MBIRI YA UMASO
Unthaka Udandicitisa Kutsandzaya Panyumba ya Mulungu
PA TCITITCITI, ife tikhali pa Nkulo wa Nijeri wakuti ukhali na madzi akuthamanga kakamwe, pontho ukhali na ugugumi wa kilometru ibodzi na hafu. Mu dziko ya Nijerya mukhali na nkhondo, natenepa pikhali pyakugopswa kuwambuka nkulo wa Nijeri. Nakuti nee tikhali na cisankhulo cinango, ife tawambuka nkulo unoyu kazinji kene. Thangwi yanji ine ndacita maulendo anewa? Mbandidzati kulonga mathangwi ace, tendeni tione pidacitika mbandidzati kubalwa.
Mu caka 1913, pai wanga John Mills, abatizwa mu nzinda wa Nova York, pikhali iye na pyaka 25. Adacita nkhani ya ubatizo ndi m’bale Russell. Ndzidzi ungasi patsogolo pace, baba aenda ku Trinidad, kudamanga iye banja na Constance Farmer, Nyakupfundza Bhibhlya waphinga. Baba akhaphedza xamwali wace William R. Brown pakupangiza “Fotodrama da Criação.” Baba apitiriza kucita pyenepi mpaka caka 1923 mu ndzidzi udaphembwa m’bale Browns toera kuenda katumikira ku Afrika Ocidental. Baba na mama akuti akhali na cidikhiro cakuenda kudzulu apitiriza ku Trinidad.
ANYAKUBALA AKUTI AKHATIFUNA KAKAMWE
Anyakubalanga akhali na ana apfemba, mwana wakutoma ampasa dzina ya Rutherford wakuti adzakhala muimiriri wa Sociedade Torre de Vigia. Ine ndine mwana waciwiri, ndabalwa ntsiku 30 ya Dezembro ya 1922, ndapaswa dzina na Clayton J. Woodworthth wakuti akhatsogolera kukhunganywa kwa revista A Idade de Ouro (cincino isacemerwa Lamukani!). Anyakubalathu akhafuna kuti tipfundze xikola yakudziko, mbwenye cifuno cawo cikulu cikhali cakuti tikhale na pifuno pyauzimu. Mama akhali na maluso akudzumatirisa akuphatisira Bhibhlya. Baba akhakomerwa kakamwe na kulonga mbiri za m’Bhibhlya, natenepa toera mbiri ibveke mwadidi iye akhaphatisira majesto pakulonga.
Iwo akhala na nkhombo zizinji thangwi yakuwangisira kwawo. Mwa ife anamuna axanu atatu taenda ku xikola ya Jiliadhi. Atatu mwa anakazi athu atumikira ninga apainiya mu pyaka pizinji ku Trinidad na ku Tobago. Citsandzo ca anyakubalathu na pyonsene pidatipfundzisa iwo pyatiphedza toera tikhale na mwai wakutumikira na kutsandzaya pa ‘nyumba ya Mulungu wathu, Yahova.’—Masal. 92:13.
Apainiya na amwazi mphangwa anango akhagumanyikana panyumba pathu angafuna kuenda kamwaza mphangwa, pontho kazinji kene iwo akhalonga pya m’bale George Young, wakuti akhali misionaryo adabuluka ku Kanadha mbabwera ku Trinidad. Anyakubalanga kazinji kene akhalonga kakamwe pya andzawo akhamwaza na iwo mphangwa, banja ya m’bale Browns, yakuti mu ndzidzi unoyu ikhatumikira ku Afrika Ocidental. Pyenepi pyandicitisa kutoma kumwaza mphangwa pikhali ine na pyaka 10 pyakubalwa.
