguril wa Mazu Mada mu Bibil
A B C D E F G H I J K L M N P R S T U W Y Z
A
Abim.
Dizu dined didokil ku dizu da Grek abyssos, dirumburikina “kukurik kupandakena” ap “kukurik kwakad kutwish kupim, kwakad musul.” Adisadidin mu Mifund ya Grek ya win Kristu mulong wa kumekesh ndond ap mwikadil muday muntu pakad mutapu wa kudokalamu. Dikutwish kumekesh nzay muyilingau antu awonsu, ni yom yikwau kand.—Luk 8:31; Rom 10:7; Kuj 20:3.
Afaris.
Chisak chijim nakash cha relijon wa in Yuda cha mu mivu chitot ya kusambish C.C. Afaris kadingap mu dijuku da win kupesh, pakwez ading alimishin nakash Chijil ap mu tuyom tukemp tukemp, ni ading akwatin nich usey nakash yishankur yalejijanangau ku kan kud antu a majuku ma yirung kushalijan, ni ading ayikwatin nich usey nakash kusutamu Chijil. (Mat 23:23) Arishikishang nakash yaku ya in Grek, ni mulong ading alej a Chijil ni a yishankur, ading akwet ulabu nakash pad antu. (Mat 23:2-6) Afaris amwing ading mu chisak cha in Sanedrin. Yisu yivud atadikijana ni Yesu piur pa kulimish Sabat, piur pa yishankur, ni piur pa kubombakan nau akayitil ni in kulambwish yitad. Amwing pakach pau ikala in Kristu, chilakej Saul wa ku Tarsis.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Mid 26:5.
Afilozof in Epikir.
In kwilej enday Epikir, filozof mwin Grek (341-270 K.C.C.). Filozofi wau wading wimedin pa chitongijok cha kwel anch kwisangaresh kwa muntu amwinend chawiy chitongijok chijim cha mwom.—Mid 17:18.
Afilozof in Stoyik.
Chisak cha afilozof in Grek alondang anch mulong wa kwikal ni musangar, muntu ufanyidin kusadin ukaliweny wend wa kutong mulong wa kwov kurumburik kwa yijil yitakedina yitang ni kushakam kukwatijan ni yijil yiney. Kukwatijan ni awiy, muntu ukweta chakin manang kadingap kafanyidina kwov kuswan ap musangar.—Mid 17:18.
Akay.
Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu dined dimekeshin provens wa kurul kwa Gres; ni musumb wau ujim wading Korint. Akay wading usendishin Peloponez mwawonsu ni chikunku cha pakach cha Gres.—Mid 18:12.
Alej a yijil.
In kukopiril Mifund ya Hebereu. Pa chisu chadingay Yesu pa divu, dizu dined adisadinang mulong wa kumekesh chisak cha amakundj ading ija nakash Chijil. Alej a Yijil amurishikisha Yesu.—Ezr 7:6, mazu ma kwinshin; Mar 12:38, 39; 14:1.
Alfa ni Omega.
Alibater.
Dijin da tumilond twa malash twasalangau pakur nich diyal dading piswimp ni musumb wa Alibastron, mu Idjibit. Yisu yivud twading tukwet nshing yiwongina yading yikweta mutapu wa kujikaku chakwel kangal malash matwik. Diyal din adinau nidawiy ashikena kudipil anch alibater.—Mar 14:3.
Amen.
“Chikal mwamu,” ap “chakin kamu.” Dizu dined adidoshin ku dizu da Hebereu aman, dirumburikina “kwikal ushinshamena, wa kuchingejin.” Dizu “amen” adilondang mulong wa kwitiy machip, malembil, ap mazu malondinay muntu. Mu Kujingunik, adisadidin mud chijiken cha Yesu.—Kuv 27:26; 1Js 16:36; Rom 1:25; Kuj 3:14.
Angel.
Dizu dined adidoshin ku dizu da Hebereu malakh ni da Grek aggelos. Mazu minam mawonsu maad marumburikin dizu ku dizu “muruu,” pakwez amakarumwin anch “mwangel” anch misambidin chitang cha mu spiritu chituminau mud muruu. (Dis 16:7; 32:3; Yak 2:25; Kuj 22:8) Angel ad yitang ya mu spiritu yikweta usu, yatangau kud Nzamb pakur kurutu kwa kuyitang antu. Mu Bibil ayitazukin kand anch “tutikit twa atumbila,” “an a Nzamb,” ni “atutumbu a pamanch.” (Kuv 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yud 14) Kayitangap nich mutapu wa kuval, pakwez mwangel ni mwangel amutanga panrend. Uvud wau usutin kulemp nakash pa amiliyon chitot. (Dan 7:10) Bibil umekeshin anch mwangel ni mwangel ukweting dijin dend ni wuntu wend ushalijadina nau akwau, pakwez nich kwikepish, alikining kuyifukwil, ni avud pakach pau kakatap kulejan majin mau. (Dis 32:29; Luk 1:26; Kuj 22:8, 9) Akwet ndond kushalijan ni akat kuyinkish yisend ya mitapu kushalijan, mud kumusadin Yehova kurutu kwa ditand dend, kulejan uruu wend, kuyikwash atushalapol a Yehova ada pa divu, kuwanyish dirumburish da Nzamb, ni kukwash mudimu wa kulejan rusang ruwamp. (2At 19:35; Ks 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Kuj 5:11; 14:6) Mu machuku ma kurutu, akumukwash Yesu kwi njit ja Armagedon.—Kuj 19:14, 15.
Antakel a musumb.
Mu jindond jading jiyikedinau kud in Rom, antakel a musumb ading amumekeshin guvernema. Chisend chau chading cha kukangesh kanvundangesh, kushinshikin mutapu usadidinau nfalang, kuyirumburish in kujip yijil, ni kupan mbil ja kuyipup antu afanyidinau kupup.—Mid 16:20.
Antu a ku mutambu wa Herod.—
Aram.
Dizu da in kwa Sem difanakena nakash ni Hebereu, ni disadidining alfabe umwing ni Hebereu. Kwinsambishin adilondang kud in Aram, pakwez mu kusut kwa chisu dikala dizu da pa mangand ma kabuj dasadinangau mu milong ya kwisak ni mu mambamb mu want wa Asiri ni wa Babilon. Dawiy kand dizu dading dijikena dasadinangau mu midimu mu Want wa in Peris. (Ezr 4:7) Yikunku yimwing ya buku wa Ezra, wa Yeremiy, ni wa Daniel ayifunda mu dizu da Aram. Mazu mamwing ma Aram amasadidin mu Mifund ya Grek ya win Kristu.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mar 14:36; Mid 9:36.
Armagedon.
Adidoshin ku dizu da Hebereu Har Meghiddohn, dirumburikina “Mukandu wa Megido.” Dizu dined adikwatikeshin ni “njit ja dichuku dijim da Nzamb Mwin Dikand Dawonsu” kukukumanganau “ant ashicha pa divu da kabuj” mulong wa kumurishikish Yehova. (Kuj 16:14, 16; 19:11-21)—Tal MAR MAKASH.
Asadus.
Chisak chijim nakash cha relijon wa in Yuda. Antu adingamu ading ampich ading ni ndond ja piur, ni in kupesh ading ni ulabu nakash pa midimu ya tempel. Asadus alikang malejan ni yishankur yivud ya Afaris yalejijanangau ku kan, kuwejaku yitiyij yau yimwing. Kadingap kitiyijina divumbuk ap kwikalaku kwa angel. Amurishikisha Yesu.—Mat 16:1; Mid 23:8.
Aselgeia.—
Asherub.
Angel a ndond ya piur akweta yisend ya pakampwil. Ashalijadin nau aserafin.—Dis 3:24; Kub 25:20; Is 37:16; Heb 9:5.
Atubol.
Mulad wa ampasu abukang mu yisak yijim. Mu Chijil cha Moses atubol ayimanang mud yakuda yishitwila. Anch yisak yijim ya atubol yasutin pa ndond amanang chishiken chinech mud chipupu, mulong adangang yom yawonsu mwasutinangau ni kushesh yom mu chilik chijim nakash.—Kub 10:14; Mat 3:4.
Atulam a Chipang cha Mwant.
Chisak cha amasalay in Rom chasalau mulong wa kumulam mwant mujim wa Rom. Chisak chinech chikala chisak chikash cha politik chakwashang yisu yivud kutond ap kumwang mwant.—Flp 1:13.
Ayeropaj.
Mukandu ulemp wading ku Aten, piswimp ni ndond ya piur (Acropole). Dading kand dijin da chisak cha in kurumburish (dirumburish) akumangenang pa ndond yiniya. Afilozof in Epikir ni in Stoyik amutwala Paul ku Ayeropaj chakwel arumburil yitiyij yend.—Mid 17:19.
Ayilembil.
Yitang yiyimp ya mu spiritu yakad kumekanang ku mes yikweta usu nakash kuyisutamu antu. Ayitazukin anch “an a Nzamb wakin” mu Disambishil 6:2 ni “angel” mu Yud 6, mulong payitangau kadingap ayimp; pakwez angel inay isala ayinau kwikal akankuny a Nzamb pamubwambwilau Nzamb pa chirung cha Now ni kwibomb nend Satan mu kumubwambwil Yehova.—Dis 32:17; Luk 8:30; Mid 16:16; Yak 2:19.
Aziy.
Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu dined dimekeshin provens wa Rom wading usendina chikunku cha kurand cha Tirki wa katat, ni matung mamwing ma ku chikum, mud Samos ni Patimos. Musumb ujim wa provens winou wading Efes.—Mid 20:16; Kuj 1:4.
B
Baal.
Nzamb wa in Kanaan wamanangau mud mwin maur ni ukata kulet ruval ni ruvaj. Dizu “Baal” adisadinang kand mulong wa kuyitazuk anzamb akemp akemp. Dizu da Hebereu dirumburikin “Mwin yom; Nsalej.”—1At 18:21; Rom 11:4.
Belzebul.
Dijin dimutadina Satan, ntakel, ap mwant wa ayilembil. Pamwing ap did dijin darumbangeshau da Baal zebub, Baal wifukwilangau in Filistin ku Ekiron.—2At 1:3; Mat 12:24.
Bras.
Chipim cha kupim nich kulep chasadinangau mulong wa kupim kukurik kwa mem, chikweta kulep kwa metre 1.8.—Mid 27:28.
C
Cha dikum.
Chikunku chimwing pa yikunku dikum, ap yikunku dikum pa yikunku 100 yapanangau ap yafutangau mud chitad pakampwil piur pa yom yitadina relijon. (Mal 3:10; Kuv 26:12; Mat 23:23; Heb 7:5) Mwinshin mwa Chijil cha Moses, cha dikum cha yom yangulangau ni cha dikum cha angomb ni amikoku achipanang pa muvu mulong wa kuyikwash nich in Levi. Mulong wa kuyikwash in kupesh a mu dijuku da Aron, in Levi ayinkishang niyau cha dikum chadoshangau ku cha dikum. Kwading kand milad yikwau ya cha dikum. Bibil kayitinap in Kristu kupan cha dikum.
Chakupesh.
Chom chipaninau kud Nzamb mulong wa kumujikitish, kwitiyin kurumbuk, ni mulong wa kuchirish urund uwamp ni ndiy. Kusambishin pa chirung cha Abel, antu asambisha kupan yakupesh kushalijan kwa kwisotin, kuwejaku ni yakupesh ya annam. Mu kusut kwa chisu, Chijil cha Moses chalejana anch antu afanyina ching kupan yakupesh. Kupwa kwa Yesu kupan mwom wend mud chakupesh chiwanyidina, chikalap kand cha usey kupan yakupesh ya annam, ap anch in Kristu adandamedin kupan yakupesh ya mu spiritu kud Nzamb.—Dis 4:4; Heb 13:15, 16; 1Yh 4:10.
Chibwik cha mushet.
Chibwik cha mushet wa mansuk, kwimanangay mwin kupesh mujim kurutu mulong wa kumininaku mash ma yakupesh ya chitil pa Dichuku da Kuchakwish. Dizu da Hebereu didokil ku chisal chirumburikina “kubwik (chitil)” ap pamwing ap “kujimwangesh (chitil).” Chibwik cha mushet chading cha kusal nich utad ukash wa or, ni pading asherub aad kwinsuden kwa mutambu ni mutambu. Yisu yimwing akat kuchitazuk kwau anch “chibwik.”—Kub 25:17-22; 1Js 28:11; Heb 9:5.
Chidil.
Kud kumekesh runeng anch muntu wafa ap anch kwashiken chishiken chiyimp. Pakur, antu ading ni chaku cha kutek chidil mu chisu kanang. Kudoshaku kudil nich dizu da piur, antu akweta chidil adjalang masun ma pakampwil, atekang maut pa mitu yau, apolang yidjal yau, ni ibulang pa ntul. Yisu yimwing pa chisu cha kujikan, atazukang in mudimu wa kudil afutangau.—Est 4:3; Mat 11:17; Mar 5:38; Yoh 11:33; Kuj 21:4.
Chijil cha Moses.
Chijil chapanay Yehova kud in Isarel kusutin Moses mwi mpay ya Sinay mu muvu wa 1513 K.C.C. Mabuku matan ma kusambish ma Bibil akat kumatazuk yisu yivud anch Chijil.—Mat 5:17; Luk 24:44.
Chijil.
