NSOLO WA REVISTA

Kodi Anthu Anadzagudjula Dziko Mbisowa Maphatikiro?

‘Anthu asabalwa mbafa, mbwenye pantsi pano pali sawasawa kwenda na kwenda.’​—MAMBO SALOMONI, MU PYAKA MADZANA 11 M.N.W.a

Kuna Salomoni, kucepa kwa ntsiku za umaso wa anthu ndi kwakusiyana kakamwe na kukhonda mala kwa dziko. Inde, mu pyaka pizinji, pikwi na pikwi pya anthu asabalwa mbafa, mbwenye Dziko Yapantsi isapitiriza na makhaliro akuwanga toera kutsidzikiza umaso mpaka lero.

Kucinja kwa makhaliro a dziko kwathimizirika kakamwe kutomera pa Nkhondo Yaciwiri ya Dziko Yonsene. Mu pyaka pingasi basi, anthu aona kuthambaruka kwa pyombo pyakufamba napyo, njira zakupita nazo ncibverano, na matekinolojiya anango pyakuti pyacinja kakamwe mpfuma ya dziko. Lero, anthu azinji ali na ntundu wa umaso wakuti kale ukhaoniwa ninga wakukhonda kwanisika. Mu pyaka pingasi, anthu athimizirika cifupi na maulendo matatu pa dziko.

Mbwenye pinthu pyenepi pisakhuyambo umaso wa anthu. Pisalongwa kuti mabasa a anthu akugudjula kakamwe dziko munjira yakuti mwakukhonda dembuka, makhaliro ayo nee anadzaphatabve basa toera kutsidzikiza umaso. Inde, asiyentista anango asalonga kuti tiri mu ndzidzi wakuti anthu akucita pinthu pyakuti pisakhuya kakamwe makhaliro a dziko.

Bhibhlya yapikira kuti mbudafika ndzidzi wakuti anthu ‘mbadaipisa dziko yapantsi.’ (Apokalipse 11:18) Anango asasaka kudziwa khala lero tikukhala mu ndzidzi unoyu. Kodi anthu anadzagudjula dziko mpaka papi? Kodi iwo anadzagudjula dziko mbisowa maphatikiro?

MPAKA KUSOWA MAPHATIKIRO?

Kodi dziko ikugudjulwa mpaka kusowa maphatikiro? Asiyentista anango asaona kuti ngozwi yakucinja kwa makhaliro a dziko nkhabe kwanisika kulongwa mwanyapantsi. Na thangwi ineyi, iwo asadzudzumika kuti panango tiri cifupi na ndzidzi wakuti mwakukhonda dikhira, kucinja kwa makhaliro akudambo kunadzabweresa cidengwa cikulu.

Mwacitsandzo, nyerezerani pya Gelo ya madzi inagudumira Kumadokero a dzuwa a Antartida. Anango asatawira kuti kuthimizirika kwa kupisa kwa dziko, kunyunguluka kwa gelo ineyi nkhabe kudzalimira. Iwo asanyerezera tenepo thangwi gelo ineyi isamenywa na dzuwa. Mbwenye mu ndzidzi unanyunguluka gelo mbilirima, bara yakuti iri pantsi pa gelo isasala pakweca. Natenepa bara isapisa kakamwe, pyenepi pisacitisa kuti gelo ithimizirike kunyunguluka. Kufudzika kweneku kunacitika mwakubwereza-bwereza kunakwanisa kucitika nee kulimira. Kuthimizirika kwa madzi a bara thangwi yakunyunguluka kwa gelo mbakudabweresa ngozwi kwa pikwi na pikwi pya anthu.

KUTEKERA KWA MAKHALIRO A DZIKO

Njira zizinji zakhazikiswa toera kupunguka kuthimizirika kwa kucinja kwa makhaliro a dziko kunathimbana na ife lero. Njira ibodzi ikulu kakamwe idakhazikiswa ndi kuonera uthambaruki, pyenepi pisabveka kuphatisira njira za kuthimizirika kwa upfumi mwakubverana na makhaliro a pinyama, miti na anthu. Mphapo, ninji pidacitika?

Mwakutsukwalisa, ninga munathimizirika kugwa kwa upfumi, kucinja kwa makhaliro a dziko kusapitirizambo mwakusowa madire. Anthu asapitiriza kuphatisira upfumi wa dziko mwakucimbiza kakamwe kupiringana ndzidzi wakuti dziko mbidakwanisa kuubwerezera. Ninji cisafunika kucitwa? Mamuna unango anatsalakana pya makhaliro a dziko alonga: “Mwandimomwene, ife nkhabe dziwa kuti tinatsalakana tani mwadidi dziko yapantsi.” Mbwenye Bhibhlya isabvekesa undimomwene wakufunika: “Si munthu tayu asafunika kutsogolera mathanyo ace.”​—Yeremiya 10:23, Tradução do Novo Mundo.