MABASA AKUTOMA
Marevista athu akhalonga kakamwe pyauthambi wa mauphemberi, umbava wa anyamalonda, na pinthu pya ndale za dziko. Na thangwi ineyi mu caka 1936 atsogoleri a mauphemberi apanga ntongi wa ku Trinidad toera akhondese mabukhu onsene a Torre de Vigia. Ife tabisa mabukhu onsene akhali na ife mbatiaphatisira mpaka kumala. Toera kumwaza mphangwa tikhacita ulendo na miyendo peno na njinga mbitikagawira micemerero. Kusiyapo pyenepi, ife tikhabverana na nsoka wa Tunapuna toera kuenda kamwaza mphangwa ku mbuto zakutali za Trinidad mukuphatisira motokala wakugaluza mafala. Pikhali pyakutsandzayisa kakamwe! Kukhala wakuphatika m’basa ineyi kwandiphedza toera ndibatizwe pikhali ine na pyaka 16.
Nsoka wa Tunapuna na motokala wakugaluza mafala
Unthaka udatambira ine kuna anyakubalanga na pyonsene pidandicitikira, pyandiphedza toera ndikhale na cifuno cakutumikira ninga misionaryo. Ine ndapitiriza na cifuno ceneci mpaka pidaenda ine kamwaza mphangwa pabodzi na m’bale Edmund W. Cummings pa ntsuwa ya Aruba mu caka 1944. Takhala akutsandzaya kakamwe pidakwanisa ife kucemera anthu khumi toera agumanike pa cikumbuso mu caka 1945. Caka cidatowera, wakhazikiswa mpingo wakutoma pa ntsuwa ineyi.
Pidamala ine kumanga banja na Oris kutsandzaya kwanga kwathimizirika
Pakupita ndzidzi ungasi, ndamwazira mphangwa nkazi unango akhaphata na ine basa anacemerwa Oris Williams. Iye ayesera kutsidzikiza pikhulupiro pidapfundziswa iye, mbwenye mukupita kwa ndzidzi atawira kupfundza Bhibhlya mbadziwa kuti mwandimomwene iyo isapfundzisanji. Buluka penepo, iye abatizwa ntsiku 5 ya Janeiro ya 1947. Mukupita kwa ndzidzi, tafunana mbitimanga banja. M’mwezi wa Novembro wa 1950, Oris atoma kutumikira ninga mpainiya. Pidamala ine kumanga banja na Oris, kutsandzaya kwanga kwathimizirika.
BASA YAKUTSANDZAYISA KU NIJERYA
Mu caka 1955 tacemerwa toera kuenda ku Xikola ya Jiliadhi. Toera kuenda ku xikola ineyi, ine na nkazanga Oris tasiya mabasa athu, tagulisa nyumba yathu na pinthu pyathu pinango mbitienda. Ntsiku 29 ya Julho ya 1956, tamalisa xikola ya Jiliadhi ya turma 27 mbititumizwa ku Nijerya.
Mu caka 1957 pabodzi na banja ya Bheteli ku Lagos, Nijerya
Thangwi ya ndzidzi unoyu, Oris alonga: “Yahova anakwanisa kuphatisira nzimu wace toera kuphedza munthu kuti adzolowere basa ya umisionaryo. Mwakusiyana na mamunanga ine nee ndikhafuna kukhala misionaryo. Pikhafuna ine ndi kukhala na nyumba na kubala ana. Mbwenye pidadzindikira ine kuti basa yakumwaza mphangwa isafunika kucitwa mwakucimbiza, ndacinja maonero anga. Kunkhomo kwa xikola ya Jiliadhi ndikhatoma kukomerwa na basa ya umisionaryo. Mbwenye pidakwira ife m’bote inacemerwa Queen Mary, m’mbale Worth Thornton, wakuti akhaphata basa mu ofesi ya m’bale Knorr, alonga kuti ulendo wadidi, pontho alonga kuti ife tinaenda katumikira ku Bheteli. Pakutoma ndikhafuna khonda, mbwenye mwakucimbiza ndacinja manyerezero mbinditawira. Basa ya ku Bheteli ikhali yakutsandzayisa kakamwe, pontho kweneku ndapaswa mabasa akusiyana-siyana. Basa ikhandikomera kakamwe ndi yakutambira alendo. Ine ndisafuna kakamwe anthu, natenepa basa ineyi ikhandicitisa kucedza na abale na alongo azinji a ku Nijerya. Azinji akhafika pa Bheteli na pfumbi, nyota, njala pontho akuneta kakamwe. Ine ndikhakomerwa na basa yakutsalakana abale na alongo anewa mukuapasa pyonsene pikhafuna iwo, thangwi ineyi ikhali basa yakupambulika yakubuluka kuna Yahova, pontho ikhanditsandzayisa kakamwe.” Mwakukhonda penula, mabasa anewa onsene atiphedza toera tikhale akutsandzaya kakamwe.