Anch dimuny da kusambish da dizu dined adijimbish, yisu yivud dizu dined dimekeshin Chijil cha Moses ap mabuku matan ma kusambish ma Bibil. Anch dimuny da kusambish adikepish, dizu dined dikutwish kumekesh chijidik chimwing cha Chijil cha Moses, ap mbil pimedina chijidik kanang.—Kch 15:16; Kuv 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.
Chijingidij, kashe.
Chom chikatau kusadin mulong wa kutek chijingidij (yisu yivud pa kam) mulong wa kumekesh anch chom chid cha muntu, chid chakin, ap achitiyijin ni mulong wa kukangesh kuswimp yom yafundangau ap yom yikwau patekangau chijingidij, chilakej pa chis ap pa nzay. Yijingidij ap atushe a pakur ayisalang nich yom yikasikena (diyal, dizeu da ndjamb ap mutond) mwa totangau mamuny ap chifatul. Dizu chijingidij akat kudisadin mu chifanakesh mulong wa kumekesh anch chom chid chakin ap chid cha muntu kanang ap kand mulong wa kumekesh anch chid cha ujindj ap achijindjikin.—Mat 27:66; Yoh 6:27; Ef 1:13; Kuj 5:1; 9:4.
Chijingidij.
Chikumangen.
Chisak cha antu akumangena pamwing mulong wa chitongijok cha pakampwil ap mijikit. Mu Mifund ya Hebereu, yisu yivud dimekeshin muchid wa Isarel. Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dimekeshin yikumangen ya win Kristu, chikumangen ni chikumangen panrach. Pakwez yisu yivud dimekeshin chikumangen cha win Kristu chawonsu cha kabuj.—1At 8:22; Mid 9:31; Rom 16:5.
Chintamb.
Ndond yizambukina ap chimet cha kusal nich divu, mayal, diyal dijim, ap mitond ya kushiril nich chikung poshinangau yakupesh ap diseng da malash mulong wa kwifukwil. Mu kapalikany ka kusambish ka dizang ni ka tempel, mwading “chintamb cha utad wa or” chikemp mulong wa kwoshinap malash. Achisalang nich mitond yashirilangau nich utad wa or. “Chintamb cha utad wa kwivre” chijim cha yakupesh ya kwosh chading pol mu chipang. Yintamb ayisadinang kand mu difukwil da makasu.—Kub 39:38, 39; 1At 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Mid 17:23.
Chipang.
Ndond yading mu rupang pa mutaj ni yading yinyingumukina dizang. Mu kusut kwa chisu, arijeka yipang yivud kuns kuns kwa chikumbu chin chading tempel. Chintamb cha yakupesh ya kwosh chading mu chipang cha dizang, ni mu kusut kwa chisu achiteka mu chipang cha mukach mwa tempel. Bibil wisambidin kand yikumbu ni yipang ya ant yading yikweta mabur.—Kub 8:13; 27:9; 1At 7:12; Mat 26:3; Mar 15:16; Kuj 11:2.
Chirung cha nsuden cha mangand.
Chirung chitwadina ku disuden da mangand mayikedinay Satan, ap ditenchik da yom, charumburik anch mutapu utenchikinau yom mu mangand. Chirung chinech chikwatijadin ni kwikalaku kwa Kristu. Mwinshin mwa umutakel wa Yesu, “angel akez kayauril antu ayimp nau antu atentamina” ni akuyishesh. (Mat 13:40-42, 49) In kwilej a Yesu akimba kwijik chisu chikushika “chirung cha nsuden” chinech. (Mat 24:3) Kurutu kwa kuchirik mwiur, wayikana in kwilej end anch ukwikal nau kushik kamu chisu chinicha.—Mat 28:20.
Chivish.
Yom yawejangau mu mutand (charumburik anch wung wa kusamp wa kusal nich mikat) mulong wa kuututwish ap mu yom ya mem mulong wa kuyiswejish; nakash asadinang chikunku cha mutand wa kusambish watutukang kal mulong wa kututwish nich ukwau. Yisu yivud dizu dined adisadidin mu Bibil mud chijingidij cha chitil ni kuyip, adisadidin kand mulong wa kumekesh chom chikudina pakad kumekan ni kupalangan ndond yawonsu.—Kub 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.
D
Dekapol.
Chisak cha misumb ya in Grek, chading chikweta pakur misumb dikum (dizu dined didokil ku mazu ma Grek deka, dirumburikina “dikum,” ni polis, dirumburikina “musumb”). Dading kand dijin da ndond ya kwingangel kwa Karung wa Galaliya ni kwa Wit wa Yordan, ndond yadinga misumb yivud pakach pa misumb yiney. Jawiy jading ndond ja pakampwil ja yaku ni yishankur, ni midimu ya kwisak ya in Grek. Yesu wasutina mwi ndond yiney, pakwez kwikil rusang ap rumwing rilejena anch wandamaku mu musumb umwing pakach pa misumb yiney.—Mat 4:25; Mar 5:20.
Denye.
Rufalang ra in Rom ra utad wa argent rading rikweta kulim kwa agram 3.85 ni rading rikweta chifu cha Kayisar mutambu umwing. Dawiy dading difut damwinkishangau nsalamudimu pa dichuku ni chading ‘chitad’ chafutangau pa muntu, chayitangau in Yuda kud in Rom.—Mat 22:17; Luk 20:24.
Dibatish; Kubatish.
Dizu dirumburikina “kuuchik,” ap kwandjik jimu mu mem. Yesu wamekesha anch in kwilej end afanyidin ching kuyibatish. Mifund yisambidin milad kushalijan ya dibatish, mud dibatish da Yohan, kubatish nich spiritu utumbila, ni kubatish nich kasu.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pi 3:21.
Dibuku da kukamin mabuj ma nviny.
Yisu yivud apundang mabuku maad mu diyal, dimwing piur dikwau kwinshin, ni kwading kadipan kamasankeshang. Apuchodilang mabuj ma nviny mu dibuku da piur ni maar mabudikangaku masutinang mu kadipan mulong wa kwandam mu dibuku da kwinshin. Mazu minam akat kumasadin mu chifanakesh mulong wa kumekesh dirumburish da Nzamb.—Kuj 19:15.
Dichuku da Dirumburish.
Dichuku dakin, ap chirung, chipanina yisak ya antu, michid, ap antu in awonsu kuchind kud Nzamb. Chikutwish kwikal chisu chiyijipinau antu afishinau kal nich kuyijip, ap kand chikutwish kwikal chisu chiyinkishinau antu amwing mutapu wa kupand ni kutambul mwom wa chikupu. Yesu Kristu nau atwimbuy end alonda piur pa “Dichuku da Dirumburish” da machuku ma kurutu pakuyirumburishau kadap ching kusu antu ada aom, pakwez kand ni antu afa pakur.—Mat 12:36.
Dichuku da Kuchakwish.
Dichuku da usey nakash ditumbila kud in Isarel, ditazukinau kand anch Yom Kippur (didoshinau ku dizu da Hebereu yohm hakkippurim, “dichuku da kubwik”), dasalangau musambu machuku ma ngond 10, Ngond wa Etanim. Mu Mifund ya Hebereu, aditazukin anch Dichuku da Kuchakwish. Ching kusu dichuku dined dawiy dandamangay pa muvu mwin kupesh mujim mwi Ndond Yitumbila Nakash ya dizang ni mu kusut kwa chisu ya temple, mulong wa kupesh mash ma yakupesh mulong wa yitil yend, mulong wa yitil ya in Levi, ni yitil ya antu. Yakupesh yiney yamekeshang chakupesh cha Yesu, chabwika rawonsu yitil ya antu kapamp kamwing rawonsu, chakupesh chiyinkishina antu mutapu wa kuchakwish ni Yehova. Chading chisu cha chitentam chitumbila ni cha kujil yakuda, dading kand dichuku da sabat, chisu cha kulik kusal midimu ya dichuku dawonsu.—Lev 23:27, 28; Mid 27:9; Kol 1:20; Heb 9:12.
Difut.
Yom yikatau kufut mulong wa kumukwol muntu mu winkwal, mu dipup, mu mar, mu chitil, ap kand mwinshin mwa chisend kanang. Yom yafutangau yadingap ching kusu nfalang. (Is 43:3) Itang difut mu yishiken kushalijan. Chilakej mu Isarel, mwan ikundj wa kusambish mwawonsu ap nnam ikwal mwawonsu wa kusambish wading wa Yehova, mulong wa mudimu wend. Chading chitin kupan difut ap yom ya kukwol nich mulong wa kuyikwol mwinshin mwa chisend chinech. (Kch 3:45, 46; 18:15, 16) Pakur, anch ikwal a ngomb wa ubaj ni walikangau kulam wajip muntu, mwin ngomb wading ufanyidin kupan difut chakwel akwolik mu rufu mud mwading mulejenau mu Chijil. (Kub 21:29, 30) Pakwez kwikil difut ditiyangau mulong wa muntu wajipanang kwa kwikatin. (Kch 35:31) Cha usey nakash Bibil ukasikeshidin pa difut dapanay Kristu kusutin kupan mwom wend mud chakupesh chakwel antu amuziyidina Nzamb akwolik ku chitil ni ku rufu.—Ks 49:7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.
Dijiy da kasu.
Ndond ya chifanakesh muzutina “kasu ni sufre,” yisambidinau kand mud “rufu ra kaad.” Mu dijiy dined mwawiy mukudjubwilau akayitil akad kukarumuk, Djabul, ni ap kand rufu ni Nzay (ap, Hades). Mulong kasu kakutwishap kwikal ni usu pa chitang cha mu spiritu, pa rufu, ni pa Hades, chawiy chinech chimekeshin anch dijiy dined dimekeshinap mar ma chikupu, pakwez dimekeshin kusheshik kwa chikupu.—Kuj 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Dinguj.
Chom chatungangau chakwel pikamen chikumbu, ap mulong wa kuwapish nich. Manguj amasadina mu tempel ni ku yikumbu yatungau mu chipang cha Salomon. Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu dined adisadidin mu chifanakesh mulong wa kumekesh ukwash, (1Tm 3:15) ap ndond ya piur (Kuj 3:12).—Ank 16:29; 1At 7:21.
Diseng da malash ditok.
Ulaaj ukatau kuumish ubasiningau ku mitond ni yibut ya milad yitazukinau anch Boswellia. Anch diseng dined adosh, dabudishang res ruwamp. Dading pakach pa yom yasalangau nich diseng da malash ditumbila dasadinangau ku dizang ni kupwa ku tempel. Aditekang kand pa milambu ya yisakol ni pa dibik ni dibik da mikat ya kumekesh yatekangau mwi Ndond Yitumbila.—Kub 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Diseng da malash.
Yom yadokalang ku kubombakesh upul ukweta res ruwamp ni ulaaj uumina wa mitond ukweta res ruwamp, yoshangau pakemp pakemp ni yabudishang res ruwamp. Ku dizang ni ku tempel asadinang diseng da malash da pakampwil dasalangau kusutin yom yinying. Diseng dined adoshang pamanch ni urel pa chintamb cha diseng da malash chading mwi Ndond Yitumbila, ni adoshang mwi Ndond Yitumbila Nakash pa Dichuku da Kuchakwish. Dading chijingidij cha malembil ma atushalapol ashinshamena a Nzamb, mitiyinay Nzamb. Bibil kayitinap in Kristu kusadin diseng da malash mu difukwil.—Kub 30:34, 35; Lev 16:13; Kuj 5:8.
Ditemb.
Chom cha makar maad chapwitangau kud atubar, chasadinangau mulong wa kwendin, ni chasadinangau kand mwi njit.—Kub 14:23; Ank 4:13; Mid 8:28; Kuj 9:9.
Ditenchik da yom (Yitenchik ya yom).
Mazu minam anch misambidin mutapu uda yom katat ap yom yimekeshina chirung ap chisu kanang, amakarumwin kudokal ku dizu da Grek aion. Bibil usadidin mazu “ditenchik dined da yom” mulong wa kumekesh yom yawonsu yikweta usu ni chibachikin chikash mu mangand, ni mulong wa kumekesh mashakamin ma antu a mangand ada kulemp ni Nzamb. (2Tm 4:10) Kusutin mansuk ma Chijil, Nzamb watenchika yom yamekesha chirung kanang chikutwishau kutazuk anch chirung cha in Isarel ap cha in Yuda. Kusutin difut, Nzamb wamusadina Yesu Kristu mulong wa kutenchik yom kushalijan, yading yitadina cha kusambish chikumangen cha in Kristu azizidinau many. Yom yiney yamekesha disambishin da chirung chikwau, chijikena kusutin kuwanyin kwa yom yasambelau kulejan mud mwizuzwimb mu mansuk ma Chijil. Anch mazu aion mad mu uvud, mazu minam mamekeshin yitenchik ya yom kushalijan, ap yom yikweta usu ni chibachikin chikash mu mangand yadingaku pakur ap yikwikalaku mu machuku ma kurutu.—Mat 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.
Divumbuk.
Kulank mu rufu. Dizu da Grek anastasis dirumburikin dimuny ku dimuny “kulank; kutumbuk.” Bibil wisambidin nsang ja divumbuk chidivu, kuwejaku divumbuk da Yesu, wavumbulau kud Yehova Nzamb. Ap anch antu mud Eliya, Elisha, Yesu, Pita, ni Paul avumbula afu, chimeken kamu patok anch atwisha kusal yilay yiney mulong Nzamb ndiy wayinkisha usu. Divumbuk da “antu atentamina ni antu akad kutentam” dikusadika pa divu did da usey mu rusot ra Nzamb. (Mid 24:15) Bibil wisambidin kand piur pa divumbuk da mwiur, dilondinau anch divumbuk “da kusambish.” Diyitadin anamakwend a Yesu azizidinau many nich spritu.—Flp 3:11; Kuj 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.
