Bibele dzri hambane swinene ni mabuku hinkwawu ya wukhongoti. A dzri kone buku ni dzrin’we ledzri kutxeteliki leswi vhanu va ku tala va swi pfumelaka ku ta tlhasa namunhla ku fana ni Bibele. Nakone a dzri kone buku ledzri solasoliwiki ngopfu dzri tlhela dzri dzreliwa ku fana na dzrone.

Hi xikombiso, swidondzri swimbeni swi hlaya leswaku a Bibele ledzri hi nga na dzrone namunhla a dzri fani ni dzra matsralwa ya ku sungula. Mudondzrisi mun’we wa le univhersidadi wa timhaka ta wukhongoti a li: “A hi tiyiseki leswaku matsralwa ya ku sungula ya Bibele hi nga va hi ma kopiyarise xileswi ma tsralisiwiki xiswone. Makopiya lawa hi nga na wone namunhla ma tale hi swihoxo swinyingi. Nakone ntalu wa makopiya wolawu ma hambiwe ntsrhaku ka malembe manyingi na lawa ya ku sungula ma nga ha li kone nakone ma hambane ngopfu swinene.”

Hi kola ka wukhongoti lebyi vhanu van’wana va kuleliki ka byone, swa va kazratela ku pfumela ka Bibele. Hi xikombiso, Faizal a kulele a mutini lowu a va nga khongeli. A dondzrisiwe leswaku a Bibele i buku dzra ku xwenga kambe swoswi dzri soholotiwile. A hlaya leswi: “Loko va djula ku vulavula na mine hi Bibele, a ni ganaganeka hikusa a ni tiva leswaku Bibele ledzri va nga na dzrone dzri txintxiwile nakone a dzra ha fani ni dzra ku sungula.”

Xana swi ni mhaka ku tiva leswaku Bibele dzri txintxiwile kumbe a dzri txintxiwanga? Yanakanya hi swivutiso leswi landzrelaka: Xana u nga swi kholwa swidumbiso leswi nga kone Bibeleni swa nkameni lowu taka leswi txhavelelaka, na kasi a wu tiyiseki leswaku swidumbiso swoleswo a swi li kone ka matsralwa ya ku sungula? (Ba-le-Roma 15:4) Xana a wu ta yi tizrisa minsinya ya milawu ya Bibele akuva u yentxa swiboho swa lisima leswi khumbaka ntizro, ndangu, ndlela ya ku gandzrela Xikwembu Nkulukumba loko a li leswaku mabibele ya nkama wezru i mabuku lawa ma taliki hi swihoxo nakone me ke tsraliwa hi vhanu?

Nambileswi mabuku ya ku sungula ya Bibele ma nga ha liki kone, hi nga kambisisa makopiya ya khale ku patsra ni matsralwa ya ku tala ya Bibele lama tsraliwiki hi voko. Kambe swi yentxekise ku yini kuva mabuku lawa ma huluka ku ta tlhasa swoswi nambi leswi a va djula ku ma helisa kumbe ku ma txintxa? Ku tiva leswo i swa lisima hikuva swi hi tiyisekisa leswaku hi nga dzri dumba Bibele namunhla hikuva i dzrungula dzra Xikwembu Nkulukumba. Ka swiyenge leswi landzrelaka hi ta dondzra hi matimu lama hlamalisaka ya ku huluka ka Bibele. Vona nhlamulo ya swivutiso leswi landzrelaka.

KHOMBO: Lava tsraliki ni lava kopiyariki Bibele va tizrise mintxhumu ya ku hambiwa hi vungu ni xikhumba.a (2 Timoteo 4:13) Ha yini switizro leswi swi beke Bibele khombyeni dzra kuva dzri nga ha vi kone?

A vungu i xitizro xa ku kala xi nga tiyanga nakone xi handzrukaka hi ku nabyala. Richard Parkinson na Stephen Quirke, lava dondzraka mayelanu ni Egipta wa khale, va li: “A kamba dzra vungu dzri nga ha bola lakakuva dzri sala hi ntsrhuzri. Loko dzri bekiwe ka mbangu wa kukazri dzri nga ha huma hunguva kumbe dzri bola loko dzri li ka mbangu lowu thambhiki. Nakone dzri nga ha phehliwa hi swipungwana, ngopfungopfu ku diwa hi munhlwa.” Mabuku lama hambiwiki hi vungu lama kumiwiki ngopfu hi mumu kumbe ma nga thamba ma honeke hi ku kahlula ngopfu swinene.