Munjira inango, Bhibhlya isatipasa cinyindiro cakuti Mulungu nee anadzatawirisa kuti anthu afudze makhaliro a dziko. Pa Masalmo 115:16 tisaleri: “Kudzulu nkhwa [Mulungu], pantsi apapasa anthu.” Inde, dziko yapantsi ndi muoni udapaswa ife na Babathu wakudzulu. (Tyago 1:17) Kodi Mulungu mbadatipasa cinthu cakuti mbacidaphata basa mwadidi mu ndzidzi wakucepa, buluka penepo mbacilimira kuphata basa? Nkhabe! Pyenepi ndi sawasawa na muoni udapaswa ife​—dziko yapantsi.

NDI CIPI CIFUNIRO CA MULUNGU

Bukhu ya Genesi isalonga pizinji pyakuti Mulungu acita tani dziko yapantsi. Pakutoma, pantsi pano ‘pakhali nee cinthu cibodzi; cidima cikhadagudumira pantsi ponsene.’ Mbwenye isalonga kuti pakhali na “madzi”​—cinthu cakufunika kakamwe toera kutsalakana umaso unagumanika pa dziko yapantsi. (Genesi 1:2) Buluka penepo, Mulungu alonga: ‘Mbacioneke ceza.’ (Genesi 1:3) Pisaoneka kuti paulendo wakutoma ceza ca dzuwa cikhadatoma kuoneka pa dziko. Buluka penepo, Mulungu acita ntunda na bara. (Genesi 1:9, 10) Patsogolo, kwaoneka ‘maudzu na mbeu; na miti ya misapo yakubala mbeu.’ (Genesi 1:12) Natenepa, makhaliro akufunika toera kutsalakana umaso​—ninga fotossíntese—​akhagumanika pa dziko. Ndi cipi cifuniro ca basa ineyi ikulu?

Mprofeta Izaiya afokotoza cifuniro ca Mulungu na dziko yapantsi: ‘Apasasanya mbacita pantsi; apamanga pakuwanga na pa kukhalikira. Hadapacita tayu ninga mbuto yapezi, mbwenye apakhalisa nyumba ya anthu.’ (Izaiya 45:18) Mwandimomwene, cifuniro ca Mulungu ndi cakuti pa dziko yapantsi pakhale anthu kwenda na kwenda.

Mbwenye mwakutsukwalisa, anthu asaphatisira mwakuipa muoni wadidi wa Mulungu munjira yakuti akugudjula dziko. Ngakhale tenepo, cifuniro ca Mulungu nee cacinja. Mamuna unango wakale alonga: ‘Mulungu si munthu tayu, toera aname, nee si mwana wa Adhamu toera acinje ndzeru; kodi, iye analonga mbakhonda kucita pinalonga iye? (Numero 23:19) Inde, mbuto mwakutawirisa kuti dziko ifudzwe, uli cifupi ndzidzi wa Mulungu toera ‘kufudza ale anaipisa pantsi pano.’​—Apokalipse 11:18.

DZIKO NDI MUDZI WATHU KWENDA NA KWENDA

Pa Nkhani yace ikulu ya Paphiri, Yezu Kristu alonga: ‘Anyakutsandzaya ndiwo anapfulika, thangwi anadzapaswa dziko yapantsi.’ Buluka penepo, mu Nkhani ibodzi ene, Yezu apangiza njira inafuna kudzaphatisira iye toera kusasanyira dziko. Iye apfundzisa atowereri ace toera kuphembera: ‘Umambo wanu mbudze kuna ife. Pinafuna imwe mbapicitwe pantsi pano ninga kudzulu.’​—Mateo 6:10.

Thangwi yakucinja kukulu kunafuna kudzacita Umambo, Mulungu asalonga: ‘Onani, ine ndikucita pyonsene kudza pipswa.’ (Apokalipse 21:5) Kodi pyenepi pisabveka kuti Mulungu anadzabulusa dziko ino mbacita inango? Nkhabe, thangwi nkhabe cinthu cakuipa pa dziko yathu. Mbuto mwace, Mulungu anadzafudza ‘ale anagudjula dziko,’ tisafuna kulonga, makhaliro ano a pinthu na mautongi awo. Iwo anadzapitirwa mbuto na “kudzulu kupswa na pantsi pipswa”​—pyenepi pisabveka utongi upswa wakudzulu peno Umambo wa Mulungu unafuna kudzatonga anthu apswa pa dziko yapantsi.​—Apokalipse 21:1.

Toera kumalisa kucinja kwa makhaliro a dziko kunacitwa na anthu, Mulungu anadzabwerezera makhaliro ayo toera ipitirize kutsidzikiza umaso. Mu kulonga pinafuna kudzacita Mulungu, nyamasalmo apumirwa toera kulemba: “Munaonera dziko na kuibvumbisira, mbamuikhalisa yakupfuma na ya ndimo.” Na makhaliro anewa adidi, na nkhombo za Mulungu, dziko yapantsi inadzakhala paradizu na kubala pyakudya pyadidi.​—Masalmo 65:9-13.