Diyal da pa dikonk.
Diyal dikatau kutek pa dikonk da chikumbu pasankedina mbumbu jaad; diding da usey mulong wa kubomb ni kunung mbumbu pamwing. Diyal da pa dikonk dijim aditekang ku mufulandal; yisu yivud atondang diyal dikash nakash mulong wa kutung nich yikumbu yijim yakwashang antu awonsu ni mbumbu ja misumb. Dizu dined adisadidin kand mu mutapu wa chifanakesh mulong wa kwisambin mufulandal wa divu, ni Yesu niyend amutazukin anch “diyal da pa dikonk da mufulandal” wa chikumangen cha win Kristu, chifanakeshinau nich chikumbu cha mu spiritu.—Ef 2:20; Yob 38:6.
Diyal dijim.
Diyal da munyingumuku dazukeshangau pa diyal dikwau ni dasadinangau mulong wa kupuchol nich ntit chakwel jikal wung. Ka mutu katekangau pakach pa diyal da kwinshin kakwashang diyal da piur kwipwat. Pakur, majuku mavud mading makwet mayal masadinangau ku makas ku yikumbu yau, masadinangau nakash amband. Mulong diyal da ku makas dawiy dakwashang majuku kwikal ni mukat dichuku dawonsu, Chijil cha Moses chakangesha kumutambulad muntu ap kumutambul diyal da piur dapucholangau nich ntit mud chizu ku dibaz. Kwading kand mayal majim masalangau nimawiy mutapu umwing mud mayal ma ku makas, pakwez mawiy amapwatang kud annam.—Kuv 24:6; Mar 9:42.
Djabul.
Dijin dimumekeshina Satan mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dirumburikina “Mwin Kafukej.” Satan amupila anch Djabul mulong ud mwin kafukej mujim nakash kuyisutamu in kafukej awonsu, ni ndiy wamufundina kal nakash Yehova, dizu Dend diwamp, ni dijin Dend ditumbila nich yom ya makasu.—Mat 4:1; Yoh 8:44; Kuj 12:9.
Dragm.
Mu Mifund ya Grek ya win Krisu, dizu dined dimekeshin rufalang ra in Grek ra utad wa argent, rading rikweta kulim kwa agram 3.4 pa chisu chinicha.—Mat 17:24.
E
Eferat.
Kawit mulemp ni wa usey nakash uda pakach pa kurul ni kurand kwa Aziy, ni ud umwing wa atuwit aad ajim a mu Mezopotamiy. Amujimbwil cha kusambish mu Disambishil 2:14 mud umwing wa atuwit anying a mu chir cha Eden. Yisu yivud amutazukining anch “Kawit.” (Dis 31:21) Ndiy wading utekina mwimbu kwiyand kwa ngand yayinkishau in Isarel.—Dis 15:18; Kuj 9:14; 16:12.
Erimes.
Wading nzamb wa in Grek, mwan a Zeus. In Grek itiyijang anch Erimes wading muruu wa anzamb ni nzamb wa in kufundish. Kwawiy kwamutazukau Paul kud antu a mu Listre anch Erimes.—Mid 14:12.
F
Farao.
Chijiken chayinkishangau ant a mu Idjibit. Kud Afarao atan ajimbwilau pa majin mau mu Bibil (Shishak, So, Tiraka, Neko, ni Ofra), pakwez akwau kayijimbwilap majin, mud isambidinau mu rusang ra Aburaham, Moses, ni Jozef.—Kub 15:4; Rom 9:17.
G
Gehen.
Dijin da Grek da Nkurubuk ya Hinom, yading yisambishidina kurul kushik pakach pa kurul ni kurand kwa Yerusalem. (Yer 7:31) Uprofet wisambidin piur pa dizu dined mud ndond yafanyina kwizul nich mijimbu yakad mwom. (Yer 7:32; 19:6) Kwikil uman umekeshina anch adjubwilangamu annam ap antu aom mulong wa kuyosh ap kuyimesh mar. Komb ndond yiney yafanyinap kufanakesh ndond yakad kumekan ku mes mumeshidinau mar chikupu mipim ya antu mu kasu kakin. Pakwez, Yesu nau in kwilej end asadina dizu Gehen mulong wa kufanakesh dipup da chikupu dida “rufu ra kaad,” charumburik anch kusheshik kwa chikupu ap kufa rawonsu.—Kuj 20:14; Mat 5:22; 10:28.
Grek; Mwin Grek.
Grek did dizu dikatau kulond antu a mu Gres. “Mwin Grek” ud muntu wavadikina mu Gres ap wa mu dijuku da mwi ngand yiniya. Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu “mwin Grek” akat kudisadin kand mu mutapu ukwau, mulong wa kwisambin antu awonsu akad kwikal in Yuda ap antu alondang dizu da Grek ni asadinang yishankur ya in Grek.—Yow 3:6; Yoh 12:20.
H
Hades.
Dizu da Grek dikwatijadina ni dizu da Hebereu “Sheol.” Adikarumwin anch “Nzay” (dimuny da kusambish adijimbishin), mulong wa kumekesh nzay ya antu awonsu.—Tal NZAY.
Hebereu; Mwin Hebereu.
Dizu “mwin Hebereu” did dijin damutazukau cha kusambish Abram (Aburaham), mulong wa kumwauril nau amutej nend in Amon. Kupwa asambisha kudisadin mulong wa kwisambin an a Yakob, mwijikurend wa Aburaham. Hebereu dawiy dizu dalondangau. Pa chirung cha Yesu, mu dizu da Hebereu mwiweja mazu mavud ma Aram ni dawiy dizu dalondangay Kristu nau in kwilej end.—Dis 14:13; Kub 5:3; Mid 26:14.
Herod (antu a ku mutambu wa).
Ayitazukining kand anch in kwa Herod. Chading chisak cha in kwibaz mulong wa ngand yau ni chanungang chikas ku yitongijok ya chipolitik ya a mwant Herod, ayikela pa chisu cha winyikel wa in Rom. Chimeken anch Asadus amwing ading mu chisak chinech. In kwa Herod abombakana nau Afaris mulong wa kumupompat Yesu.—Mar 3:6.
Herod.
Dijin da dijuku da ant atondangau kud in Rom mulong wa kuyiyikel in Yuda. Herod Mujim wijikana mulong wa kutunguril tempel mu Yerusalem ni kupan mbil ya kuyinongish an mulong wa kukimb kumujip Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Herod Arikelawus ni Herod Antipas, an a Herod Mujim, ayiteka mulong wa kuyikel pa yikunku yimwing ya ngand yading yiyikedinay tatukwau. (Mat 2:22) Antipas wading uyikedin chikunku cha ngand ni antu avud amutazukang anch “mwant.” Wayikela mu mivu yisatu ni chikunku ya mudimu wa Yesu pa divu ni wadandamena djat kamu ni pa chirung cha yinship yisambidinau mu Midimu shapitre wa 12. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mid 4:27; 13:1) Kupwa, Herod Agripa I, mwijikurend wa Herod Mujim, amujipa kud mwangel wa Nzamb kupwa kwa kuyikel mu chisu chikemp. (Mid 12:1-6, 18-23) Mwanend, Herod Agripa II, wikala mwant ni wayikela djat ni pa chirung chabwambwilau in Yuda kud in Rom.—Mid 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
I
Iliri.
Provens wa in Rom wading pakach pa kwiyand ni kurand kwa Gres. Paul washika ku Iliri mu mudimu wend wa kulejan, pakwez Bibil kalejenap anch walejana mu Iliri ap wasudena kwend ku mwimbu.—Rom 15:19.
In Kalideya.
Antu ading ashicha mu jinsang ja wit wa Tigre ni wa Eferat. Pakur musumb ujim nakash wa ngand ya in Kalideya wading Ur, musumb wa chivadik wa Aburaham.—Mid 7:4.
In Mediy.
Antu adokala kud Maday mwan wa Yafet; ading ashich mwi ndond ya mikandu yeza kwikal ngand ya Mediy, pawiy pada nlel ngand ya Iran. In Mediy ading mu Yerusalem pa dichuku da Pantekot mu muvu 33 C.C.—Mid 2:9.
Isarel.
Dijin damupilau Yakob kud Nzamb. Mu kusut kwa chisu, dikala dijin da chisak cha an awonsu a Yakob, mu yirung yawonsu. An avalau kud an 12 a Yakob ayitazukang yisu yivud anch an a Isarel, chikumbu cha Isarel, ap in Isarel. Dizu Isarel adisadinang kand mud dijin da want wa michid dikum ya kwiyand yaurika ni want wa kurul, ni mu kusut kwa chisu, dijin dined adisadina mulong wa kwisambin in Kristu azizidinau many, “Isarel wa Nzamb.”—Gal 6:16; Dis 32:28; Mid 4:10; Rom 9:6.
Izop.
Kamutond kakweta tumitiy ni tumayij tukemp tukemp, kasadinangau mulong wa kumin nich mash ni mem pashitwishangau yom. Kading pamwing ap kamutond katazukinau anch Origan de Syrie (Origanum maru; Origanum syriacum). Mutapu usadidinau dizu dined mu Yohan 19:29, chimeken anch kading pamwing ap kamubombu ka Origan de Syrie kakasinau ku ritiy ap ku mutond utazukinau anch doura, uda pakach pa milad ya masang mijikena nakash (Sorghum vulgare), mulong mutond winou wafanyina kwikal ni ritiy rilemp kwatekau mwimpalambay wading ukweta maar masasina chakwel ushik ku kan ka Yesu.—Heb 9:19.
J
Jimpompu.
Mu yom mwamutekangau muntu chakwel kangal wanyikek mulong wa kumupup. Yom yimwing pakach pa yom yiney yakangeshang kusu ching mend kunyikek, pakwez yikwau yafumbamishang mujimbu wa muntu, pamwing ap kusutin kulam makas, yidjatin, ni nshing.—Yer 20:2; Mid 16:24.
Jinswir.
Mazu ma manang ap karusang kiswimp kafundishina dilejan kanang ap kalejena uyakin ukurikina mu mazu makemp kusu. Jinswir ja mu Bibil jikutwish kwikal mazu mabachikena kutong, ap chishimu. Jinswir jikat kulejan uyakin nich mazu mapukwina, yisu yivud kusutin kufanakesh yom. Jinswir jimwing ashikena kujisadin nakash mulong wa kuswingishan nich ap kusipan nich.—Mul 12:9; 2Pi 2:22.
K
Kabuz ivumu.
Dizu dined dimekeshin cha kusambish mwan ikundj wa kusambish kud tatukwend. Pakur, mwan ikundj wa kusambish wading ni ndond ya kalimish mu dijuku ni ndiy wasendang chisend cha kutakel dijuku anch tatuku wafa. Kudoshaku kwikal mwan kabuz ivumu wa Yehova, Yesu wading kabuz ivumu wa yitang yawonsu ni kabuz ivumu kwa afu.—Dis 25:33; Kub 11:5; Kol 1:15; Kuj 1:5.
Kalam.
Ikundj ukweta cha kusambish chisend cha kutal ni kubangin chikumangen. Yisu yivud chitongijok cha dizu da Grek episkopos chiding cha kulam. Mazu “kalam” ni “mukurump” (presbyteros) mamekeshin chisend chawiy chimwing mu chikumangen cha win Kristu. Pakwez kud kushalijan kukemp. Dizu “mukurump” dimekeshin anch muntu winkinau chisend chinech ukwet mikadil ya muntu waswila kal, pakwez dizu “kalam” dikasikeshidin pa yom yifanyidinay kusal muntu ukweta chisend chinech. (Mid 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pi 5:2) Dizu dined dirumburikin kand muntu uyilamina antu ap ulamina yom mulong wa kuyichidij, nakash uchuku, ni ukutwisha kubabeshan anch waman ubaj. Yisu yivud atulam ashakamang piur pa mbumb ja musumb ap pa yimet mulong wa kuman antu ezina pachidau kulemp. Ap mu mudimu wa usalay ayitazukining anch atulam ap azamu.—Mat 27:65; 28:4.
Kambuy.
Dizu dined dirumburikin cha kusambish “utuminau,” ni adisadidin piur pa Yesu ni piur pa antu amwing atumau mulong wa kuyisadin antu akwau. Yisu yivud adisadidin piur pa in kwilej atonday Yesu amwinend mulong wa kusal chisak cha antu 12 ading amumekeshina.—Mar 3:14; Mid 14:14.
Kapwany; Difukwil da atupwany.
Kapwany chid chirumbidij, chifanakesh cha chom chakin ap cha kutongin, chikutwishau antu kusadin mu difukwil. Difukwil da atupwany kud kulimish nakash, kukat, ap kwifukwil kapwany.—Ks 115:4; Mid 17:16; 1Ko 10:14.
Katumbu wa pamanch.
Ndiy utazukinau kand anch “mwizikuch.” Ndiy katumbu wa nsuden ubudikining kwingangel kurutu kwa muten kubudik, ukata kumekesh kucha kwa dichuku disu.—Kuj 22:16; 2Pi 1:19.
Kayisar.
Dijin da dijuku da in Rom deza kwikal chijiken cha ant in Rom. Kud Akayisar asatu ajimbwilau majin mu Bibil: Ogist, Tiber, ni Kulod. Ap anch Nero kamujimbwilap pa dijin, pakwez yisu yimwing chijiken chinech chimutadin ndiy. “Kayisar” amusadidin kand mu Mifund ya Grek ya win Kristu mulong wa kumekesh anyikel, ap mburamatad.—Mar 12:17; Mid 25:12.