A xikhumba xi tiye ngopfu ku tlula vungu, kambe na xone xa honeka loko xi nga hlayisiwi ha hombe, kumbe loko xi tsrhikiwa lomu ku nga ni mumu, mimbangu ya ku tsrakama kumbe lomu ku hisaka ngopfu swinene.b A xikhumba xi zrandzriwa ngopfu swinene hi swipungwana. Xileswo a buku ledzri liki A Escrita do Dia a Dia no Leste Greco-Romano dzri hlaya leswi mayelanu ni ku bekisa matsralwa ya khale: “Swa kala kuva a mapapela lama vulavulaka hi timhaka ta matimu ma huluka.” Loko Bibele a dzri honekile, dzrungula dzra dzrone a dzri nge ti va kone namunhla.

NDLELA LEYI BIBELE DZRI HULUKIKI HA YONE: A nawu wa va-Yuda a wu sindzrisa hosi yin’wana ni yin’wana akuva yi ‘titsralela nawu a bukwini’, ku nga ntlhanu wa mabuku ya ku sungula ya Bibele. (Deuteronoma 17:18) Handle ka leswo, vatsrali lava a va ni wuswikoti bya ku kopiyara va hambe mabuku manyingi ya ku tsraliwa hi voko, ku nga leswi yentxiki leswaku a nkameni wa Yesu ku va ni mabuku manyingi a masinagogeni ya Israyele ni le mimbangwini ya le kule ya ku fana ni le Makedoniya. (Luka 4:16, 17; Amintiṛo 17:11) Xana swi yentxekise kuyini kuva mabuku man’wana lama tsraliwiki hi voko ma huluka ku ta tlhasa namunhla?

Philip W. Comfort, mukambisisi wa Testamente Ledzrimpswha, a li: “A va-Yuda a va talisa ku beka mabuku ya Bibele ka makhuwana akuva ma hlayiseka.” Leswo swi komba leswaku na vone vakriste a va tizrisa yentxela ledzro. Hi ndlela leyo, matsralwa man’wana lama tsraliwiki hi voko ma kumiwe ka mimbangu leyi womiki na ma bekiwe ka makhuwana ni ka timhakwa.

MIHANDZRU YA KONE: Namunhla ku ni magidigidi ya switlephu swa mabuku lama tsraliwiki hi voko swi nga ni malembe lama tlulaka 2.000. A dzri kone buku dzrimbeni ledzri nga tsraliwa hi voko ledzra ha liki kone ni namunhla ku fana ni Bibele.

KHOMBO: Vazrangeli va wukhongoti ni va wuhosi va yentxe minzamu hinkwayu akuva va fihla dzrungula ledzri nga Bibeleni. Minkama yinyingi va tizrise wulawuli byavu akuva va sivela vhanu ku va ni Bibele, kuva dzri gandlisiwa, kumbe dzri ndzruluteliwa. Vona swikombiso swibidzri:

• Kolomu ka 167 M.N.Y.: Hosi Seleucid  Antiochus Epiphanes a a djula ku sindzrisa va-Yuda akuva va tekelela wukhongoti bya xigriki. Xileswo, a lelete kuva ku helisiwa makopiya hinkwawu ya Matsralwa ya Xiheberu. Mukambisisi wa matimu Heinrich Graetz a tsrale leswaku: “Vatizri va mfumu wa hosi Antiochus, loko va kuma mabuku laya ntlhanu ya ku sungula ya Bibele, a va ma handzrulela, va ma hisa va tlhela va dlaya lava a va ma dondzra hi nkongometo wa ku djula ntxhavelelo ka wone.”

• Kolomu ka 800 wa malembe lama khalutiki: Van’we va vazrangeli va Kezreke dzra Katolika va hlundzrukisiwe ngopfu hi leswi swizro swa kukazri swa Kezreke leswi a swi nga li vafundhisi a swi txhumayela leswi Bibele dzri swi dondzrisaka, a matsrhan’wini ya tidondzro ta Katolika. Leswo swi yentxe leswaku xizro xin’wana ni xin’wana lexi a xi li ni mabuku ya Bibele, handle ka Amapsalma ya Xilatini, a xi voniwa swanga mupfukeli. Ka ntlhanganu lowu vazrangeli va Kezreke va viki na wone, ku bekiwe xileleto lexi: “Vapfukeli lava a va fanela ku setxhiwa hi wunyaminyami . . . kuva ku setxhiwa miti hinkwayu ni mimbangu leyi a ku pimisiwa leswaku vapfukeli lava a va tsrhama ka yone . . . kumbe ku nga va ku bekiwe mabuku yavu ya Bibele. Yindlu leyi a ku kumiwa mupfukeli ka yone a yi gilhitiwa.”