Mu caka 1961, mu ndzidzi ukhacedza ife ninga banja ku Trinidad, m’bale Brown alonga pyakugumana napyo pidakhala na iye ku Afrika. Buluka penepo ine ndalonga thangwi yakuthimizirika kwa amwazi mphangwa ku Nijerya. M’bale Brown andikhumbatira mwaufuni mbalonga kuna baba: “Johnny, iwe cipo waenda kamwaza mphangwa ku Afrika, mbwenye Woodworth aenda!” Baba andipanga: “Worth, pitiriza tenepo! Pitiriza tenepo!” Kusimbwa na abale anatumikira Yahova mu ndzidzi uzinji, kwathimizira cifuno canga cakutumikira Yahova.
William “Bhibhlya” Brown na nkazace, Antonia, atiwangisa kakamwe
Mu caka 1962, ine ndacemerwa pontho ku xikola ya Jiliadhi turma ya 37 ya miyezi khumi. Mukupita kwa ndzidzi ungasi, ndaphembwa toera katsalakana Bheteli ya Nijerya, thangwi m’bale Wilfred Gooch wakuti akhatsalakana Bheteli ineyi akhadacemerwambo ku xikola ya Jiliadhi turma ya 38, buluka penepo mbatumizwa ku Inglatera. Ninga m’bale Brown, ine ndaenda mbuto zizinji mbandidziwana na abale azinji a ku Nijerya. Maseze iwo nee akhali na pinthu pizinji ninga piri na anthu a madziko akupfuma, mbwenye akhatsandzaya na piri na iwo. Pyenepi pisapangiza kuti munthu nkhabe kukhala wakutsandzaya thangwi yakukhala na kobiri peno pinthu pizinji. Ngakhale iwo nee akhali na pinthu pizinji, pikhali pyakudzumatirisa kuaona mbakafika pa misonkhano mbali akucena, pontho mbadabvala mwadidi. Toera kuenda ku misonkhano ya gawo, azinji akhacita ulendo na motokala ukulu peno bolekajasa (ntundu unango wa maxibhombo udacitwa kweneko). Kazinji kene ntundu unoyu wa maxibhombo ukhalembwa mafala ninga awa: “Bara ikulu isacitwa na mathoto mang’ono a madzi.”
Mafala anewa akhali andimomwene. Kuwangisira kunacita munthu m’bodzi na m’bodzi ndi kwakufunika kakamwe. Mu caka 1974, kusiyapo Estados Unidos, dziko ya Nijerya yadzakhala yakutoma kukhala na amwazi mphangwa akukwana 100.000. Basa yakumwaza mphangwa ikhathimizirika kakamwe.
Mu ndzidzi ukhathimizirika basa ineyi kwaoneka nkhondo idatoma mu caka 1967 mpaka 1970. Mu miyezi mingasi, abale athu akakhala ku khundu inango ya Nkulo wa Nijeri ikhacemerwa Biafran, nee akhakwanisa kupita ncibverano na ofesi ya filiali. Mbwenye ife tikhafunika kuapasa cakudya cauzimu. Ninga pidalonga ine pakutoma, kucita phembero na kunyindira Yahova kwatiphedza toera kuwambuka kazinji kene.
Ndisakumbuka maulendo anewa akugopswa toera kuwambuka nkulo wa Nijeri. Ntsiku zonsene tikaikha umaso wathu pangozwi thangwi ya anyankhondo, utenda na pinango. Nsoka wa anyankhondo unango ukhali wakunentsa, mbwenye nsoka wa anyankhondo ukhali ku Biafran ukhali wakunentsa kakamwe. Natenepa kupita pa misoka ineyi kukhali kwakugopswa. Ntsiku inango ndaenda kaona abale a ku Enugo. Toera kucita ulendo unoyu ndikhafunika kuwambuka nkulo wa Nijeri namasiku, kubuluka ku Asaba mpaka ku Onitsha na bote. Ntsiku inango pidaenda ine kaona akulu a mpingo a ku Aba, anthu akhakhondeswa kugasa maluju thangwi ya nkhondo. Pidaenda ine ku Port Harcourt, abale akhafunika kumalisa nsonkhano wathu mwakucimbiza thangwi cifupi na penepo, anyankhondo a dziko inango akhadakunda anyankhondo akhatsidzikiza ku Biafran.