Kor.
Chipim cha yom yiumina ni ya mem mem. Mukat kwandam alitre 220, kukwatijan ni kujimb kukwatinau mud baf.—1At 5:11; Luk 16:7, mazu ma kwinshin.
Kristu.
Chijiken cha Yesu, chidokila ku dizu da Grek Khristos, dilikena ni dizu da Hebereu dikarumwinau anch “Mesiya,” ap “Uzizidinau Many.”—Mat 1:16; Yoh 1:41.
Kubul mbut; Ndond ya kubudin mbut.
Ud mudimu ukatau kusal mulong wa kwauril mbut ku mimpumpu ni kujidosh yipapal; ndond yasadinangau mudimu winou. Abulang mbut ku makas nich mutond anch jid jikemp, ni anch jid jivud ajibulang ni yamu ya mudimu yapwitangau kud annam yida mud traîneau ap ditemb da kubul nich mbut. Yamu yiney ayisutishang pa mbut jalangau pa ndond ya kubudin. Ndond yiney yading ya chinkatang ni yading pa ndond yizambukina pasutina rinkind.—Lev 26:5; Is 41:15; Mat 3:12.
Kubul nfimbu.
Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, kubulan nfimbu kumekeshin mutapu wa kubulan wasadinangau mulong wa kumumesh muntu mar. Kwi nfimbu jimwing alongangaku tuyikung. Nfimbu jikwau jading ja yikit ni atekangaku tumafup tusomburikina ni tuyikung.—Mat 20:19; Yoh 19:1; Mid 22:25.
Kujil yakuda.
Kulik kuda chom ap chimwing mu chisu kanang. In Isarel ajilang yakuda pa Dichuku da Kuchakwish, mu yisu ya mar, ni pa chisu chading chiswirikedinau umutakel wa Nzamb. In Yuda atenchika kujil yakuda tupamp tunying pa muvu mulong wa kuvurik yinship yikash nakash mu rusang rau. In Kristu kayitinap kujil yakuda.—Ezr 8:21; Is 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Mid 13:2, 3; 27:9.
Kukarumuk.
Mu Bibil dizu dined dimekeshin kuswimp mutapu wa kutong pamwing ni kunenganan kukurikina piur pa mashakamin makur maday nich muntu, yisal yend yiyimp ap yom yakangenyay kusal. Muntu ukarumukina chakin ukat kumekesh mwamu kusutil yisal, ukat kuswimp mwikadil.—Mat 3:8; Mid 3:19; 2Pi 3:9.
Kulamat kud Nzamb.
Kupumbok.
Dizu dined da Grek (apostasia) didokil ku dizu dirumburikina dizu ku dizu “kwiman kulemp ni.” Dikwet chitongijok cha “kuchin, kulikap, ap kubwambwil.” Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu “kupumbok” adisadidin mulong wa kwisambin antu atunina difukwil dakin.—Jsw 11:9; Mid 21:21; 2Ts 2:3.
Kusal chitil.
Kujip chijil; chisal cha kujip chijil.—Ks 51:3; Rom 5:14.
Kuseng.
Muminy wa kumushiman nich Nzamb. Kuseng mading mazu ma kufund mabulangau mu mizik ni mawangagau in kwifukwil, chilakej pa chisu chamwifukwilangau Yehova Nzamb kud antu awonsu ku tempel wading mu Yerusalem.—Luk 20:42; Mid 13:33; Yak 5:13.
Kutentam.
Mu Mifund, dizu dined dimekeshin yom yida yiwamp kukwatijan ni mbil ja Nzamb piur pa kuwap ni kuyip.—Dis 15:6; Kuv 6:25; Sof 2:3; Mat 6:33.
Kutumb; Utumbila.
Mwikadil ukwetingay Yehova kukwatijan ni mutapu uday; Yehova ud utumbila, charumburik anch ud wishitwila mu mwikadil ni ud wa zwang mu yom yawonsu. (Kub 28:36; 1Sa 2:2; Yoh 17:11) Anch mazu minam amasadin pad antu (Mar 6:20; Mid 3:21), yom (Rom 7:12; 11:16; 2Tm 3:15), ndond (Mat 4:5; Mid 7:33; Heb 9:1), ni midimu (Kub 36:4), dizu da Hebereu ni da Grek dikwet chitongijok cha kutek kuns ap kwauril mulong wa Nzamb utumbila; ud mwikadil wa chom chitekinau kuns mulong wa mudimu wa Yehova. Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, mazu makarumwinau anch “utumbila” ni “kutumb” akat kumasadin kand mulong wa kwisambin kwishitul mu mwikadil wa muntu.—2Ko 7:1; 1Pi 1:15, 16.
Kutwalan ku mukand (ap kubabeshan).
Kudosh chikit chibwikina ku mutu kwa chid cha ruvaj cha muntu ikundj. Kutwalan ku mukand yid mbil yamwinkishau Aburaham ni anend, yading yifanyidinau kuziyin. Pakwez in Kristu kadap mwinshin mwa mbil yiney. Mu mifund yimwing, dizu dined adisadidin kand mu mutapu wa chifanakesh.—Dis 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.
Kuzizin.
Dizu da Hebereu dirumburikin cha kusambish “kupan yom ya mem mem.” Many amuzizinangam muntu ap amazizinang pa chom mulong wa kumekesh anch amutond kal ap achitond kal mulong wa mudimu kanang wa pakampwil. Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu dined adisadidin kand piur pa antu azizidinau spiritu utumbila mulong ayitondin kal kuya mwiur.—Kub 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Mid 10:38; 2Ko 1:21.
Kwarik kwa ngond.
Dichuku da kusambish da ngond ni ngond mu kalandriye wa in Yuda, dichuku dakumanganangau in Yuda pamwing, kusal musambu ni kulambul yakupesh ya pakampwil. Mu kusut kwa chisu, dichuku dined dikala dichuku da musambu ujim mwi ngand ya kabuj ni antu kasalangap midimu.—Kch 10:10; 2Js 8:13; Kol 2:16.
Kwazuk makas.
Kwijond.
Dizu dined dikutwish kumekesh kwikis kwa mujimbu wa mbij ap kujip chijil chilejena mwikadil ufanyidina kwikal nich. Pakwez yisu yivud mu Bibil, dizu dined dimekeshin yom yading yakad kwitiy, ap yakad kwishitul kukwatijan ni Chijil cha Moses. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mid 10:14; Ef 5:5)—Tal KWISHITUL.
Kwikalaku.
Mu maverse mamwing mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu dined dimekeshin kwikalaku kwa Yesu Kristu mud mwant, kusambishin pa chisu chamudishau want pakad kumekan ku mes mud Mwant wa Want wa Umesiya mu machuku ma nsuden ma mangand minam. Kwikalaku kwa Kristu kurumburikinap kusu kwez ni kuchirik swa kapamp kamwing; pakwez kud kwikalaku kusendina chisu kanang.—Mat 24:3.
Kwirijek.
Dijin dapilau dichuku dading ditakedinaku Sabat, ni darijekangau in Yuda yom ya Sabat. Dichuku dined dapwangang pa kwandam kwa muten wa dichuku tutazukinau nlel anch Dakatan. Kud in Yuda, dichuku dasambishang urel ni dapwangang urel wambakedinap.—Mar 15:42; Luk 23:54.
Kwishitul.
Mu mutapu udisadidinau mu Bibil, dizu dined dimekeshinap kwau kusu ching kwinang kwa ku mujimbu, pakwez dimekeshin kand kulam ap kuchirik ku mwikadil wakad kapad, chidik, wakad chom chikutwisha kwijondish, wakad kwibomb ni chom chikwau, ap kuyipish mwikadil uwamp ap wa mu spiritu. Mu Chijil cha Moses, dizu dined ditadin yijidik yalimishangau chakwel amwitiy muntu kusal yishankur ya relijon.—Lev 10:10; Ks 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.
L
Lepta.
Kading ka rufalang kakemp nakash ka utad wa kwivre ap wa bronz ka in Yuda kasadinangau pa chirung chafundau Mifund ya Grek ya win Kristu. Mu ma Bibil mamwing akarumwin dizu dined anch “pite.”—Mar 12:42; Luk 21:2; mazu ma kwinshin.
Levi; Mwin Levi.
Mwan ikundj wa kasatu wa Yakob wavalay ni mukajend Leya; dawiy kand dikala dijin da muchid wadokala kud ndiy. Anend asatu awiy asala yisak yijim yisatu ya in Levi. Yisu yimwing dizu “in Levi” dimekeshin muchid wakabuj, pakwez yisu yivud disambidin antu a ku muchid winou kudoshaku dijuku da in kupesh da Aron. Muchid wa Levi kawinkishap chikunku cha ngand mwi Ngand ya Kushilamu pakwez awinkisha misumb 48 yading ku mimbu ya jingand japanau ku michid yikwau.—Kuv 10:8; 1Js 6:1; Heb 7:11.
M
Mabuj ma kusambish.
Mbut ja kusambish jikatau kwangul; yibudikin ya kusambish ya chom kanang. Yehova wawinkisha muchid wa Isarel mbil ya kumwinkish ndiy mabuj ma kusambish ma yom yau, yikala muntu, nnam, ap mabuj masongina mu divu. Mud mulambu wa muchid wa kabuj, in Isarel amulambulang Nzamb mabuj ma kusambish ku Musambu wa Mikat Yakad Chivish ni pa chisu cha Pantekot. Mazu “mabuj ma kusambish” amasadina kand mu chifanakesh piur pa Kristu nau in kwilejend azizidilau many.—1Ko 15:23; Kch 15:21; Jsw 3:9; Kuj 14:4.
Machip.
Mazu makatay muntu kulond mulong wa kumekesh anch chom chid chakin, ap kushilamu patok mulong wa kusal ap kulik kusal chom kanang. Yisu yivud kud kushilamu kukatay kusal muntu kud muntu umusutinamu ndiy, pakampwil kud Nzamb. Mulong wa kumekesh anch mansuk masukay ni Aburaham mading kamu makin, Yehova wachipa kumalimish. (Dis 14:22; Heb 6:16, 17) Chikwau kand, muntu uchipina ud muntu umukanina Nzamb nich kashinsh anch ukusal chom kampand, ukulambul ap ukupan chom kanang, ukuwanyish mudimu kanang, ap kand kulik kusal yom kanang, ap anch yijil yikangeshinap yom yiney. Machip makwet usu mud kushilamu.—Mat 5:33.
Machuku ma nsuden.
Mu uprofet wa Bibil, pasadidinau mazu minam ni makwau mafanakena ni mazu minam mud “chirung cha nsuden cha machuku,” mamekeshin chisu chikuwanyina mu chilik chijim nakash yinship yishimokishena mu rusang ra antu. (Eze 38:16; Dan 10:14; Mid 2:17) Kulondwish yom yilejena uprofet ni uprofet, mazu minam makutwish kumekesh chirung cha mivu yikemp ap kand chirung cha mivu yivud. Nakash mazu minam amasadidin mu Bibil mulong wa kumekesh “machuku ma nsuden” ya mangand minam, pa chirung cha kwikalaku kwa Yesu kwakad kumekan ku mes.—2Tm 3:1; Yak 5:3; 2Pi 3:3.
Makaj.
Kulalijan kwa kwisotin kwa ngatan ap ngachik ni muntu mukwau wakad kwikal mbay nend wa uruw.—Kub 20:14; Mat 5:27; 19:9.
Malong ma kwoshil diseng da malash.
Yom yasalangau nich utad wa or, wa argent, ap wa kwivre, yasadinangau ku dizang ni ku tempel mulong wa kwosh diseng da malash ni mulong wa kudosh maut pa chintamb cha kupeshin ni ndand utemina wa mwend wa kasu wa utad wa or. Ayitazukang kand anch ansanswar.—Kub 37:23; 2Js 26:19; Heb 9:4.
Mana.
Chakuda chijim cha in Isarel mu mivu 40 yasalau mwi mpay. Yehova ndiy wayinkishangach. Mana wawangang pansh dichuku dawonsu pamanch mud maum, kudoshaku dichuku da Sabat. In Isarel pamumanau kapamp ka kusambish ipula anch: “Yom ik yiney?” ap mu Hebereu anch: “Man huʼ?” (Kub 16:13-15, 35) Yesu niyend wisambina mana wa chifanakesh.—Yoh 6:49, 50.
Mansuk.
Kwovijan kwijikena patok, ap kontra pakach pa Nzamb ni antu ap pakach pa antu aad ap avud, mulong wa kusal ap kulik kusal chom kanang. Yisu yimwing muntu umwing ap chisak chimwing chawiy chading chifanyidina kulimish yom yovijanau (mansuk matadina mutambu umwing, mading kushilamu). Yisu yikwau antu awonsu aad ap yisak yawonsu yaad yafanyina kulimish yom yovijanau (mansuk matadina mitambu yawonsu yaad). Kudoshaku mansuk masukangay Nzamb nau antu, Bibil wisambidin kand mansuk masukangau pakach pa antu, tubil, michid, ap yisak ya antu. Pakach pa mansuk mafanyina kwikal ni yibudikin mu chirung chilemp pad mansuk masukay Nzamb nend Aburaham, nend David, ni muchid wa Isarel, (mansuk ma Chijil), ni masukay ni Isarel wa Nzamb (mansuk masu).—Dis 9:11; 15:18; 21:27; Kub 24:7; 2Js 21:7; Luk 22:29; Mid 3:25; 2Ko 3:6; Heb 8:6.