Loko vakaneti va Bibele a ve kota ku dzri helisa, dzrungula dzra dzrone a dzri ta va dzri nge li kone namunhla.

NDLELA LEYI BIBELE DZRI HULUKIKI HA YONE: Minzamu hinkwayu leyi hosi Antiochus a yi yentxiki a yi ni nkongometo wa ku helisa wukhongoti bya tiko dzra Israyele. Kambe va-Yuda van’wana a va hangalake hi matiko. Swidondzri swin’wana swi kumbetela leswaku a minkameni ya Yesu, va-Yuda lava tlulaka 60 wa mapursentu a va tsrhama matikweni mambeni. Va-Yuda a va hlayise makopiya manyingi ya Matsralwa a masinagogeni yavu, ku nga Matsralwa lawa ma tizrisiwiki hi vhanu vanyingi kun’we ni vakriste.—Amintiṛo 15:21.

Kolomu ka 800 wa malembe lama khalutiki, vhanu lava a va zrandzra Bibele a va txhavanga ku xanisiwa, kambe va tame va dzri ndzrulutela ni ku yandzrisa makopiya ya Matsralwa. Kolomu ka 1450, ku khandhiwe a mutxhini wa ku gandlisa. Kambe na wu nge si khandhiwa, swiyenge swin’wana swa Bibele swi nga ha yentxeka na kutani a swi kumeka hi tindzrimi leti hambaka 33 wa tone. A ntsrhaku ka loko mutxhini wa ku gandlisa wu khandhiwile, Bibele dzri game dzri sungula ku ndzruluteliwa hi ndlela leyi hlamalisaka ngopfu swinene.

MIHANDZRU YA KONE: Bibele dzri kanetiwile hi vhanu lava a va tikomba va ni ntamu ngopfu swinene va ku fana ni tihosi ni vazrangeli va wukhongoti. Kambe Bibele i buku ledzri hangalasiwiki dzri tlhela dzri ndzruluteliwa ku tlula mabuku hinkwawu a misaveni hinkwayu. Buku ledzri dzri kutxetele milawu ni tindzrimi ta matiko manyingi, ku patsra ni wutomi bya magidigidi ya vhanu.

KHOMBO: Ku honeka ka mabuku ya ku sungula lama tsraliwiki hi voko a ku swi kotanga ku helisa Bibele. Nambi lava dzringisiki ku dzri helisa kumbe ku sivela ku hangalasiwa ka dzrone a va swi kotanga ku helisa Bibele. Kambe, van’we va lava kopiyareliki ni ku ndzrulutela Bibele va dzringise ku txintxa leswi dzri swi hlayaka. Minkama yin’wana va dzringise ni ku txintxa leswi Bibele dzri swi hlayaka akuva swi pfumelelana ni tindondzro tavu a matsrhan’wini ya ku yentxa leswaku tindondzro tavu ti pfumelelana ni leswi Bibele dzri swi dondzrisaka. Vona swikombiso swi nge swingani swa mhaka leyo:

• Mbangu wa wugandzreli: A xikazri ka malembe ya 400 ku ya ka 100 M.N.Y., vatsrali va matsralwa lama hlayiwaka Samaritan Pentateuch va yengetele mazritu ka Eksoda 20:17, lama liki: “U fanela ku yaka alitari a Nhaveni ya Gerizimu.” Va-Samariya a va djula ku yentxa leswaku Matsralwa ma seketela mhaka ya ku yaka kwavu tempele a Nhaveni ya Gerizimu.

• Dondzro ya Muzrazru: Na ku djula ku khaluta 300 wa malembe a ntsrhaku ka loko Bibele hinkwadzru dzri tsraliwile, mutsrali lweyi a a pfumela leswaku Xikwembu Nkulukumba i Muzrazru, a yengetele mazritu lawa ka 1 Yohan 5:7: “A matilweni, Tatana, ni zritu ni Moya wa ku xwenga: kutani lava vazrazru i mun’we.” Mazritu lawa a ma nga li kone ka matsralwa ya ku sungula. Xidondzri xa Bibele Bruce Metzger a hlaya leswaku “ku sukela a dzaneni dzra wu-6 ku ya mahlweni”, mazritu wolawo “ma sungule ku kumeka hi ntolovelo ka mabuku manyingi lama tsraliwiki hi voko hi xilatini xa khale ni hi xilatini lexi tolovelekiki.”