Maulendo anewa akhali akufunika kakamwe thangwi akhapasa cinyindiro abale athu cakuti Yahova mbadaatsalakana mwaufuni, pontho akhaaphedza toera akhonde kucita khundu ya dziko mbakhala akuphatana. Abale a ku Nijerya apembera mu ndzidzi unoyu wa nkhondo. Iwo apangiza ufuni kupiringana kuidana kwa madzindza, pontho apitiriza kukhala akuphatana ninga Akristu. Ukhali mwai ukulu kakamwe kukhala pabodzi na iwo mu ndzidzi unoyu wa nyatwa.
Mu caka 1969, M’bale Milton G. Henschel akhali muimiriri wa nsonkhano ukulu wa nsolo wakuti: “Paz na Terra” ku Estádio Yankee, ku Nova York, kweneku ndapfundza pizinji pyakuti ndinaphedzera tani basa yace. Pidapfundza ine kweneku pyandiphedza mu caka 1970 toera kuphedzera kukhunganya nsonkhano ukulu wa nsolo wakuti “Homens de Boa Vontade” mu nzinda wa Lagos ku Nijerya. Abale acita nsonkhano unoyu pidamala kwene nkhondo, pyenepi pyakwanisika basi ene na ciphedzo ca Yahova. Unoyu ukhali nsonkhano wakutoma udagumanika anthu akukwana 121.128 mu pilongero 17, pontho anthu akukwana 3.775 abatizwa. Kutomera pa Pentekoste, unoyu ukhali ulendo wakutoma udabatizwa anthu azinji kakamwe. M’bale Knorr, Henschel na anango adabwera na ndeka kubulukira ku Estados Unidos na ku Inglatera akhalimbo pa nsonkhano unoyu. Ndzidzi ukhaphedzera ine kukhunganya nsonkhano unoyu ukhali ndzidzi udakhala ine wakuphatika kakamwe mu umaso wanga. Mu ndzidzi unoyu numero ya amwazi mphangwa yathimizirika kakamwe!
Anthu akukwana 121.128 agumanika pa Nsonkhano Ukulu wa nsolo wakuti “Homens de Boa Vontade,” wakuti ukhali wa pilongero 17 kuphatanizambo cilongero ca Ibo
Mu pyaka pyakupiringana 30 pidakhala ine ku Nijerya, midzidzi inango ndikhatumikira ninga muyang’aniri wa cisa na muyang’aniri wa gawo ku Afrika Ocidental. A misionaryo akhakomerwa kakamwe na citsalakano na ciwangiso. Ukhali mwai kuapasa cinyindiro cakuti iwo nee aduwaliwa. Basa ineyi yandipfundzisa kufunika kwa kupangiza citsalakano kuna anthu onsene. Pyenepi nee pisaphedza basi ene toera anthu athambaruke, mbwenye pisaphedzambo gulu ya Yahova kuti ikhale yakuwanga na yakuphatana.
Basi ene na ciphedzo ca Yahova takwanisa kukunda nyatwa na mautenda akhabweresa nkhondo. Ndzidzi onsene tikhaona nkhombo za Yahova. Oris alonga:
“Uwiri wathu tikhaphatwa na malariya kazinji kene. Ulendo unango udaphatwa Worth na malariya, afika kunyumba ya ungumi ya ku Lagos nee dziwa cinthu. Tikhadapangwa kuti iye nee mbakhalabve maso, mbwenye pyakutsandzayisa ndi pyakuti nee pyacitika tenepo. Pidasisimuka iye, amwaza mphangwa kuna akondzi akhantsalakana. Ulendo unango ine na Worth taenda kacita ulendo wakubwereza kuna nkondzi unoyu akhacemerwa Nwambiwe toera kukulisa cifuno cace cakudziwa Bhibhlya. Iye atawira kupfundza undimomwene, mukupita kwa ndzidzi atumikira ninga nkulu wa mpingo ku Aba. Ine ndakhala na nkhombo zakuphedza anthu azinji, ngakhale Amusulumano toera kukhala atumiki a Yahova. Mbwenye pidatitsandzayisa kakamwe ndi kudziwa misambo, makhaliro na cilongero ca anthu a ku Nijerya.”