Mar makash.
Dizu da Grek dikarumwinau anch “mar” dimekeshin yakamish ap mar madokila ku yishiken yakamishena. Yesu walonda piur pa “mar makash” makad kwikalangapaku kal mafanyina kumushiken Yerusalem ni pakampwil mafanyina kuyishiken antu makukwatijana ni chisu ‘chikwezay nich uyaj’ wend mu machuku ma kurutu. (Mat 24:21, 29-31) Paul wisambina mar minam mud chisal cha kutentam cha Nzamb pad “antu akad kumwijik Nzamb ni antu akad kuziyin ku rusang ruwamp” piur pa Yesu Kristu. Kujingunik shapitre wa 19 umulejen Yesu mud ndiy uyitakedina amasalay a mwiur mulong wa kumurishikish “nnam wa mu masuku ni ant a pa divu nau amasalay au.” (2Ts 1:6-8; Kuj 19:11-21) Bibil umekeshin kand “chisak chijim cha antu” chikupanda ku mar minam. (Kuj 7:9, 14)—Tal ARMAGEDON.
Masandj.—
Tal YISAL YA MASANDJ.
Masedon.
Ndond yading kwiyand kwa Gres yaya ntumb nakash pa chisu cha Alekizandre Mujim ni kayiyikelap kud want ukwau djat ni payikwatinau kud in Rom. Masedon wading provens wa Rom payay Paul kapamp ka kusambish ku Erop. Paul wayaku tupamp tusatu.—Mid 16:9.
Mashing; Riyind.
Kumufunyin ap kumusotin muntu ap chom yom yiyimp. Yisu yivud mashing mading mazu malondinau patok mulong wa kumusotin muntu ap kwijikish uyimp ukumushikena. Ni anch amalond kud Nzamb ap kud muntu ukweta mbil ya kumalond, makwet usey ni usu mud uprofet.—Dis 12:3; Kch 22:12; Mar 11:21; Mid 23:12; Rom 12:14; Gal 3:10.
Mesiya.
Dizu didokila ku dizu da Hebereu dirumburikina “uzizidilau many” ap “muntu uzizidilau many.” Dizu “Kristu” dirumburikin chom chawiy chimwing, pakwez didokil ku dizu da Grek.—Dan 9:25; Yoh 1:41.
Mifund.
Mifund yitumbila ya Dizu da Nzamb. Dizu dined did ching mu Mifund ya Grek ya win Kristu.—Luk 24:27; 2Tm 3:16.
Mikat ya kulambul.
Mikat dikum ni yaad yalongijangau mu mabik maad ma mikat musamban pa dibik, matekangau pa tebur mwi Ndond Yitumbila ya dizang ni mu kusut kwa chisu ya tempel. Ayitazukin kand anch “mikat ya kutandjik” ni “mikat ya kumekesh.” Mulambu winou wamwinkangau Nzamb auswinkeshang nich mikat yisu pa dichuku dawonsu da Sabat. Mikat yadoshangau afanyinang kuyida ching kusu kud in kupesh.—2Js 2:4; Kub 25:30; Lev 24:5-9; Mat 12:4; Heb 9:2.
Mire.
Ulaaj ukweta res ruwamp ukatau kuumish ubasiningau ku yifukis yimwing ya miy ap ku tumitond twa mulad utazukinau anch Commiphora. Mire wading pakach pa yom yasalangau nich many matumbila mayizizinangau antu. Amusadinang mud malash ma kupompin ku masun, ku malal, ni amutekang mu many ma kudjatan nich ap ma kwipan. Amutekang mu maar mulong wa kumaswejish. Mire amupanangay kand muntu wafang kal kurutu kwa kumujik.—Kub 30:23; Jsw 7:17; Mar 15:23; Yoh 19:39.
Miseng ya chintamb.
Jins jading jibudikina mud miseng jading ku makonk manying ma yintamb yimwing.—Lev 8:15; 1At 2:28; Kuj 9:13.
Molok.
Ndiy nzamb wifukwilangau in Amon; pamwing ap Malkam, Milkom, ni Molek ndiy kwend nzamb umwing.—Mid 7:43.
Mpand.
Mutond usendiningay muntu pa makij ni kuzezetishiningau mafund mutambu ni mutambu ap mutond ukatau kutek pa nshing ja annam aad ijidishinau kal kusal mudimu (nakash amakwal a angomb) mulong wa kupwit yamu ya kudim nich ap ditemb. Mulong asuk asadinang mpand mulong wa kusendinaku mafund malimina, dizu mpand adisadinang mu chifanakesh mulong wa kumekesh usuk ap kuziyin kud muntu mukwau, ap kand mulong wa kumekesh kuzengol ni mar. Chawiy, kudosh ap kubukun mpand kurumburikin kukwolik mu yom yijimbwilau kwiur oku.—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.
Mpuny.
Chom cha kusal ni chikung mukatau kupep rinkind, chasadinangau mulong wa kubabeshan nich ap kubul nich mizik. Yisu yivud mu chifanakesh, chidjimin cha mpuny chikat kwend pamwing ni kwijikish dirumburish da Yehova ap yinship yikwau yijim yidokila kud Nzamb.—1Ko 15:52; Kuj 8:7–11:15.
Mudimu utumbila.
Mukamichid.
Muntu wakarumukina kal. Mu Mifund, dizu dined dimekeshin muntu wandamina kal mu relijon wa in Yuda, ni anch wading ikundj, chading chitin kand kumutwal ku mukand.—Mat 23:15; Mid 13:43.
Mukombu wa Want.
Mutond ukwetingau anyikel mud chijingidij cha ulabu wa want.—Dis 49:10; Heb 1:8.
Mukurump wa angel.
Mukurump wa in kupesh.
Mu Mifund ya Hebereu, dizu dined adisadidin kand mulong wa kumekesh “mwin kupesh mujim.” Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu “mukurump wa in kupesh” chimeken anch dimekeshin in kupesh atakedina. Mu chisak chinech mwading pamwing ap in kupesh ajim ading amwanginau kal, ni antakel a yisak 24 ya in kupesh.—2Js 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.
Mukurump; Ipal.
Ikundj wapamina kal ku mivu, pakwez mu Mifund, mazu minam mamekeshin cha kusambish muntu ukweta ulabu ni chisend kanang mu chisak ap mu muchid. Mu mukand wa Kujingunik, dizu dined adisadidin kand piur pa yitang ya mwiur. Dizu da Grek presbyteros adikarumwin anch “mukurump” padisambidina antu akweta chisend cha kutakel mu chikumangen.—Kub 4:29; Jsw 31:23; 1Tm 5:17; Kuj 4:4.
Mulaj.
Muntu ukata kusadin usu wijikena anch udokil kud aspiritu ayimp.—Mid 13:6.
Mulambu wa yakuna.
Mulambu wa nviny wichilangau pa chintamb ni wapanangau pamwing ni yakupesh yivud. Paul wasadina dizu dined kwa chifanakesh mulong wa kumekesh rusot radingay nich ra kwipan mulong wa ambay nend in Kristu.—Kch 15:5, 7; Flp 2:17.
Mulambu.
Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu dined dimekeshin chitad chafutangau pa muntu.—Neh 5:4; Rom 13:7.
Muntu wakad kwikal musuk; Muntu wakwolikina kal.
Mu winyikel wa in Rom, “muntu wakad kwikal musuk” wading muntu wavadika mwant ipend, wading ukweta mbil jawonsu ja wan a ngand. Chinyim ni chinech, “muntu wakwolikina kal” wading muntu wakwolau mu usuk. Musuk wakwolangau kukwatijan ni mbil wikalang mwan a ngand mwin Rom, pakwez kadingap ni mbil ya kwikal ni ndond mu politik. Anch amukwol musuk pakad kulimish mbil, wakwolikang pakwez kamwinkishangap mbil jawonsu ja wan a ngand.—1Ko 7:22.
Mupim.
Dizu dined didokil ku dizu da Hebereu nephesh ni da Grek psykhe. Kushinshikin mutapu usadidinau mazu minam mu Bibil kumekeshin patok anch misambidin nakash (1) antu, (2) annam, ap (3) mwom ukwetay muntu ap nnam. (Dis 1:20; 2:7; Kch 31:28; 1Pi 3:20; tal kand mazu ma kwinshin.) Chinyim ni mutapu usadidiningau dizu “mupim” mu marelijon mavud, Bibil umekeshin anch mazu nephesh ni psykhe misambidin yom yikutwishau kukwat, kuman, kupukun, ni yikutwisha kufa, anch isambidin piur pa yitang yida pa divu. Mu dikarumun dined, mazu minam amakarumwin yisu yivud kukwatijan ni chom chisambidinau, kusutin kusadin mazu mud “mwom,” “chitang,” “muntu,” ap kand kwau mazu mamekeshina anch isambidin muntu (chilakej, “am” pa ndond pa “mupim wam”). Yisu yivud, akat kutek mazu ma kwinshin mulong wa kumekesh anch pa ndond pasadidinau mazu minam akutwish kand kusadinap dizu “mupim.” Anch asadin dizu “mupim,” chikala mukach mwa verse ap mu mazu ma kwinshin, chifayidin kudov kurumburik kukwatijan ni kurumburil kuda kwiur. Anch isambidin piur pa kusal chom nich mupim wawonsu, chirumburikin kuchisal nich muchim umwing, nich muchim wawonsu, ap kwipan nich mwom wetu wawonsu. (Kuv 6:5; Mat 22:37) Yisu yimwing, mazu nephesh ni psykhe akutwish kumasadin mulong wa kumekesh impu ap maku ma kuda ma chitang chikweta mwom. Makutwish kand kumekesh muntu wafang kal ap mujimbu wafang kal.—Kch 6:6; Jsw 23:2; Is 56:11; Ag 2:13.
Musambu wa Kupan Tempel kud Nzamb.
Musambu wa pa muvu wavurikangau mutapu washitwishau tempel kupwa kwa kumwijondish kud Antiokis Epifan. Musambu wasambishang machuku ma ngond 25 Ngond wa Kislev ni wasalang machuku chinan.—Yoh 10:22.
Musambu wa Mikat Yakad Chivish.
Musambu wa kusambish pakach pa misambu yijim yisatu ya pa muvu yasalangau in Isarel. Wasambishang machuku ma ngond 15 Ngond wa Nisan, dichuku dambakenangap musambu wa Pasak, ni wadandamenang mu machuku sambwad. Adangang ching kusu mikat yakad chivish, mulong wa kuvurik mutapu wabudikau mu Idjibit.—Kub 23:15; Mar 14:1.
Musambu wa Minkand.
Watazukangau kand anch Musambu wa Yisambu, ap Musambu wa Kwangul. Ausalang machuku ma ngond 15-21 Ngond wa Etanim wa in Hebereu. Ausalang mulong wa kusanger yom yangulangau kwinsuden kwa muvu wa windim kud in Isarel ni chading chisu cha kusangar ni kumujikitish Yehova mulong wa mutapu wayukishinay mbut. Mu machuku ma musambu, antu ashakamang mu tuyisambu, charumburik anch tuyikumbu twausweral twakozamin, mulong wa kuyivurish mutapu wabudikau mu Idjibit. Wading umwing wa misambu yisatu yayitangau amakundj awonsu kuya kusal ku Yerusalem.—Lev 23:34; Ezr 3:4; Yoh 7:2.
Museng.
Miseng ya annam yasadinangau mulong wa kunilamu, kulaminamu many, kulaminamu ink ni yom yikwau ya kurijek nich mujimbu, ni mulong wa kuwang nich ap kusal nich yijikish. (1Sa 16:1, 13; 1At 1:39; Eze 9:2) “Museng” akat kuusadinang yisu yivud mu mutapu wa chifanakesh mulong wa kwisambin usu, kukwat ndond, ni kuwin.—Kuv 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.
Mushet wa mansuk.
Mushet wasalau nich mitond ya akasiya ni washilau nich utad wa or, wading ulamidinau mwi Ndond Yitumbila Nakash ya dizang ni kupwa wezau kulamin mwi Ndond Yitumbila Nakash ya tempel watungay Salomon. Wading ukwet chibwik chikash cha utad wa or pading asherub aad ading atalijadina. Yom yijim yadingamu yading masalet maad pading yijidik dikum.—Kuv 31:26; 1At 6:19; Heb 9:4.
Musong wa kasu; Mwin musong wa kasu.
Mayej makash ma chikit. Musong winou autazukining kand anch musong wa mak. Mu Mifund, musong wa kasu wimedinap kusu kwau pa mayej mijikena mwamu nlel, mulong wayikwantagap ching antu, pakwez wakwatang kand masun ni yikumbu. Muntu ukweta musong wa kasu amutazukin anch mwin musong wa kasu.—Lev 14:54, 55; Luk 5:12.
Mutond usomburikina.
Mutond ulemp ukweta ris ra chikung, wasadinangau atufung mulong wa kubing annam. Mutond usomburikina aufanakeshin nich mazu ma muntu mwin manang mamubachikina mwin kutesh, kutesh yiyul yiwamp. Dizu “kwipamp ku mitond yisomburikina” adidoshin ku yom yikatay kusal ikwal a ngomb wakad kuziyin ubwambwidina ku mitond yimupampinau kusutin kudjukolamu nich mend yend, ni mud chibudikin ukat kwitapol amwinend.—Mid 26:14; Ank 3:31.
Mutond wa mar.