• Vito dzra Xikwembu Nkulukumba: Hi ku tekelela mikhuva leyi a yi kholwiwa hi va-Yuda, vandzruluteli vanyingi va Bibele va suse vito dzra Xikwembu Nkulukumba a Matsralweni. Va sive vito dzrakwe hi mavitanela man’wana ya ku fana ni ya ku “Xikwembu” kumbe “Hosi”, ma nga mazritu lawa, a Bibeleni, ma nga tizrisiwelikiki ntsena ku khanela hi Muvumbi kambe ni ku khanela hi vhanu, swikwembu swa madzrimi, nambi vhanu.—Yohan 10:34, 35; 1 Ba-le-Korinte 8:5, 6; 2 Ba-le-Korinte 4:4.a

NDLELA LEYI BIBELE DZRI HULUKIKI HA YONE: Xa ku sungula, nambi leswi van’we va lava kopiyareliki Matsralwa a va ni futa ni leswi a va djula ku kanganyisa vhanu, ntalu wavu a va li vhanu lava dondzriki ngopfu ni lava nga ni wunyaminyami. A xikazri ka dzana dzra wu-6 ni dzra wu-10 N.Y., Vamasorete va kopiyare Matsralwa ya Xiheberu, va humexa buku ledzri tiviwaka swanga Matsralwa ya Vamasorete. Ku hlayiwa leswaku a va talisa ku nkonta mazritu ni maletra ya kone akuva va tiyiseka leswaku leswi va swi tsraliki a swi na xihoxo. Loko va vona ingiki ku ni swihoxo ka matsralwa lawa a va ma kopiyara, swihoxo leswo a va swi funga a tlhelweni ka mbangu lowo a va kopiyarela ka wone. Vamasorete a va yala ku txintxa mazritu ya Bibele. Mudondzrisi wa le Univhersidadi lwa vitaniwaka Moshe Goshen-Gottstein a tsrale a ku: “Vamasorete a va ku ku txintxa mazritu ya Bibele ha vomu i wugevenga lebyikulu.”

Xa wubidzri, matsralwa manyingi lama nga kone namunhla ma pfuna vakambisisi va Bibele akuva va kota ku xiya lani ku nga ni swihoxo. Hi xikombiso, vazrangeli va wukhongoti va hete madzanadzana ya malembe na va dondzrisa leswaku mabibele yavu ya ku tsraliwa hi xilatini hi wone tameliki dzrungula dzra ntiyiso. Kambe, hi lani swi tlhamuxeliwiki ha kone a ku sunguleni ka nhlokomhaka leyi, a ku yengeteliwe mazritu lama nga liki ya ntiyiso ka 1 Yohan 5:7. Xihoxo lexo xi nghenisiwe ni le ka Bibele dzra Versão Rei Jaime, ledzri tindzrimi tinyingi ti ndzruluteliki Bibele na ti sukela ka dzrone! Kambe, i yini leswi kumiwiki a ntsrhaku ka ku tsrumbuliwa ka mabuku man’wana lama tsraliwiki hi voko? Bruce Metzger a tsrale leswi: “Mazritu wolawo, lama nga ka 1 Yohan 5:7, a ma kone ka mabuku ya khale lama tsraliwiki hi voko (hi xi-siriya, xi-koptiki, xi-armeniya, xi-etiopiya, xi-arabi, xi-silavhiya), kambe mo kumeka ntsena hi xilatini.” Xileswo, wundzruluteli lebyi pfuxetiwiki bya Versão Rei Jaime, ku patsra ni bya mabibele mambeni, byi ma susile mazritu wolawo, lama nga liki ya ntiyiso.

Xana mabuku ya khale lama tsraliwiki hi voko ma swi seketela leswaku dzrungula dzra Bibele dzri hulukile? Loko ku kumiwe leswi txhuliwiki Mabuku ya Lwandle dzra Munyu, hi 1947, swidondzri swi kote ku dzringanisa mabuku ya xiheberu lama tsraliwiki voko hi Vamasorete ni mabuku ya Bibele lawa a ma ni malembe ya ku tlula 1000 na ma tsraliwile. Mun’we wa lava a va hamba ntlawa wa wukambisisi bya mazritu ya ya Mabuku ya Lwandle dzra Munyu a hete hi ku hlaya leswaku buku dzrin’we “dzri humexa wumboni lebyi nga kanetikiki bya leswaku madzrungula ya Bibele, lama kopiyariwiki hi vatsrali va-Yuda hi malembe ya ku tlula 1000, matlhasisiwe hi ndlela leyi dumbekaka swinene ni hi wunyaminyami lebyikulu.”