Cinthu cinango cidapfundza ife ndi cakuti, toera titsandzaye, tikhafunika kupfundza kufuna abale na alongo, maseze makhaliro athu akhali akusiyana na awo.
MABASA MAPSWA
Pidamala ife kutumikira ku Bheteli ya Nijerya, taphembwa toera tikatumikire ninga amisionaryo ku ntsuwa yakubalika ya Santa Lúcia ku Caribe. Ikhali basa yakutsandzayisa kakamwe, mbwenye tikhali na pinentso pinango. Mwakusiyana na ku Afrika kwakuti amuna akhapalakanya, ku Santa Lúcia nkandzo ukhali wakuti anthu azinji nee akhadalembesa mabanja awo. Mbwenye mphambvu ya Mafala a Mulungu yaphedza anyakupfundza athu a Bhibhlya toera kucita macinjo akufunika.
Mu pyaka 68 pidakhala ife pabodzi na Oris, ine ndikhanfuna kakamwe
Mu ndzidzi ukhagwesera ife mphambvu zikhamala, mwaufuni Mathubo Akutonga aticinja mbitienda ku ofesi ikulu ya dziko yonsene yapantsi ku Brooklyn, Nova York, mu caka 2005. Mwakutsukwalisa mu caka 2015 Oris akundwa na nyamalwa wankulu, kufa. Mbwenye nkhabe dziwa kuti ndinalonga tani kubva kupha kukakhala na ine thangwi yakulowa kwa nkazanga Oris. Mbwenye ntsiku zonsene ine ndisapereka takhuta kuna Yahova thangwi ya Oris. Mu pyaka 68 pidakhala ife pabodzi, ine ndikhanfuna kakamwe. Ndadzindikira kuti tikwanisa kukhala akutsandzaya m’banja peno mu mpingo tingalemedza nsolo, tingalekerera na ntima onsene, tingapitiriza kukhala akucepeseka na tingapangiza misapo ya nzimu.
Tingathimbana na nyatwa, ndzidzi onsene tikhanyindira ciphedzo ca Yahova toera tipitirize kuntumikira. Mu ndzidzi ukhadzolowera ife makhaliro anewa pinthu pikhatifambira mwadidi, pontho tisadikhira pinthu pyadidi kakamwe pinafuna kudza!—Iza. 60:17; 2 Akor. 13:11.
Ku Trinidad na ku Tobago, Yahova apasa nkhombo anyakubalanga na anango, mwakubverana na lipoti yakumalisa, anthu akukwana 9.892 atawira ulambiri wandimomwene. Abale azinji aphedzera mpingo wakutoma wa ku Aruba. Cincino ntsuwa ineyi iri na mipingo 14. Ku Nijerya numero ya amwazi mphangwa yathimizirika mpaka 381.398. Ku ntsuwa ya Santa Lúcia, Abale 783 ali kuphedzera Umambo wa Yahova.
Cincino ndiri na pyaka pyakupiringana 90. Lemba ya Masalmo 92:14 isalonga pya ale adatcekwa n’nyumba ya Yahova: ‘Na mu unkhalamba mwene anabala misapo, anakhala akutsandzaya na umaso wadidi.’ Ndisapereka takhuta kakamwe thangwi ya umaso udakhala na ine m’basa ya Yahova. Thangwi ya ufuni wace, Yahova anditawirisa toera ‘kukula n’nyumba ya Mulungu wanga.’—Masal. 92:13.
a Onani revista ya Despertai! ya 8 de Setembro de 1972, tsa. 24-26.