A5
Dijin da Nzamb mu Mifund ya Grek ya win Kristu
In kwilej milong ya Bibil ij anch dijin da pakampwil da Nzamb, dimekeshinau ni mamuny matazukinau anch Tetragram (יהוה), adifundin tupamp 7 000 ni kusut mu Mifund ya Hebereu. Pakwez, antu avud atongining anch dijin dined dadingap mu Mifund yikur ya Grek ya win Kristu. Mulong wa diyingishin dined, Mabibil ma katat ma Uruund masadidiningap dijin Yehova anch akarumun mifund yitazukinau nlel anch Mansuk Masu. Ap chisu chikatau kukarumun maverse mada mu Mifund ya Hebereu muda Tetragram, in kukarumun avud a Mabibil ma Uruund asadidining dizu “Chinawej” ap “Nsalejetu” pa ndond pa kusadin dijin da pakampwil da Nzamb.
Pakwez, Bibil—Dikarumun da Ngand Yisu kasadinap mwamu. Usadidin dijin Yehova tupamp 237 mu Mifund ya Grek ya win Kristu. Mulong wa kukwat mupak wa kusal mwamu, in kukarumun ashinshikina pa mayingishin maad ma usey am: (1) Mamaniskri ma Grek tukweta nlel madap ma kusambish. Tunan ni tunan twa makopi madaku nlel unou, mavud pakach pa makopi minam apwisha kumafund mivu yitot yaad kupwa kwa kufund makopi ma kusambish. (2) Pa chisu chinacha, in kukopiril mamaniskri aswinkesha Tetragram nich Kyʹri·os, dizu da Grek dirumburikina anch “Nsalej” ap akopirila kudokal mu mamaniskri mwading mwadoshinau kal dijin dined.
Komite wa Kukarumun Dikarumun da Ngand Yisu wamana anch kwading yom ya kashinsh yimekeshina anch Tetragram wading mu mamaniskri ma Grek ma kusambish. Mupak winou wading wimedin pa uman ulondwilaku ou:
Makopi ma Mifund ya Hebereu masadinau pa chirung cha Yesu ni cha atwimbuy end mading nich Tetragram mu mifund yawonsu. Pasak, antu akemp kusu awiy idjidjeka pa mulong winou. Nlel unou, makopi minam ma Mifund ya Hebereu ma mivu chitot ya kusambish amajingunin piswimp ni Qumran, winou ud kamu uman wakad kutwish kutadikish.
Pa chirung cha Yesu ni atwimbuy end, Tetragram wading kand mu Mabibil ma Grek ma Mifund ya Hebereu. Pasutin kal yitot ya mivu, in kwilej milong ya Bibil atonga anch Tetragram kadingap mu mamaniskri ma Grek ma Septante mu dikarumun da Mifund ya Hebereu. Kupwa, mukach mwa mivu 2 000, tuyikunku tumwing tukur twa dikarumun da Grek da Septante twadingaku pa chisu cha Yesu twapwita nkeu ja in kwilej milong ya Bibil. Tuyikunku twinetu twading nich dijin da pakampwil da Nzamb, dafundau nich mamuny ma Hebereu. Chawiy, pa chirung cha Yesu, makopi ma Mifund ya Grek mading nich dijin da Nzamb. Pakwez, mu mivu 400 C.C., mamaniskri mamwing ma Grek ma Septante, mud Kodex Vaticanus ni Kodex Sinaiticus madingap nich dijin da Nzamb kusambishin ku buku wa Disambishil djat ni ku Malakiy (pa jindond padadinga mu mamaniskri ma kusambish). Chawiy lel, chidap chom cha kushimwok anch mifund yiney yachidijau pa chisu chinacha, yadingap nich dijin da Nzamb mu mifund yitazukinau anch Mansuk Masu, ap chikunku cha Bibil cha Mifund ya Grek.
Yesu walonda anch: “Am neza mu dijin da Tatukwam.” Wakasikesha kand anch mudimu wend wausala mu ‘dijin da Tatukwend.’
Mifund ya Grek ya win Kristu yimekeshin ayinay anch Yesu wasadinang yisu yivud dijin da Nzamb ni wadijikishang kud antu akwau. (Yohan 17:6, 11, 12, 26) Yesu walonda anch: “Am neza mu dijin da Tatukwam.” Wakasikesha kand anch mudimu wend wausala mu ‘dijin da Tatukwend.’—Yohan 5:43; 10:25.
Mulong Mifund ya Grek ya win Kristu yapepilau kud kudandamen kwa Mifund yitumbila ya Hebereu, kudosh dijin da Yehova kapamp kamwing mu mifund kwasala anch yikunku yiney yaad yilika kutanijan. Piswimp ni pakach pa mivu chitot ya kusambish C.C., kambuy Yakobu wayileja amakurump a ku Yerusalem anch: “Simeyon waturumburil kal nawamp nakash mutapu wayibanginau antu a michid kapamp ka kusambish kud Nzamb mulong wa kudosh pakach pau antu mulong wa dijin dend.” (Midimu 15:14) Yakobu kafanyinap kulond mazu minam anch kwadingap muntu ap umwing mu mivu chitot ya kusambish wading wija ap kusadin dijin da Nzamb.
Dijin da Nzamb adifundin mu wiswimp mu Mifund ya Grek ya win Kristu. Mu Kujingunik 19:1, 3, 4, 6, dijin da Nzamb did mu dizu “Aleluya.” Dizu dined didokil ku dizu da Hebereu dirumburikina anch adikarumun dizu ku dizu anch “Mushimanany Yah.” “Yah” did dijin da Yehova mu wiswimp. Majin mavud masadidinau mu Mifund ya Grek ya win Kristu madokil ku dijin da Nzamb. Chawiy, kukwatijan ni mikand ya kukimbijol nich, yirumburil patok anch dijin Yesu dirumburikin anch “Yehova Ud Dipandish.”