A bibliyoteka dzra Chester Beatty, ledzri nga a Irlanda, dzri ni mabuku ya ku hambiwa hi mapapela ya vungu, lama nga ni swiyenge leswi djulaka ku tlhanganisa mabuku hinkwawu ya wukriste ya xigriki, kumbe Testamente Ledzrimpswha. Man’we ya wone ma tsraliwe hi voko hi dzana dzra wu-2 N.Y., na ka ha ku hundzra ntsena 100 wa malembe na ku game ku tsraliwa Bibele. A Dicionário Bíblico Anchor dzri li: “Mabuku lawa ya ku hambiwa hi mapapela ya vungu ma ni mintxhumu ya ku tala ya nyiwana leyi pfunaka ku twisisa tsralwa, kambe na wone ma nyikela wumboni bya leswaku Matsralwa ya Bibele ma tlhasisiwe a minkameni yezru hi ku dumbeka loku hlamalisaka.”

MIHANDZRU YA KONE: Hi ntiyiso wa kone,ku kumeka ka mabuku ya ku tala ya ku tsraliwa hi voko hi nkama wa ku leha, a matsrhan’wini ya ku nghenisa swihoxo, swi yentxe leswaku Bibele dzri basa.Tatana Frederik Kenyon a tsrale leswi mayelanu ni Matsralwa ya Wukriste ya Xigrika: “A dzri kone buku dzrimbeni dzra khale ledzri nga ni wumboni bya ku dzri seketela lebyi humaka ka makopiya manyingi ya dzrone ku fana ni Bibele. Nakone a nga kone mukambisisi lwa dumbekaka lweyi a nga kanetaka leswaku matsralwa ya Bibele ma tlhasisiwe a masikwini yezru na ma nga txintxiwanga.” Na xo xidondzri xin’wana, William Henry, loko xi vulavula hi Matsralwa ya Xiheberu, xi te: “Hi nga hlaya hi ku dumba leswaku ka mabuku hinkwayu ya khale, o va Bibele ntsena ledzri tlhasisiwiki a masikwini yezru hi ku dumbeka lokukulu.”

Bibele dzri hulukile nambileswi dzri tsraliwiki ka switizro swa ku honeka, dzri viki ni vakaneti vanyingi ni leswi vambeni va dzringisiki ku txintxa mazritu ya dzrone. Hi ndlela leyo, u nga tikumela dzrone u tlhela u dzri dondzra. Nakone, loko u ngo tihlawulela Bibele ledzri ndzruluteliwiki hi ndlela leyinene, handle ka ku ganaganeka u ta tiyiseka leswaku u dondzra swa ku fana ni matsralwa ya ku sungula lama dumbekaka.a Kambe, ha yini Bibele dzri hulukile hi tindlela leti hlamalisaka? I yini lexi yentxaka buku ledzri dzri va dzra ku hlawuleka?

Ntalu wa vhanu lava dondzraka Bibele va tlhasela magamu lawa mupostola Pawulo na yene a ma tsraliki: ‘Matsralwa hinkwawu ma huhutiwe hi Xikwembu Nkulukumba.’ (2 Timoteo 3:16) Va pfumela leswaku Bibele dzri hulukile hi leswi dzri nga zritu dzra Xikwembu Nkulukumba ni leswaku Xikwembu Nkulukumba a dzri sizrelelile ku ta tlhasa namunhla. Faizal, lweyi ku khaneliwiki ha yene ka nhlokomhaka ya ku sungula, a teke xiboho xa ku dondzra Bibele akuva a tsrumbula leswaku lowo i ntiyiso kumbe im-him. Leswi a swi dondzriki swi mu hlamalisile. Hi xikombiso, a tivonele ha wuswakwe leswaku tindondzro ta lava va tihlayaka vakriste a ti seketeliwanga Bibeleni. Handle ka leswo, a tlhele a nyonxisiwa hi leswi Bibele dzri swi hlayaka mayelanu ni leswi Xikwembu Nkulukumba a djulaka ku swi yentxa hi misava, hi lani swi kombisiwaka ha kone a zritwini dzrakwe.