Dizu dikarumwinau ku dizu da Grek stauros, dirumburikina chikunk cha mutond chiminya, mud pamujipinau Yesu. Kwikil uman ap umwing umekeshina anch dizu da Grek dined dirumburikin dikurus, mud mwadisadinangau apagan mud chijingidij cha relijon mu mivu yivud kurutu kwa Yesu kuvadik. Mazu “mutond wa mar” makwet kamu kurumburik kwawonsu kwa dizu da orijinal, mulong dizu dined adisadidin kand mulong wa kumekesh kuzengol, mar, ni usany yafanyinau kurish nich in kwilej a Yesu. (Mat 16:24; Heb 12:2)—Tal MUTOND.
Mutond wa mwom.
Mutond wading mu chir cha Eden. Bibil kalejenap kamu anch mabuj ma mutond winou mading ni usu wa kupan mwom; pakwez chading chifanakesh chimekeshina anch Nzamb ukupan mwom wa chikupu kud antu akwitiyay kuda mabuj ma mutond winou. Mu buku wa Kujingunik, mutond winou umekeshin yom yirijekinay Nzamb mulong wa kudandamen kuwapish mwom.—Dis 2:9; 3:22; Kuj 2:7; 22:19.
Mutond.
Chikunk cha mutond chiminya kwamupampangau muntu mulong wa kumumesh mar ni kumujip. Michid yimwing yasadinang mutond mulong wa kumujip muntu wafishangau kal nich ap mulong wa kukudikaku mujimbu wa muntu wafang kal mulong wa kuyibabesh nich antu akwau ap kuyikwatish antu usany. In Asiriya, ading ijikena mulong wa yisal yau ya chisum chisu cha njit, apampang antu akwatangau kwi njit ku misong ya mitond yisomburikina yandamang mwinvum djat mwi ntul. Pakwez kukwatijan ni chijil cha in Yuda, antu afishangau nich mulong wa yitil yijim mud kumusaal Nzamb ap kwifukwil yirumbidij, ayijipang bil kusutin kuyas mayal ap kusutin mulad ukwau, ni kupwa chad akudikang mijimbu yau ku mitond mulong wa kuyibabesh antu akwau. (Kuv 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) In Rom yisu yimwing amukasang muntu ku mutond kwamushangau machuku mavud chakwel ova kusansan, nzal, impu ya mem, ni kusansan kwa muten kurutu kwa kufa. Yisu yikwau, chilakej mud muyasadika pamujipau Yesu, in Rom apampang pa mutond makas ni yidjatil ya muntu usotinau kujip. (Luk 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Mid 2:23, 36)—Tal MUTOND WA MAR.
Muvungur wa chikit.
Chading chikit cha mukoku, cha mpemb, ap cha ngomb, charijekangau nawamp mulong wa kufundinap. Mivungur ya yikit yalabang pa kuyip kusutamu ya mishij, ni ayisadinang mulong wa kufundap mikand ya Bibil. Mivungur ya chikit yitay Paul anch Timote amutwadin yading pamwing ap yikunku ya Mifund ya Hebereu. Mivungur yimwing ya mu Karung wa Mung yading mivungur ya yikit.—2Tm 4:13.
Muvungur.
Chikit chilemp ap dipaper dilemp da mishij, pading pafundinau yom mutambu umwing, ni yisu yivud ading adivungin ku mutond. Pa chisu chafundau Bibil, mabuku ma Bibil amafunda ni kumakopiril pa mivungur.—Luk 4:17-20; 2Tm 4:13.
Muyimp.
Mazu minam mamumekeshin Satan Djabul, uda mu ukankuny ni Nzamb ni urishikishina mbil jend jitentamina.—Mat 6:13; 1Yh 5:19.
Mwan a David.
Yisu yivud mazu minam amasadidin pad Yesu, mulong wa kumekesh anch ndiy wading mwan a David wading ufanyidina kuswan Want wajimbulau mu mansuk masukay Yehova ni David.—Mat 12:23; 21:9.
Mwan a muntu.
Mazu minam mad tupamp 80 mu Maevanjil. Mamutadin Yesu Kristu ni mamekeshin anch kusutin kuvadik mu mujimbu wa mbij, wikala muntu ni kadingap chitang cha mu spiritu chasenda mujimbu wa mbij. Mazu minam mamekeshin kand anch Yesu wafanyina kuwanyish uprofet wafundau mu Daniel 7:13, 14. Mu Mifund ya Hebereu, Ezekiel ni Daniel ayitazuka anch “mwan a muntu.” Chinech chimekeshin anch antu inay ading kwau in kufa, chinyim ni Mwin uruu wading ulejenau.—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Mwikadil uyimp ni wa mukomu.
Mazu minam madokil ku dizu da Grek aselgeia, mamekeshin yisal yijipina yijil ya Nzamb mu mutapu uyimp nakash ni yimekeshina mwikadil wa mukomu ap wa kapipej pakad usany; mwikadil umekeshina kuburen kalimish ku umutakel, yijil, ni mbil ap upipejina yom yiney. Mazu minam mamekeshinap mwikadil uyimp wakad kwikal ukash.—Gal 5:19; 2Pi 2:7.
Mwin Etiopi.
Muntu wa ku Etiopi, muchid wa pakur wading kurul kwa Idjibit, wading usendina chikunku cha kurul nakash kwa Idjibit wa katat kushik pa ndond pada Soudan wa katat.—Mid 8:27.
Mwin Kristu.
Dijin dayinkishau in kwilej a Yesu Kristu kud Nzamb.—Mid 11:26; 26:28.
Mwin kumurishikish Kristu.
Dizu da Grek dirumburikin yom yaad. Dimekeshin muntu umurishikishina, ap mukankuny wa, Kristu. Dikutwish kand kumekesh Kristu wa makasu, muntu witekina pa ndond ya Kristu. Ditenchik, chisak, ap muntu mwawonsu ufila mu kan anch umumekeshin Kristu ap ulondina anch ud Mesiya ap anch ud mukankuny wa Kristu ni wa in kwilej end, uwanyidin kumutazuk anch mwin kumurishikish Kristu.—1Yh 2:22.
Mwin kupesh.
Ikundj wading usadina mud mwin kumumekesh Nzamb kud antu, ni wayifundishang antu piur pa Nzamb ni piur pa yijil yend. In kupesh ayimekeshang kand antu kurutu kwa Nzamb, apanang yakupesh ni ading in kusankesh pakach pa antu ni Nzamb, ni kuyitin dilikishin. Kurutu Chijil cha Moses chikalaku, ntakel wa dijuku mwawonsu wading kusal mud mwin kupesh mu dijuku dend. Mu Chijil cha Moses, amakundj ading a mu dijuku da Aron, wa muchid wa Levi, awiy inkishau chisend cha win kupesh. Amakundj in Levi ashalaku ading in kuyikwash. Pasambisha mansuk masu kusal, Isarel wa mu spiritu wikala muchid wa in kupesh, ni Yesu Kristu wikala Mwin Kupesh Mujim.—Kub 28:41; Heb 9:24; Kuj 5:10.
Mwin kupesh mujim.
Kukwatijan ni Chijil cha Moses, did dijin damwinkishau mwin kupesh wading ni chisend chijim ni wayitakelang in kupesh akwau. Ndiy kusu wading witiyijinau kwandam mwin Ndond Yitumbila Nakash, kapalakany kading mukach mwa dizang ni mu kusut kwa chisu mu Tempel. Wandamangamu kusu kapamp kamwing pa muvu pa Dichuku da Kuchakwish. Dizu “mwin kupesh mujim” adisadidin kand pad Yesu.—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.
Mwin kusambel kulejan yom ya kurutu.
Muntu ufila mu kan anch ukwet usu wa kulejan yom yikusadika kurutu. Dizu dined dimekeshin antu mud in kusal yom ya maji, ambuk, in kubwak kusutin atutumbu, ni akwau kand a mutapu winou isambidinau mu Bibil.—Lev 19:31; Kuv 18:11; Mid 16:16.
Mwin kusankesh.
Muntu ukata kukwash chakwel antu ap yisak yaad yichirish chisambu. Mu Mifund, Moses ud mwin kusankesh wa mansuk ma Chijil, ni Yesu ud mwin kusankesh wa mansuk masu.—Gal 3:19; 1Tm 2:5; Heb 12:24.
Mwin kuwumb.
Mwin kusal ansab, malong, ni yom yikwau ya kam. Akat kusadin chilakej cha ulabu ukwetay mwin kuwumb mulong wa kumekesh ulabu ukwetay Yehova pad antu ni pa michid.—Is 64:8; Rom 9:21.
Mwin kwilej yom ya atutumbu.
Ud muntu ukata kwilej kushemunok kwa muten, ngond, ni atutumbu mulong wa kubwak yom yikusadika machuku ma kurutu.—Mat 2:1.
Mwin Nazaret.
Dijin damutazukangau Yesu, mulong wadokala ku musumb wa Nazaret. Chimeken anch dijin dined dikwatijadin ni dizu da Hebereu “kan a mutond” disadidinau mu Isay 11:1. Mu kusut kwa chisu wawiy mutapu wasambishau kuyitazuk in kwilej a Yesu niyau.—Mat 2:23; Mid 24:5.
Mwin Samariya.
Kwinsambishin, dizu dined adisadinang mulong wa kuyitazuk nich in Isarel ading mu want wa kwiyand wa michid dikum, pakwez kupwa kwa kukwat Samariya kud in Asiriya mu muvu wa 740 K.C.C., dijin dined adisadinang kand mulong wa kumekesh angendj aletau kud in Asiriya. Pa chisu cha Yesu, dizu “mwin Samariya” kadisadinap kand nich chitongijok cha ulombu wa chikit ap yom ya politik, pakwez damekesha antu ading mu relijon wading piswimp ni misumb ya pakur ya Sishem ni Samariya. Yitiyij yimwing ya in relijon winou yadingap yitanijadina ni yitiyij ya relijon wa in Yuda.—Yoh 8:48.
Mwin Yuda.
Dijin damutazukangau muntu wa ku muchid wa Yuda kupwa kwa kuwa kwa want wa michid dikum ya Isarel. (2At 16:6) Kupwa kwa kubudik mu winkwal mu Babilon, adisadinang pantaliken nau in Isarel a michid kushalijan achirika mu Isarel. (Ezr 4:12) Mu kusut kwa chisu, adisadinang pa mangand mawonsu mulong wa kuyauril in Isarel nau antu a michid yikwau. (Est 3:6) Dizu dined adisadina kand mu mutapu wa chifanakesh kud kambuy Paul parumburilay anch wan a ngand ukwetap usey mu chikumangen cha win Kristu.—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.
N
Nard.
Many ma res ruwamp masuzirikina mading makweta usey nakash, madoshangau ku mutond wa nard (Nardostachys jatamansi ). Mulong wading ukwet usey nakash, yisu yivud amubombang ni many makad kwikal ma usey nakash, ni yisu yimwing antu asalang nard wa makasu. Chisangareshina chid anch Marko ni Yohan alejen anch malash mamuzizinau Yesu mading “malash mawamp ma nard,” charumburik anch nard wakin.—Mar 14:3; Yoh 12:3.
Ndond Yitumbila Nakash.
Kapalakany kading mukach mwa dizang ni mu kusut kwa chisu mu Tempel, mwalaminangau mushet wa mansuk; yitazukinau kand anch Ndond Yitumbila pakach pa Jindond Jitumbila. Kukwatijan ni Chijil cha Moses, ching kusu mwin kupesh mujim ndiy wafanyinang kwandam mwi Ndond Yitumbila Nakash, ni wafanyinang kusal mwamu kapamp kamwing pa muvu pa Dichuku da Kuchakwish.—Kub 26:33; Lev 16:2, 17; 1At 6:16; Heb 9:3.
Ndond Yitumbila.
Kapalikany ka kusambish ni kajim nakash ka mwinkand ap ka tempel, kashalijadina ni kapalikany kakwau kading kwinsuden, katazukinau anch Ndond Yitumbila Nakash. Mwi Ndond Yitumbila ya mu dizang, mwading mwend wa kasu wa utad wa or, chintamb cha kwoshin diseng da malash cha utad wa or, tebur wa mikat ya kutandjik, ni yom ya utad wa or; mwi Ndond Yitumbila ya mu tempel mwading chintamb cha utad wa or, mend ya kasu dikum ya utad wa or, ni ma tebur dikum ma mikat ya kutandjik. (Kub 26:33; Heb 9:2) Mu Bibil, mazu Ndond Yitumbila mamekeshin kand ndond yitekinau kuns mulong wa kwifukwilamu. Yisu yivud, dizu dined dimekeshin dizang ap dimekeshin tempel wading mu Yerusalem. Dizu dined adisadidin kand mulong wa kumekesh ndond yishichingay Nzamb mwiur.—Kub 25:8, 9; 2At 10:25; 1Js 28:10; Kuj 11:19.
Ndumb.
Muntu ukata kulalijan ni muntu (ap antu) wakad kwikal mbay nend wa uruw, pakampwil mulong wa nfalang. (Dizu da Grek dikarumwinau anch “ndumb,” porne, didokil ku dizu dirumburikina “kulandish.”) Nakash dizu dined adisadidining piur pa amband, pakwez Bibil wisambidin kand piur pa andumb amakundj. Chijil cha Moses chakangesha windumb, ni difut damwinkishangau ndumb kaditiyangap ku chikumbu cha Yehova, ni chinech chading chinyim ni tempel wa apagan, mwading andumb mulong wa kutanyinamu nfalang. (Kuv 23:17, 18; 1At 14:24) Bibil usadidin kand dizu dined mu mutapu wa chifanakesh mulong wa kumekesh antu, michid, ap yitenchik yiyandjikina mu difukwil kanang da akish, pakwez oku akat kulond anch amwifukwidin Nzamb. Chilakej, mu mukand wa kujingunik, amujimbwil “Babilon Mujim” mud ndumb mulong wovijadin kal nau antakel a mangand minam chakwel ikal ni ulabu ni chakwel ataninamu yom ya ku mujimbu.—Kuj 17:1-5; 18:3; 1Js 5:25.
