Ndlela Leyi Bibele Dzri Tlhasiki Ha Yone Mavokweni Yezru

Swa hlamalisa hakunene kuva Bibele dzra ha li kone namunhla na dzri nga zanga dzri txintxiwa. Ku khaluta ku tlula 1.900 wa malembe na dzri game ku tsraliwa. A dzri tsraliwe ka mintxhumu —leyi honekaka ya ku fana ni xikhumba xa swihazri ni papela—ledzri hambiwiki hi mavungo, nakone a ku sunguleni a dzri tsraliwe hi tindzrimi leti vulavuliwaka hi vhanu vatsrongo namunhla. Vavanuna lava nga ni ntamu ku sukela ka tindzruna ku ya tlhasa ni ka vazrangeli va wukhongoti, va dzringise ku helisa Bibele.

XANA buku ledzri dzri hulukise kuyini ku za namunhla dzri va ledzri tiviwaka ngopfu swinene? Vona swivangelo swibidzri ntsena.

Makopiya ya ku siyanasiyana ma yentxi leswaku matsralwa ma nga lahleki

Vaisrayele lava a va li vahlayisi va matsralwa ya Bibele va khale, va bekisi hi wuzron’wana mabuku ya ku sungula va va va hamba mabuku ya manyingi. Hi xikombiso, a tihosi ta Israyele ti yamukele swileleto akuva ti titsralela ‘nawu lowu a bukwini, hilaha a faka wu tsraliwile ha kone bukwini, ledzri tsrhamaka ni vaprista ni va-Levi.’—Deuteronoma 17:18.

Vaisrayele vanyingi a va zrandzra ku dondzra matsralwa, hi leswi a va swi tiva leswaku i Zritu dzra Xikwembu Nkulukumba. Dzrungula a dzri tsraliwa hi vatsrali lava fanekelaka ngopfu hi wunyamiyami. Ezra mutsrali lweyi a txhavaka Xikwembu Nkulukumba, a vitaniwa ‘mutsrali wa wutlhazri a nawini wa Moxe, lowu Yehovha a va nyikiki wone’. (Ezra 7:6) Vamosoreta lava hambiki makopiya ya matsralwa ya xiheberu, kumbe ‘Testamente dzra khale’, a xikazri ka dzana dzra wu 6 ni dzra wu 10 a N.Y., a va konta maletra akuva va nga kumi mimphazamu. Ntizro lowo wa ku hamba makopiya hi wunyaminyami wu yentxe leswaku Bibele dzri tama dzri va kone dzri tlhela dzri nga djikadjiki, nambileswi valala va zamiki hi tindlela hinkwatu na va nga kazrali akuva va dzri helisa.

Hi xikombiso, hi lembe dzra 168 M.Y.N., Antiyoko wa wumune, Hosi ya le Siriya a zame ku helisa makopiya hinkwawu ya matsralwa ya Xiheberu lawa afaka ma li kone a Palestina. Wudzrunguli byin’wana bya Xiyuda byi li: “A va hahlulela ni ku hisa mabuku hinkwawu ya nawu lawa a va ma kuma.” A Enciclopédia Judaica dzri li: “Masotxha lawa, a ma zrwexiwe ntizro wa ku helisa matsralwa ya Xiheberu a ma nga na ntsrentsrelelo. Mani na mani lweyi a a kumiwa ni buku  . . . dzra ku xwenga a a khatisiwa hi lifu.” Kambe ma ve kone matsralwa lama hulukiki a makazri ka Vayuda lava a va tsrhama Palestina ni le matikweni man’wana.

Ntsrhakunyana ka loko vatsrali va matsralwa ya wukriste ya Xigriki, kumbe “Testamente Ledzrimpswha” va hetile ntizro wavu, makopiya ya matsralwa lama huhutiwiki, wuprofeta ni wudzrunguli dzra matimu, swi sungule ku hangalaka. Hi xikombiso, Yohane a tsrale evhangeli dzrakwe a doropeni dzra le Efesa kumbe kusuhi na kone. Kambe le kule swinene le Gibita, ku kumiwe xitlephu xa evhangeli ledzro, ku nga xiyenge xa kopiya lexi tintlhazri ti liki dzri ta va dzri hambiwe hansi ka 50 wa malembe loko Yohane a ta va a tsrale dzrungula dzrakwe. Mhaka leyo yi komba leswaku vakriste lava a va hanya matikweni ya le kule, va ni makopiya ya matsralwa lawa a ma ha li ku huhuteliwa.

Ku hangalasiwa hi ndlela leyikulu ka zritu dzra Xikwembu Nkulukumba, nakone ku yentxe leswaku Bibele dzri tama dzri va kone madzana ya malembe ntsrhaku ka nguva ya Kriste. Hi xikombiso, ka siku dzra 23 ka Fevhereru wa 303 N.Y., ni mixo ku hlayiwa leswaku a ndzruna ya Roma Diocletian, a hlalele masotxha yakwe loko ma hlasela kezreke dzra kukazri ma va ma hisa makopiya ya matsralwa. Diocletian a a pimisa leswaku a ta swi kota ku helisa wukriste hi ku honetela matsralwa ya ku xwenga ya vakriste. Hi mundzruku ka kone a lelete leswaku Mfun’wini hinkwawu wa Roma makopiya ya kone ya Bibele ma fanela ku hisiwa a livaleni kambe makopiya mambeni ma hulukile ma va ma yengeseliwa. Kunene swiyenge leswikulu swa makopiya mabidzri ya Bibele hi xigrika, leswi kumbexana swi nga hambiwa ntsrhaku ka nxaniso wa Diocleciano ni namunhla swa ha li kone. Kopiya dzrin’we dzri kumeka a Roma dzrin’wana dzri kumeka ka bibliyoteka Britânica a Londres a Inglatera.