Mifund yikur ya in Yuda yimekeshin anch in Kristu in Yuda asadinang dijin da Nzamb mu yom yau yafundangau. Buku umwing wadinga nich yijil ya ku kan, utazukinau anch Tosefta, wapwishau kufund mu mivu piswimp 300 C.C., wisambidin piur pa mifund ya in Kristu yoshau pa dichuku dimwing da Sabat, ulondin anch: “Mabuku ma in kulejan rusang ruwamp ni mabuku ma in minim [atonginau anch ad in Kristu in Yuda]” mapandap ku kasu. Pakwez, chifanyidin kumwosh pinapa kamu, pamwing ni pa ndond pada Dijin da Nzamb. Buku ndiy winou umwing ujimbwil dijin da Rabi Yosé mwin Galaliya, wadingaku kwisambishin kwa mivu 200 C.C., ulejen yom yafanyina kusadik mu machuku makwau ma rubing anch: “Muntu ukutwish kwapol jindond jikweta Dijin da Nzamb [chimeken anch wisambidin piur pa mifund ya win Kristu] ni kuyilamin pa ndond yiwamp, ni kwosh yawonsu yikushalaku.”
In kwilej milong ya Bibil amwing itiyin anch chimeken anch dijin da Nzamb dading mu Mifund ya Hebereu yijimbwilau mu maverse mada mu Mifund ya Grek ya win Kristu. Mwinshin mwa mutu wa mulong ulondina anch “Tetragram mu Mansuk Masu,” ndinguril umwing (The Anchor Bible Dictionary) ulondin anch: “Kud uman umwing wa patok umekeshina anch Tetragram, Dijin da Nzamb, Yahweh, dading mu mazu mamwing ap mu mazu mawonsu ma M[ansuk] M[akur] mading majimbwilau mu M[ansuk] M[asu] chisu chapwishau kufund mikand ya Mansuk Masu kapamp ka kusambish.” Mwin kwilej milong ya Bibil umwing, George Howard walonda anch: “Mulong Tetragram wading mu makopi Mabibil wa Grek [Septante] wadinga Mifund yitumbila ya egliz wa kusambish, choviken kwitiyij anch in kufund a M[ansuk] M[asu] alama Tetragram mu maverse ma Bibil chisu chajimbulangau mifund.”
In kukarumun Bibil ijikena asadina dijin da Nzamb mu Mifund ya Grek ya win Kristu. Pakach pa in kukarumun inay, amwing asala mwamu kurutu kwa kubudish Dikarumun da Ngand Yisu. Pakach pa in kukarumun inay ni midimu yau yasalau, tukutwish kujimbul: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, Bibil wa Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, Bibil wa Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, Bibil wa George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, Bibil wa W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, Bibil wa J.W.C. Wand, Evek wa mu Londres (1946). Chikwau kand, mu Bibil umwing wa dizu da Espanyol wa kwinsambishin kwa mivu ya 2 000, mwin kukarumun Pablo Besson wasadina dijin ‘Jehová’ mu Luka 2:15 ni mu Yud 14 ni did tupamp 100 ni kusut mu mazu ma kwinshin ma Bibil wend, ni walejana anch pawiy pafanyidina kwikal dijin da Nzamb. Pakur kurutu kwa ma Bibil minam kwikalaku, Mabibil ma dizu da Hebereu ma Mifund ya Grek ya win Kristu ma mu mivu 1 600 mading makwet Tetragram mu maverse mavud. Mu dizu da Alemany, piswimp Mabibil kushalijan 11 masadidin dijin “Yehova” (ap “Yahweh”) mu Mifund ya Grek ya win Kristu, ni in kukarumun anying awejina dijin dined mu ankwat kupwa kwa dijin “Nsalej.” Mabibil 70 ni kusut ma dizu da Alemany masadidin dijin da Nzamb mu mazu ma kwinshin ap mu mazu makwau ma kurumburil nich.
Dijin da Nzamb mu Midimu 2:34 mu The Emphatic Diaglott, Bibil wa Benjamin Wilson (1864)
Mabibil mada mu yitot ya mazu kushalijan makwet dijin da Nzamb mu Mifund ya Grek ya win Kristu. Mazu mavud ma mu Afrik, Amerik, Aziy, Erop ni Oseyani masadidin dijin da Nzamb tupamp tuvud. (Tal list uda pa paj wa 546 ni 547.) In kukarumun Mabibil inay akwata mupak wa kusadin dijin da Nzamb kukwatijan nich mayingishin mafanakena ni twajimbula kal kwiur oku. Mabibil mamwing ma Mifund ya Grek ya win Kristu mabudikin kand kal palaba, mud Bible en rotumien (1999) usadidina dijin “Jihova” tupamp 51 mu maverse 48 ni mu dikarumun da Batak Toba (1989), dizu da mu Indonezi, usadidin dijin “Jahowa” tupamp 110.
Dijin da Nzamb mu Marko 12:29, 30 mu Bibil wa dizu da Hawayi
Pakad kwidjidjek, kud mufulandal wakin wa kuchirish dijin da Nzamb, Yehova, mu Mifund ya Grek ya win Kristu. Chakin kamu, chawiy chom chasalau in kukarumun a Dikarumun da Ngand Yisu. Awiy akwet kalimish kakurukina mulong wa dijin da Nzamb ni oviling wom wa kudosh chom chin chawonsu chida mu mifund ya kusambish.—Kujingunik 22:18, 19.