Nisan.
Kupwa kwa kudokal mu usuk mu Babilon, dawiy dijin disu dapilau Ngond wa Abib, ngond wa kusambish utumbila mu kalandriye wa in Yuda (ngond wa sambwad mu kalandriye sivil). Wading usendin chikunku cha kwinsuden cha Ngond wa kasatu ni chikunku cha Ngond wa kanying. (Neh 2:1) Pasak wa in Yuda amusalang machuku ma ngond 14 Ngond wa Nisan, ni dawiy dichuku dasambishay Yesu Kristu yakuda ya urel ya Mwant. (Luk 22:15, 19, 20) Ni dawiy dichuku damujipau pa mutond wa mar.—Luk 23:44-46.
Njil.
Mu Bibil dizu dined adisadidin mu chifanakesh mulong wa kumekesh yisal ap mwikadil yitiyinay Yehova ap yilikinay. Ayela antu ikala in kwilej a Yesu Kristu anch ading antu a mwi “Njil,” charumburik anch, ading ni mulad wa mashakamin wimedina pa ritiy muday Yesu Kristu, ni imburijang chilakej chend.—Mid 19:9.
Nkwas ya dirumburish.
Yisu yivud chading chimet chida pa mutaj, pakutwishay muntu kukandam kusutin ma eskaliye, pashakamangau antu akweta ulabu mulong wa kulond nau antu ni kulejan mipak. Mazu “nkwas ya dirumburish ya Nzamb” ni “nkwas ya dirumburish ya Kristu” amasadidin mu mutapu wa chifanakesh mulong wa kumekesh ditenchik da Yehova mulong wa kuyirumburish antu.—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Yoh 19:13.
Nkwash wa mudimu.
Dizu dined didokil ku dizu da Grek diakonos, dikarumwinau yisu yivud anch “kashalapol.” “Nkwash wa mudimu” ud muntu ukata kukwash chisak cha amakurump mu chikumangen. Muntu ufanyidin kuwanyish yom yitinau mu Bibil mulong wa kwikal ni chisend chinech.—1Tm 3:8-10, 12.
Nsab yisu ya chikit.
Mulond wasalangau nich chikit cha nnam, chilakej chikit cha mukoku ap cha mpemb, ni wasadinangau mulong wa kulaminamu maar ma nviny. Maar amatekang mu jinsab jisu ja yikit, mulong pimakatukang, mayilang ni kubudish mafuril yatutwishang ansab. Yikit yisu yadadumukang, pakwez yikit yikur yatwishangap kudadumuk ni yabarikang.—Yos 9:4; Mat 9:17.
Ntakel Mujim.
Dizu dined dimekeshin chisend cha usey chikwetay Yesu Kristu mu kuyikwol antu ashinshamena ku yibudikin yiletina rufu ya chitil ni kuyitwal ku mwom wa chikupu.—Mid 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.
Ntung.
Mu kurumburil dizu ku dizu, ud muntu ikundj watungunau kal. Amakundj a mutapu winou ayitekang yisu yivud ku chipang cha mwant mud in kumulam mwant mwad ni amband akwau a mwant. Dizu dined dimekeshin kand muntu wading wakad kwikal ntung ku mujimbu, pakwez wading nsalamudimu ukweta yisend kushalijan mu chipang cha mwant. Adisadidin mu mutapu wa chifanakesh piur pa ‘ntung mulong wa Want,’ muntu wilamina mulong wa kwipan chipandakena mu mudimu wa Nzamb.—Mat 19:12; Est 2:15; Mid 8:27.
Nzay ya chivurikish.
Ndond yatekangau mujimbu wa muntu anch wafa. Dizu dined adikarumwin kudokal ku dizu da Grek mnemeion, didokila ku dizu dirumburikina “kuvurik,” mulong wa kumekesh anch amuvurikin muntu wafa.—Yoh 5:28, 29.
Nzay.
Anch dimuny da kusambish da dizu dined did dikemp, dimekeshin nzay ya muntu umwing ap ndond mukatau kumujik muntu anch wafa; anch dimuny da kusambish adijimbish, dimekeshin anch diliken ni dizu da Hebereu “Sheol” ni da Grek “Hades” mamekeshina nzay ya antu awonsu. Dizu dined adisadidin mu Bibil mulong wa kumekesh ndond ya chifanakesh (charumburik anch mwikadil) mwakaday muntu kwijik chom ap kutwish kusal chom ap chimwing.—Dis 47:30; Mul 9:10; Mat 27:61; Mid 2:31.
Nzezil ya Salomon.
Mu tempel pa chirung cha Yesu, yading ndond ya kusutin, yading yibwikinau piur ni yading kwingangel kwa chipang cha pol; antu amwing atongang anch ndond yiney chading chikunku chashalaku ku tempel wa Salomon. Chisu chimwing pa “chirung cha mashik nakash,” Yesu wasutina pa ndond yiney ni kupwa in Kristu a mu mivu chitot ya kusambish asambisha kukumangen pa ndond yiney mulong wa kwifukwil.—Yoh 10:22, 23; Mid 5:12.
P
Pantekot.
Musambu wa kaad pakach pa misambu yijim yisatu yading yifanyidinau amakundj awonsu in Yuda kuya kusal ku Yerusalem. Pantekot urumburikina, “(Dichuku) da Makum Matan,” dawiy dijin disadidinau mu Mifund ya Grek ya win Kristu mulong wa kwisambin musambu utazukinau anch Musambu wa Yakwangul, utazukinau kand anch Musambu wa Mbing mu Mifund ya Hebereu. Ausalang kupwa kwa machuku 50 machindangau kusambish pa machuku ma ngond 16 Ngond wa Nisan.—Kub 23:16; 34:22; Mid 2:1.
Paradis.
Ndond yiwamp nakash, ap chir cha mitond. Ndond ya mutapu winou ya kusambish yisambidinau mu Bibil yading Eden, yayisadinau ambay a uruw a kusambish kud Yehova. Pambambay ni mwin kujipan umwing wading ku kabet kend padingay pa mutond wa mar, Yesu wamekesha anch divu dikez kikal paradis. Mu 2 Korint 12:4, chimeken anch dizu dined dimekeshin paradis wa machuku ma kurutu, ni mu Kujingunik 2:7, dimekeshin paradis wa mwiur.—Mum 4:13; Luk 23:43.
Pasak.
Musambu wa pa muvu wasalangau machuku ma ngond 14 Ngond wa Abib (wapilau anch Nisan kupwa kwa kudokal mu winkwal mu Babilon) mulong wa kuvurik mutapu wayikwolau in Isarel mu Idjibit. Mulong wa kusal musambu winou, ajipang musamb a mukoku (ap a mpemb), ni amudangang nich mayij maridina ni mukat wakad chivish.—Kub 12:27; Yoh 6:4; 1Ko 5:7.
Porneia.—
Tal YISAL YA MASANDJ.
R
Ranaken rijim.
Mazu minam madokil ku dizu da Grek dirumburikina cha kusambish chom chida chiwamp ni chisangareshina. Yisu yivud dizu dined akat kudisadin mulong wa kumekesh chom chipaninau nich muchim uwamp. Mazu ranaken rijim ra Nzamb mamekeshin chipan chamwamu chitwinkishinay Nzamb pakad choy, ni pakad kuchingej kumufut chom. Chawiy ud mutapu umekeshinay Nzamb kuwap kwend ni rukat rend rijim pad antu. Dizu da Grek akat kudikarumun kand anch “ranaken” ni “chipan cha riy.” Chid chom chitambwilingay muntu pakad kusal usu mulong wa kuchitambul, ap chakad kuwanyinay kwikal nich, chid chipan chimedina kusu kwau pa muchim wa kupan wa muntu uchipanina.—2Ko 6:1; Ef 1:7.
Rido.
Disun dichiminau nawamp nakash pading pachimidinau yifatul ya asherub dading daurila Ndond Yitumbila ni Ndond Yitumbila Nakash mu dizang, ni mu kusutu kwa chisu mu tempel.—Kub 26:31; 2Js 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3.
Rusang ruwamp.
Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu dined dimekeshin rusang ruwamp ra Want wa Nzamb ni ra dipandish kusutin kwikal ni ritiy muday Yesu Kristu.—Luk 4:18, 43; Mid 5:42; Kuj 14:6.
S
Sabat.
Dizu dined didokil ku dizu da Hebereu dirumburikina “kupim; kwimik (mudimu).” Did dichuku da sambwad mu rubing (dasambishang pa kwandam kwa muten wa Dakatan kushik pa kwadam kwa muten wa Dampos), mu kalandriye wa in Yuda. Machuku makwau ma misambu mu muvu amatazukang anch sabat, pamwing kand ni muvu wa 7 ni muvu wa 50. Pa dichuku da Sabat, alikishang kusal mudimu win wawonsu, kudoshaku ching mudimu wa in kupesh wasalangau ku chikumbu cha Nzamb. Mu muvu wa Sabat, ajidikanang kudim divu ap kumushindin muntu kufut dibaz. Mu Chijil cha Moses, yijidik yatekau mulong wa Sabat yading kwau yiswapel, pakwez antakel a relijon asambisha pakemp pakemp kuwejaku yom yikwau; chawiy chasala anch pa chirung cha Yesu, chading chiyikasikedin nakash antu kulimish Sabat.—Kub 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.
Samariya.
Musumb wikala mu mivu 200 ni kusut musumb ujim wa michid dikum ya want wa Isarel wading kwiyand. Ndond yashakama michid dikum yiney ayitazukang anch Samariya. Dijin da musumb didokil ku dijin da mukandu patungau musumb winou. Pa chirung cha Yesu, Samariya wading pakach, Galaliya kwiyand, ni Yudeya kurul. Yesu kayap pakampwil mwi ndond yiney mulong wa kulejan, pakwez yisu yimwing, wambambang ni antu a ndond yiney pasutangay. Pita wasadina nfungul wa chifanakesh wa kaad wa Want patambulau in Samariya spiritu utumbila.—1At 16:24; Yoh 4:7; Mid 8:14.
Sanedrin.
Dirumburish dijim da in Yuda mu Yerusalem. Pa chirung cha Yesu, mu dirumburish dined mwading antu 71, pakach pau pading mwin kupesh mujim, amakundj akwau asala mud in kupesh ajim pakur, antu a mu majuku ma in kupesh, amakurump, antakel a michid ni majuku, ni Alej a Yijil.—Mar 15:1; Mid 5:34; 23:1, 6.
Satan.
Dizu da Hebereu dirumburikina “Mwin Kubwambwil.” Mu mazu ma kusambish mafundau Bibil, anch atek article défini kwinsambishin kwa dizu Satan, dimekeshin Mukankuny mujim wa Nzamb.—Yob 1:6; Mat 4:10; Kuj 12:9.
Sinagog.
Dizu dined dirumburikin “kubomb pamwing; kukumangej pamwing,” pakwez mu maverse mavud majimbwilau dizu dined, dimekeshin chikumbu ap ndond mwakumangenangau in Yuda mulong wa kutang Mifund, kutesh umutakel ni mafundish, ni kulembil. Pa chirung cha Yesu, mu mal mawonsu majim ma mu Isarel mwading sinagog, ni mu misumb yijim mwading masinagog mavud.—Luk 4:16; Mid 13:14, 15.
Siriya; In Siriya.
Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, Siriya wading provens wa mu Rom ni musumb wend ujim wading Antiyosh. Usendin jindond jivud ja teritwar wa Siriya (utazukinau kand anch Aram) mu Mifund ya Hebereu. Guverner wa Siriya ndiy kand watakelang Palestin mwawonsu.—Luk 2:2; Mid 18:18; Gal 1:21.
Sirtis.
Mipwambu yaad yijim yakad kukurik nakash yida ku chikum cha Tinizi ni Libi wa nlel, kwiyand kwa Afrik. Pakur ayabul ovang wom wa kushik ku yikum yiney mulong kwading chinsuk chashemunokang nakash mulong wa muzuzu wa mem.—Mid 27:17.
Spiritu utumbila.
Usu wakad kumekanang ku mes ukatay kusadin Nzamb mulong wa kuwanyish rusot rend. Usu winou ud utumbila mulong udokil kud Yehova, uda Nzamb wa zwang ni utentamina mu mutapu wa piur nakash, ni mulong wawiy mutapu ukatay kusadin mulong wa kusal yom yitumbila.—Luk 1:35; Mid 1:8.
Spiritu.
Dizu da Hebereu rouah ni da Grek pneuma, yisu yivu akat kumakarumun anch “spiritu.” Mazu minam marumburikin yom yivud. Mazu minam mawonsu mamekeshin chom chakad muntu kutwish kuman ku mes ni chijikena kusutin yibudikin yach. Mu Hebereu ni mu Grek, asadidining mazu minam mulong wa kumekesh (1) rinkind, (2) usu wa mwom ukata kusal mu yitang yida pa divu, (3) chibachikin chidokila mu muchim wa chifanakesh wa muntu, ni chimubachikina kulond ap kusal chom mu mutapu kanang, (4) mazu mapepidilau madokila ku musul wakad kumekan ku mes, (5) antu a mu spiritu, ni (6) usu wa kusal nich yom wa Nzamb, ap spiritu utumbila.—Kub 35:21; Ks 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
T
Talant.