Nambileswi ku nga siki na kumiwa matsralwa ya ku sungula ya Bibele lama tsraliwiki hi voko, magidigidi ya makopiya ya Bibele hinkwadzru kumbe swiyenge swa dzrone ma hulukile ku ta tlhasa namunhla man’wana ya wone ya khale swinene. Xana dzrungula dzri nga ka matsralwa ya ku sungula dzri txintxiwile a nkama lowu na dzri kopiyariwa? Xidondzri lexi vitaniwaka W. H Green xi hlaye leswi mayelanu ni matsralwa ya Xiheberu: “Hi nga hlaya hi ku dumba leswaku Bibele hi dzrone ntsena ka mabuku hinkwawu ya khale dzri tlhasisiwiki minkameni yezru na dzri nga txintxiwanga.” Mayelanu ni matsralwa ya Xigriki ya wukriste, tatana Frederic Kenyon ntivi nkulu ya matsralwa ya Xigriki ya ku tsraliwa hi voko a hlaye leswi: “Nkama lowu khalutiki, loko ku tsraliwa matsralwa ya ku sungula ku ya loko ku hambiwa makopiya lama nga kone ya khale i wutsrongo swinene lakakuva ku nge hlayiwi ntxhumu. Xileswo a ku na xivangelo xa ku ganaganeka leswaku matsralwa ma nga va ma tlhasisiwe ku hine xileswi ma nga tsralisiwa xiswone a ku sunguleni. Ku kumiwe leswaku mabuku ya Testamente Ledzrimpswha i ya ntiyiso nakone ma dumbeka.”A tlhele a ku: “Hi nga hlaya hi ku dumba leswaku matsralwa ya Bibele ma dumbeka . . . Leswo swi nge hlayiwi hi mabuku man’wana ya khale lama nga kone misaveni.”

Wundzruluteli bya Bibele

Xivangelo xa wubidzri xa lisima ngopfu lexi pfunisiki kuva Bibele dzri tiviwa ngopfu swinene i ku kumeka ka dzrone hi tindzrimi ta ku tala. Leswo swi twanana ni nkongometo wa Xikwembu Nkulukumba wa leswaku vhanu va matiko ni tindzrimi hinkwato va mu tiva va tlhela va mu gandzrela ‘hi moya ni hi xihlayelamfuzri.’—Yohan 4:23, 24; Mika 4:2.

A wundzruluteli bya ku sungula bya matsralwa ya Xiheberu lebyi tiviwaka swanga Septuaginta i bya xigrika. Byi yentxeliwe Vayuda lava a va vulavula Xigriki lava a va tsrhama handle ka Palestina nakone dzri hetiwi kolomu ka madzana mabidzri ya malembe na Yesu a nge si na sungula wutizreli byakwe bya la misaveni. Bibele hinkwadzru ku patsra ni matsralwa ya wukriste ya xigrika dzri ndzruluteliwe hi tindzrimi tinyingi ka madzana ma nge mangani ya malembe, ntsrhaku ka loko dzri hetiwile. Kambe hi ku famba ka nkama tihosi ni vafundhisa lava a va fanela ku yentxa hinkwaswu akuva Bibele dzri tlhasa mavokweni ya vhanu va yentxe leswi hambaniki. Va dzringise ku yentxa leswaku tihamba tavu ti tsrhama munyameni wa moya hikuva va nga pfumeleli zritu dzra Xikwembu Nkulukumba dzri ndzruluteliwa hi tindzrimi leti tolovelekiki.

Vavanuna lava nga ni xixixi va lwe ni wukhongoti ni mfumu hi ku beka wutomi byavu a nghozini akuva va ndzrulutela Bibele hi lidzrimi dzra xitsrhungu. Hi xikombiso 1530 wanuna wa munghiza lweyi a vitaniwaka William Tyndale lweyi a dondzriki Oxford a humexe ntlhanu wa mabuku ya ku sungula ya matsralwa ya Xiheberu. Nambileswi a a kanetiwa swinene a ve yene wa ku sungula ku ndzrulutela Bibele ka Xiheberu ku ya ka xinghiza. Nakone Tyndale a ve yene wa ku sungula a tizrisiki vito ledzri liki Yehovha. Casiodoro de Reina wa le Espanha; lweyi a a li xindozri xa Bibele a a tsrhamela ku tsrutsruma vaxanisi va vakatolika lava faka va djula ku mu dlaya na a li ku ndzruluteleni ka Bibele dzra ku sungula dzra Xipanyola. A tsrutsrume a ya tsrhama Inglaterra, Alemanha, Franca, Holanda ne Suiça na va dzringisa ku helisa wundzruluteli byakwe.a

Namunhla Bibele dzra ha tama dzri ndzruluteliwa hi tindzrimi ta ku tala nakone ku humexiwa makopiya ya ntsrandzravahlayi. Akuva dzri kote ku huluka dzri va buku ledzri tiviwaka ngopfu la misaveni swi komba leswaku mazritu lama huhutiwiki ha muapostola Petros i ya ntiyiso: ‘A Byanyi bya woma, a wuluva byi tlhantlheka; kambe a zritu dzra Hosi [Yehovha] dzri tsrhama hi la ku nga helikiki.’—1 Petros 1:24, 25.

[Ntlhamuxelo wa le hansi]

[Crédito da foto]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Foto]

Matsralwa lawa ma kopiyariwiki hi va masorete

[Foto]

Xitlephu lexi nga ni tsralwa dzra Luka 12:7, “ . . . N’wi nga txhaveni n’wi tlula swindjengeletana leswa ku tala”