NSOLO WA REVISTA

Nkhondo Yakuti Yacinja Dziko

Pyaka dzana ndulimu, pikwi na pikwi pya aphale asiya citsidzikizo ca anyakubalawo mbaenda ku nkhondo. Iwo aenda thangwi yakufuna kakamwe kutsidzikiza dziko yawo. Mu caka 1914 nyakuperekeka wa ku Amerika alemba, “Ndiri wakukomerwa na wakutsandzaya kakamwe thangwi ya ntsiku zakudzumisa zinafuna kudza.”

Ngakhale tenepa, mwakukhonda dembuka, kutsandzaya kwawo kwadzacinja mbakudza kutsukwala. Nee m’bodzi akhadziwa mwanyapantsi kuti anyankhondo anewa akunjipa mu pyaka pingasi mbadapingizika m’matope a dziko ya Belgika na ya Fransa. Mukupita kwa ndzidzi, anthu ailonga nkhondo ineyi ninga “Nkhondo Ikulu.” Lero isadziwika ninga nkhondo yakutoma ya dziko yonsene yapantsi.

Nkhondo yakutoma ya dziko ikhali nkhondo ikulu yakuti yapha anthu azinji. Cifupi na anthu akukwana mamiliyau 10 afa, pontho anthu mamiliyau 20 aphekeka pa nkhondo ineyi. Pyenepi pikhalimbo thangwi yakudodomeka kukulu kwa mautongi. Akulu a mautongi a ku Europa akhacimwana kulimirisa kuthimizirika kwa kukhonda kubverana kwa mautongi a madziko onsene mu nkhondo ya pa dziko yonsene yapantsi. Natenepa, panango ndi ibodzi ya mathangwi akuti “Nkhondo Ikulu” ikhale yakufudza kakamwe. Iyo yacinja dziko mu njira zakuti lero isapitiriza kutikhuya.

MADODO AKUTI AFUDZA CINYINDIRO

Nkhondo yakutoma ya dziko yatoma thangwi ya madodo. Bukhu ya The Fall of the Dynasties​—The Collapse of the Old Order 1905-1922 yafokotoza kuti, Atsogoleri a ku Europa nee akhapidziwa kuti pisankhulo pikhacita iwo mbipidatomesa nkhondo ya dziko yonsene ya 1914.

Nkati mwa masumana mangasi, kuphiwa kwa arkiduki wa dziko ya Austriya kwacitisa mautongi amphambvu kakamwe a ku Europa kucita nkhondo yakuti iwo nee akhaifuna. “Kodi pyenepi pyacitika tani?” Pakumala ntsiku zakucepa nkhondo mbidzati kutoma, ntongi wa dziko ya Alemanya akhadaphembwa toera akhonde kutomesa nkhondo, mbwenye mwakutsukwalisa iye nee atawira.

Atsogoleri adacita pisankhulo pyakuipa pyakuti pyatomesa nkhondo nee anyerezera nyatwa zikhafuna kudza. Mbwenye, mwakukhonda dembuka nyatwa yadzagwera anyankhondo akuti akhali m’madjendje. Anyankhondo anewa mwakukhonda dembuka atoma kudzindikira kuti akulu awo a mautongi aaphatisa mwala, atsogoleri awo a mauphemberi aanyengerera, pontho atsogoleri ankhondo aasandukira. Mu njira ipi?

Akulu a mautongi akhadapikira kuti nkhondo ineyi mbidafungula njira ya dziko ipswa na yadidi. Ntongi wa dziko ya Alemanya alonga kuti: “Tiri kumenya nkhondo toera kutsidzikiza mafabirika athu, unthaka wathu wa nduli na wantsogolo.” Ntongi wa dziko ya Amerika Woodrow Wilson aphedza mu kupasa anthu cinyindiro na mafala awa akudziwika kuti nkhondo “mbidacitisa kuti dziko itsidzikize utongi wa mbumba.” Pontho mu dziko ya Britanya, anthu anyerezera kuti ‘nkhondo ineyi mbidamalisa nyatwa.’ Onsene akhali akudodomeka.

Atsogoleri a mauphemberi aphedzera nkhondo mwakukomerwa. Bukhu ya The Columbia History of the World yalonga kuti: ‘Atsogoleri anewa akuti akhadikhirwa toera kupfundzisa Bhibhlya akhawangisa anthu toera kuenda ku nkhondo. Nkhondo yakuti madzindza aphatisira anthu awo, pinthu pyawo na nfuti zawo. Pontho yacitisa kuti kuidana kwa madzindza kumwazike.’ Atsogoleri a mauphemberi akhakomerwa mbuto mwa kumalisa kuidana kweneku. Bukhu ya A History of Christianity yalonga kuti: “Atsogoleri anewa akhacimwana, pontho m’makhundu mazinji iwo nee akhafunisisa kuikha cikhulupiro ca Cikristu kuna anthu. Azinji asankhula njira yakukhonda nentsa mbabveranisa Cikristu na ufuni wa dziko. Anyankhondo Acikristu a mauphemberi onsene akhawangiswa toera kuphana unango na ndzace mu dzina ya Mpulumusi wawo.”

Atsogoleri a nkhondo apikira kuwina kwakucimbiza na kwakukhonda nentsa, mbwenye nee pyakwanisika. Mwakukhonda dembuka, anyamalwa adzagwerwa na makhaliro akunentsa. Natenepa, mamiliyau a anyankhondo athimbana na nyatwa yakuti nyakulemba pyakucitika m’bodzi ailonga “panango ninga makhaliro akuipa kakamwe akuti cipo manungo na moyo wa munthu wapirira.” Kusiyapo anyankhondo adafa, atsogoleri a nkhondo apitiriza kuikha anyankhondo awo nkhundu-nkhundu mwa mpanda wa citsidzikizo wa mawaya akusongolwa, pontho mbaikhambo nfuti zawo. Mwakukhonda dikhira, anyankhondo azinji atoma kupandukira atsogoleri awo.

Nkhondo yakutoma ya dziko yakhuya tani makhaliro a anthu? Bukhu ibodzi inalonga pyakucitika yaphatisira mafala a munthu m’bodzi wakuti acita khundu mu nkhondo ineyi mbalonga: ‘Nkhondo yaphekesa manyerezero na makhaliro a anthu.’ Mwandimomwene, kutoma kwa nkhondo ineyi kwacitisa kufudzika kwa mautongi onsene. Pontho nkhondo ineyi yakhala yakuthedzesa kakamwe ciropa yakuti cipo anthu aidziwa mu pyaka dzana. M’madziko mazinji mwaoneka kucinja kwa makhaliro a ndale mu njira yakukakamiza.

Thangwi yanji nkhondo yafudza kakamwe dziko? Kodi mwandimomwene ikhali basi ene cidengwa cikulu? Kodi matawiro asapangiza pinafuna citika ntsogolo?