Chipim chijim chapimangau nich ulim ap usey wa fanlang kud in Hebereu. Talant umwing wading ukwet akilo 34.2. Talant wa in Grek wading mukemp. Wading ni akilo piswimp 20.4.—1Js 22:14; Mat 18:24.
Tartar.
Mu Mifund ya Grek ya win Kristu, dizu dined dimekeshin mwikadil wa kushikumwish ufanakena ni kutek mu rukan. Angel abwambwila pa chirung cha Now, ayidjubwila mu Tartar. Mu 2 Pita 2:4, dizu tartaroo (dikarumwinau anch “wayidjubwila mu Tartar”) dirumburishinap anch “angel asala chitil” ayidjubula mu Tartar warumburilangau mu jinsang ja apagan (charumburik anch rukan rida mu divu, ndond ya mididim mwalaminangau anzamb a mwinshin). Pakwez mamekeshin anch Nzamb wayitambula ndond ni yisend yau mwiur ni wayishikumwisha mu mwikadil wa mididim yikurikina ya mu manang uyikangeshina kutesh kurumburik kwa yom yipandakena kuwap yitenchikinay Nzamb. Machuku ma kurutu mayichingedina ni mawiy majadin, mulong Mifund yimekeshin anch disheshik da chikupu diyichingedin pamwing ni mukurump wau Satan Djabul. Chawiy, dizu Tartar dimekeshin mwikadil wa mwinshin nakash mudau angel inay antombwij. Dizu dined dirumburikinap chom chimwing ni dizu “abim” disambidinau mu Kujingunik 20:1-3.
Tempel.
Ndond yatungau mu Yerusalem yaswinkana dizang dashemunokangau nich ni yikala ndond ya pakampwil ya difukwil ya in Isarel. Tempel wa kusambish amutunga kud Salomon ni amushesha kud in Babilon. Wa kaad amutunga kud Zorobabel kupwa kwa in Yuda kudokal mu winkwal mu Babilon ni amutungurila kud Herod Mujim. Yisu yivud antu atazukang Tempel anch “chikumbu” cha Nzamb.—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Js 29:1; 2Js 2:4; Mat 24:1.
U
Ubal.
Tumayal ap tuyikunku twa mitond twasadinangau mulong wa kukwat mipak. Atutekang mu disun da kuvung ap pa dilong ni kupwa atunyikeshang. Kadiyal ap kachikunku ka mutond katurikang ap kapwitangau kawiy kamekeshang mupak uwamp. Yisu yivud alembilang pa kuta ubal.—Mat 27:35; Mid 1:26.
Ujindj utumbila.
Chom kanang mu rusot ra Nzamb chishadina cha kad kwov kurumburik mu chisu chilemp mud mukatinay Nzamb, ni chikatau kwov kurumburik ching kusu kud antu atonday kulej kurumburik kwach.—Mar 4:11; Kol 1:26.
Ulal wa chikas.
Chipim cha kupim nich kulep chisejina piswimp ni kulep kuda pakach pa kankuzankuz ni ris ra muny ulemp wa ku chikas. In Isarel asadinang nakash ulal wa chikas ukweta kulep kwa asentimetre piswimp 44.5, pakwez asadinang kand ulal wa chikas ujim wading usutinaku kulep nich miny yinying ya chikas, ukweta kulep kwa asentimetre piswimp 51.8.—Dis 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Kuj 21:17.
Uprofet.
Uruu upepidilau. Tukutwish kulond piur pa uprofet anch Nzamb walejan rusot rend kud muntu, ap anch muntu walejan rusot riner. Uprofet ukutwish kwikal mafundish mapepidilau malejena mwikadil ufanyidinau antu kwikal nich, mbil ap dirumburish, ap kand chinship chikusadika machuku ma kurutu.—Mat 13:14; 2Pi 1:20, 21.
W
Want wa Nzamb.
Mazu masadidinau mulong wa kwisambin pakampwil guvernema utakedinau kud Kristu Yesu, Mwan a Nzamb, guvernema umekeshina ukaleng wa Nzamb.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.
Y
Yakad chivish.
Mazu minam mamekeshin mikat yasalangau yakad kutek chivish.—Kuv 16:3; Mar 14:12; 1Ko 5:8.
Yakob.
Mwan ikundj wenday Izak ni Rebeka. Mu kusut kwa chisu Nzamb wamupila anch Isarel, ni wikala ngakiril wa an a Isarel (atazukau kand anch in Isarel ni kupwa in Yuda). Wading tatuku wa an amakundj 12, ni awiy pamwing ni anau asala michid 12 ya in Isarel. Dijin Yakob adandamena kudisadin mulong wa kumekesh muchid wa Isarel ap in Isarel.—Dis 32:28; Mat 22:32.
Yakuda ya Urel ya Mwant.
Yakuda yakin kamu ya mukat wakad chivish ni nviny yading yimekeshina mujimbu wa Kristu ni mash mend; chivurikish cha rufu ra Yesu. Mulong kukwatijan ni Mifund chinech chid chinship chiyitinau in Kristu kulimish, chiwanyidin kand kuchitazuk anch “Chivurikish.”—1Ko 11:20, 23-26.
Yakupesh ya chitil.
Yakupesh yalambulangau anch muntu wasal chitil pakad kwisotin, charumburik anch mulong wa kuburen kuwanyin ni kuziy kwa mujimbu. Apeshang annam kushalijan, kusambishin ku ikwal a ngomb djat ku kankudimb, kukwatijan ni mashakamin ap nfalang jadingay nich muntu upanina chakupesh chakwel amulikishin chitil.—Lev 4:27, 29; Heb 10:8.
Yakupesh ya kwosh.
Chakupesh cha nnam (ikwal a ngomb, ikwal a mukoku, ikwal a mpemb, iyemb, ap mwan a kankudimb) woshangau wa kabuj pa chintamb mud mulambu wamulambulangau Nzamb. Mwin kwifukwil kadoshangapaku chikunku ap chimwing kwi nnam.—Kub 29:18; Lev 6:9; Mar 12:33; Heb 10:6.
Yehova.
Bibil—Dikarumun da Ngand Yisu usadidin dijin “Yehova” tupamp 237 mu Mifund ya Grek ya win Kristu. Mupak wa kutekamu dijin da Nzamb wimedin pa mayingishin manam:
Makopi ma Mifund ya Hebereu masadinau pa chirung cha Yesu ni atwimbuy end mading makwet pa jindond kushalijan mamuny matazukinau anch Tetragram (charumburik anch mamuny manying ma Hebereu יהוה mamekeshina dijin da Nzamb).
Pa chirung cha Yesu ni atwimbuy end, mamuny matazukinau anch Tetragram mading kand mu makarumun ma Grek ma Mifund ya Hebereu.
Mifund ya Grek ya win Kristu ayinau yilejen anch tupamp tuvud Yesu wajimbulang dijin da Nzamb ni wadijikishang kud antu akwau.—Yohan 17:6, 11, 12, 26.
Mulong Mifund ya Grek ya win Kristu chading chikunku chapepilau chiweja ku Mifund ya Hebereu yitumbila, kushadik kapamp kamwing kwa dijin da Yehova mu mifund kwafanyinap kwovakan.
Dijin da Nzamb tuditanin mu rikatu mu Mifund ya Grek ya win Kristu.—Kujingunik 19:1, 3, 4, 6.
Yom ya pakur yafundau in Yuda yimekeshin anch in Kristu in Yuda asadinang dijin da Nzamb mu yom yafundangau.
In kwilej yom ya Bibil amwing itiyin anch chimeken anch dijin da Nzamb dading mu yikunku ya Mifund ya Hebereu yijimbwilau mu Mifund ya Grek ya win Kristu.
Makarumun ma Bibil mu mazu chitot ni kusut makwet dijin da Nzamb mu Mifund ya Grek ya win Kristu.
Chakin kamu, kud mayingishin movikena nawamp ma kuchirishin dijin da Nzamb, Yehova, mu Mifund ya Grek ya win Kristu. Yawiy kamu yom yasalau in kukarumun a Dikarumun da Ngand Yisu. Akwet kalimish kakurikina mulong wa dijin da Nzamb ni akwet diyingishin diwamp da kwov wom wa kudosh chom ap chimwing chading mu mifund ya kusambish.—Kujingunik 22:18, 19.
Yilay; Midimu yishimwokishena.
Yisal ap yom yisadikina yisutinamu usu win wawonsu ukwetingau antu ni yikatau kurumburil mud yibudikin ya usu wakadau antu kutwish kwikal nich. Mazu mud “chijingidij,” ni “chilay” yisu yimwing mu Bibil amasadidin mulong wa kwisambin chom chimwing.—Mat 11:20; Mid 4:22; Heb 2:4.
Yinzany.
Disun dichinchikina dasadinangau mulong wa kusal masakosh ap antuku, chilakej antuku mwatekangau mbut. Yisu yivud, yinzany ayisalang nich mavuj ma mpemb ma ulombu ujal, ni pa madil, ayidjalang kud antu.—Dis 37:34; Luk 10:13.
Yipan ya riy.
Yipan yikatau kupan mulong wa kumukwash muntu uda mu maswir. Mazu minam kamajimbwilap kamu mu Mifund ya Hebereu, pakwez Chijil chayita patok in Isarel kuyikwash atuzwendj.—Mat 6:2.
Yipapal.
Yom yikatau kudosh kwi ntit pakatau kujibul ni kujipep. Yipapal akat kuyisadin mu mutapu wa chifanakesh mud chijingidij cha yom yakad usey ni yakad kusangareshan.—Ks 1:4; Mat 3:12.
Yisal ya masandj.
Mazu minam madokil ku dizu da Grek porneia, dizu dimekishina yisal yawonsu ya masandj yijidikinau kud Nzamb. Mu yisal ya masandj mud makaj, windumb, kulalijan kwa antu akad kwatijan, utun, ni kulalijan ni nnam. Mazu minam akat kumasadin mu chifanakesh mu buku wa Kujingunik pantaliken ni marelijon makata kusal yom mud andumb matazukinau anch “Babilon Mujim.” Marelijon minam makat kwovijan ni anyikel a mangand mulong wa kwikal ni usu ni kutaninamu mu yom ya ku mujimbu. (Kuj 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mid 15:29; Gal 5:19)—Tal NDUMB.
Yom ya ayilembil.
Yitiyij yimedina pa kulond anch spiritu wa muntu wafila kal ukat kudandamen kwikalaku anch mujimbu wa mbij wafa, ni anch spiritu winou ukutwish kwambamb ni antu ada aom, nakash kusutin muntu (ngang) ukata pakampwil kudutish usu wa spiritu winou. Dizu da Grek dikarumwinau anch “kusal yom ya ayilembil” ap “yom ya ayilembil” did pharmakia, ni dirumburikin dimuny ku dimuny “kuna madrog.” Dizu dined ashikena kudisadin mulong wa kumekesh yom ya ayilembil, mulong pakur asadinang madrog chisu chatazukangau usu wa ayilembil mulong wa kusal yom ya ulaj.—Gal 5:20; Kuj 21:8.
Yom ya njit.
Yom yawonsu yadjalangau amasalay mulong wa kwichidij: Mpup, rikibu ra pa ntul, mukab, yiking a mikwan, ni rikibu ra ku chikas.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.
Yuda.
Mwan wa kanying wa Yakob wavalay ni mukajend Leya. Mu mazu ma uprofet malonday mu ulal padingay piswimp ni kufa, Yakob walejana anch mwant mujim ni wa chikupu wafanyina kuvadikin ku dijuku da Yuda. Yesu, mu mwom wend wa chiwuntu, wavadikina ku dijuku da Yuda. Dijin Yuda dimekeshin kand muchid ni kupwa want wa Kurul.—Dis 29:35; 49:10; Heb 7:14.
Z
Zewus.
In Grek ifukwilang anzamb avud, pakwez nzamb wau mujim wading Zewus. Dichuku dimwing ku Listre, antu atonga anch Barnabas ndiy wading nzamb Zewus. Yom yafundau pakur yajinguninau piswimp ni Listre yading yisambidin piur pa “in kupesh a Zewus” ni piur pa “Zewus nzamb muten.” Ku waat ujim kwaukinay Paul kudokal ku ditung da Malte kwading chifatul cha “An a Zewus,” charumburik anch an amakundj ampamb, Castor ni Pollux.—Mid 14:12; 28:11.
Ziyon; Mukandu wa Ziyon.
Dijin da musumb wading unyingumwishinau mpwembu watazukangau pakur anch Yebuz, ni wading pakach pa kurul ni kwingangel kwa mukandu patunginau musumb wa Yerusalem. Kupwa kwa David kukwat musumb winou, watungamu chikumbu cha want, ni apila musumb winou anch “Musumb wa David.” (2Sa 5:7, 9) Ziyon yikala ndond yitumbila ya pakampwil mulong wa Yehova chisu chatwalayap David Mushet. Kupwa, dijin dined adisadina kand mulong wa kumekesh ndond yadinga tempel pa Mukandu wa Moria, ni yisu yimwing, asadinang dijin dined mulong wa kumekesh musumb wa kabuj wa Yerusalem. Yisu yivud dizu dined adisadidin mu chifanakesh mu Mifund ya Grek ya win Kristu.—Ks 2:6; 1Pi 2:6; Kuj 14:1.