Pyarelal, nyakulemba pinalonga pya umaso wa Mohandas Gandhi, ntsogoleri wakumalisa wauzimu wa dziko ya Indiya alonga: “Dziko isabala pinthu pizinji pyakuti pinakwanisa kutsalakana umaso wa anthu, tayu umbirimi wa anthu.” Umambo wa Mulungu unadzafudza ntcitci unabweresa nyatwa, kubulukira mu kucinja mitima ya anthu. Mprofeta Izaiya alonga kuti pantsi pa utongi wa Umambo, anthu nkhabe ‘kudzacitabve cakuipa peno kufudza.’ (Izaiya 11:9) Mwandimomwene, lero pikwi na pikwi pya anthu a makhaliro onsene asapfundza pya midida yapadzulu ya Mulungu. Iwo asapfundziswa toera kufuna Mulungu na andzawo, kupangiza nzimu wakupereka takhuta, kutsalakana makhaliro akudambo, kutsalakana mpfuma ya dziko, na kukhala maso mwakubverana na cifuniro ca Mulungu thangwi ya dziko. Iwo akukhunganywa toera kukhala maso mu paradizu pa dziko yapantsi.​—Koelete 12:13; Mateo 22:37-39; Akolose 3:15.

Mbiri ya kucitwa kwa pinthu m’bukhu ya Genesi isamalisa na mafala awa: ‘Mulungu, aona pyonsene pidacita iye, apiona kuti mphyadidi maningi.’ (Genesi 1:31) Mwandimomwene, Mulungu nkhabe kudzatawirisa kuti dziko yapantsi yadidi kakamwe ifudzwe mpaka kumala. Mphyakuwangisa kudziwa kuti tsogolo ya dziko yathu iri yakutsidzikizika m’manja mwa Nciti wathu waufuni, Yahova Mulungu. Iye asapikira: “Anyakulungama anatambira dziko, mbakhala [mwenemo] kuenda na kuenda.” (Masalmo 37:29) Imwe munakwanisambo kukhala m’bodzi wa “anyakulungama,” akuti anadzacemera dziko yapantsi ninga mudzi wawo wakwenda na kwenda.

[Cidzindikiro capantsi]

[Bokosi pa tsamba 4]

Anthu Asaphatisira Mwakuipa Dziko Yapantsi

Thambo. “Pisaoneka pakweca kuti muya wa dziko, bara na ntunda pikupisa kakamwe . . . Kutomera mu pyaka 1950, thangwi ikulu inacitisa pyenepi ndi mabasa a anthu.”​—Nsoka wa Anyakutsalakana pya Makhaliro Akudambo ku Amerika, caka 2012.

Dziko. “Cifupi na mapurusento 50 a mataka acinjwa na mabasa a anthu, pyenepi pisakhuya umaso wa anthu, pinyama na miti, ndimu ya mataka, . . . na makhaliro akudambo.”​—Kucinja kwa Makhaliro a Dziko.

Mabara. “Nyama za m’madzi zakukwana mapurusento cifupi na 85 zisaphiwa mwakupiringana midida.”​—BBC, nthanda ya Nyendzi ya caka 2012.

Umaso Wakusiyana-siyana. “Asiyentista azinji asanyerezera kuti . . . mulando wa [cidengwa ca kufudzika kukulu kunafuna kudzaoneka] panango mwakucimbiza kakamwe m’mbiri ya Dziko, ndi thangwi ya mabasa a anthu.”​—Kubulukira mu science.nationalgeographic.com.

[Bokosi pa tsamba 5]

Dziko Yathu

Dziko yapantsi ndiyo basi yakuti inakwanisa kutsidzikiza umaso wa anthu, pinyama, na miti. Ninga khoko ya dzai, biosfera ndi mbuto yakuti inakwanisa kutsidzikiza dziko yathu.

Biosfera isaphataniza pinthu pyaumaso na makhaliro anango ninga muya, mataka, na mabara mwakuti musagumanika mphambvu na pyakudya pyakufunika toera kutsalakana umaso. Mwacitsandzo, miti isakwata ceza ca dzuwa toera kucita dióxido ya karbono, madzi, na pinango mbapiphinduza kudza oxigénio na cakudya. Anthu na pinyama asaphatisira oxigénio na pyakudya mbabulusa dióxido ya karbono na pinango. Pyenepi pisacitika mwakubwereza-bwereza. Munjira ineyi, biosfera isakwanisa kutsalakana umaso kwenda na kwenda.

Na thangwi yadidi, Bhibhlya isalonga kuti: ‘Adacita pantsi na mphambvu, ndi Mulungu basi, ndiyembo adacita pyonsene na udziwisi wace.’ (Yeremiya 10:12) Mwakubverana na mamuna unango wakudziwa pya Bhibhlya, ‘khundu ya dziko yakuti anthu asakwanisa kukhala ndi yakudzumatirisa na yakuthema toera kuphatisirwa na kucita mabasa a anthu.’