NSOLO WA REVISTA | KODI SIYENSIYA YAPITIRA MBUTO BHIBHLYA
Siyensiya Iri Na Madire
M’midzidzi ya cincino, mabukhu mazinji asafokotoza maonero mapswa akudziwika kakamwe a kukhonda khalapo kwa Mulungu. Mabukhu anewa asosa nthonga pakati pa anthu azinji na asacitisa kuketesana kukulu. Thangwi ya pyenepi, siyentista wakupfundza pya ongo David Eagleman alemba: “Anyakuleri anango asalonga kuti asiyentista asanyerezera kuti asadziwa pinthu pyonsene.” Buluka penepo athimiza: “Mbwenye asiyentista adidi ndzidzi onsene asakhala akufunisisa kudziwa pizinji, pontho basa yawo isaphataniza kudzindikira pinthu pipswa.”
Mukupita kwa ndzidzi, asiyentista aluso agumana matawiro akudzumatirisa mu kufufudza kwawo mibvundzo yakunentsa kakamwe thangwi ya pinthu pyacibaliro. Mbwenye anango, adodoma pikulu pyene mu kufufudza kweneku. Isaac Newton akhali m’bodzi wa asiyentista akubvekera kakamwe. Iye apangiza kuti mphambvu ya kukwewera pinthu pantsi isatsidzikiza tani maplaneta, nyenyezi, na galáxias kukhala mu thambo ibodzi. Ndiye adatomesa makonta, matimatika anaphatisirwa m’mitcini ya ndzeru, pinthu pyakufamba napyo ndzulu na makhaliro a nyukiliya. Natenepa, Newton apfundzambo pya alquimia, njira ya siyensiya yakuti isaphatisira nyenyezi na masalapita mukuyesera kucinja utale kudza ndalama.
Pyaka pyakupiringana 1.500 Newton mbadzati kubvekera, nyakupfundza pyakuthambo Wacigrego Ptolemy aona kudzulu na maso ace. Iye adinga mwacidikhodikho kucitwa kwa maplaneta namasiku mbakhala na luso yakucita mapa. Mbwenye iye akhakhulupira kuti dziko yapantsi ikhali mbuto ya pinthu pyonsene. Nyakudinga pya nyenyezi Carl Sagan alemba tenepa thangwi ya Ptolemy: “Kutawirwa kwa maonero akuphonyeka akuti dziko iri na pyaka 1.500, asapangiza kuti munthu wakudziwisa kakamwe anakwanisa kukhala na maonero akuphonyeka.”
Lero asiyentista asathimbana na nyatwa zibodzi zene pa kufufudza kwawo. Kodi iwo anadzagumana matawiro akubveka thangwi ya pyakucitwa? Mu ndzidzi unadzindikira ife kuthambaruka kwa siyensiya na maphindu anatibweresera iyo, ndi pyakufunikambo kudziwa madire ayo. Nyakupfundza makhaliro a pinthu Paul Davies alonga: “Mphyakucimwanika kugumana matawiro akubveka a pyakucitwa pyakubverana m’makhaliro onsene pontho m’makhundu onsene.” Mafala anewa asalonga pya undimomwene wakukhonda kupokanyika: Anthu nkhabe kubvesesa pyakucitwa pya n’dziko. Natenepa pangacitwa masasanyiro toera kuona mphambvu ya siyensiya toera kufokotoza pinthu pyonsene piripo, mphyadidi kutoma kuapenula pang’ono.
Bhibhlya isalonga kudzumisa kwa pyakucitwa munjira iyi: ‘Pyonsene ipi ndi ping’ono basi pya mabasa a Mulungu, anakhonda ife kudziwa pyadidi.’ (Yobe 26:14) Pana udziwisi wakunjipa kakamwe wakuti anthu nkhabe kwanisa kuudziwa nee kuubvesesa. Mwakutawirika, mafala a mpostolo Paulu, adalembwa pyaka cifupi 2.000 nduli, asapitiriza kukhala andimomwene: ‘Ndi pikulu kakamwe upfumi, ndzeru na kudziwisa kwa Mulungu! Kutonga kwace tinacimwana kukubvesa, njira zace si zakudziwika tayu.’—Aroma 11:33.
[Ntsonga ikulu pa tsamba 7]
Mwandimomwene Bhibhlya isatipasa pyakusowa pyathu munjira yakuti siyensiya nkhabe kwanisa
[Bokosi pa tsamba 7]
Pitsogolero Pyakuti Siyensiya Nkhabe Kwanisa Kupipereka
Mu ndzidzi wakuti siyensiya isapereka udziwisi thangwi ya pyakucitwa, Bhibhlya isapereka midida na pitsogolero toera kugumana ntendere pakati pa anthu na kutsandzaya, njira yadidi ya umaso. Dingani pitsandzo pinatowerera.
Kucalira Uphanga
Kulemedza umaso
“Leka kupha munthu.”—Eksodo 20:13.
‘Munthu onsene anatcinga m’bale wace ndi nyakupha munthu.’—1 Jwau 3:15.
Kukhazikisa ntendere na kuutoweza
‘Calirani pyakuipa, citani pyadidi, sakani ntendere mbamuutoweza.’—Masalmo 34:14.
‘Ulungami ndi mbeu inadzwaliwa mu ntendere toera anthu akucita mabasa a ntendere atambire misapo yace.’—Tyago 3:18.
Kucalira usumankha
‘Yahova asadinga anthu adidi na akuipa, mbwenye asaida ale anafuna pyakubvuya.’—Masalmo 11:5.
‘Leka kutsalakana pinacita mphandu, pezi unadzansangizira, thangwi Mulungu asapwaza amphandu mbafuna anyaulinganiri.’—Misangani 3:31, 32.
Banja Yakutsandzaya
Bverani anyakubala anu
‘Imwe ana, bverani ababanu ninga Mbuya ene, thangwi pyenepi mphyadidi. Ulemedze babako na mako matongero awa mbakutoma, ana mapikiriro awo: toera ukhale pyadidi mbukhalambo wa moyo pyaka pizinji pantsi pano.’—Aefesi 6:1-3.
Pfundzisani ananu mwakuthema
‘Imwembo ababa, lekani kunentsa-nentsa ananu mbwenye mualere pyadidi, kuapfundzisa na kuakuza ninga munafunira Yahova.’—Aefesi 6:4.
“Imwe ababa, lekani kupasira nyongo ana anu mu mitima yawo gopa anadzakhala anthu a mantha.”—Akolose 3:21.
Funani na lemedzani ndzanu wa m’banja
‘Mphapo mwa imwe munthu onsene afune nkazace ninga iye ene. Nkazi alemedze mamunace.’—Aefesi 5:33.
Kutsidzikiza pyakucitwa
Thangwi ya anyakupswipisa dziko mu Israele wakale, Bhibhlya isalonga: ‘Anthu adawa na kupswipisa dziko . . . Thangwi ya ipyo anthu anaoneswa nyatwa.’ (Izaiya 24:5, 6) Mulungu anadzatonga anthu anafudza dziko. Iye ‘anadzafudza anaipisa pantsi pano.’ (Apokalipse 11:18) Iwo anadzatongwa thangwi ya mabasa awo.