NSOLO WA REVISTA | KODI SIYENSIYA YAPITIRA MBUTO BHIBHLYA

Siyensiya Isakhuya Tani Umaso Wanu

Mwakubverana na disionaryo inango, fala yakuti siyensiya ndi “pfundziro ya pinthu pyacibaliro, makhaliro a pyakudzulu na pantsi kubulukira mu kupidinga, kupiyesera na kupipima.” Kucita pyenepi pyonsene ndi basa ikulu kakamwe, kazinji kene isakhala basa yakutsukwalisa. Asiyentista asamala masumana, nthanda peno pyaka toera kupidinga na kupiyesera. Midzidzi inango nee asagumana maphindu, mbwenye kazinji kene basa yawo isaphindulisa anthu. Dingani pitsandzo pingasi.

Kompanyia ya Europa yabvungaza uliyadu wakuwanga na mafiltru toera kucita ntcini wakusefa madzi kuti anthu amwe madzi akukhonda pasa utenda. Mitcini ninga ineyi isaphatisirwa m’midzidzi ya pidengwa pyacibaliro, ninga citeketeke cidacitika caka 2010 ku Haiti.

Kudzulu kwa dziko yapantsi, kuli na marede a satélites asacitisa Sistema de Posicionamento Global (GPS) kuphata basa. Pakutoma yacitwa toera kuphatisirwa na anyankhondo, mbwenye GPS isaphedzambo anyakutekenya miotokala, ndeka, maxitima a m’madzi, asodzi na anyakucita ulendo toera akhonde kutayika. Tisapereka takhuta kuna asiyentista ale adacita rede ineyi, thangwi GPS isacitisa kukhala kwakukhonda nentsa kudzindikira kunenda ife.

Kodi musaphatisira ntokodzi wa m’manja, ntcini wandzeru peno Interneti? Kodi musaona kuti ungumi wanu uli mwadidi peno mwawanga mukuphatisira ukondzi wakuthambaruka? Musacita ulendo na ndeka? Khala ndi tenepo, imwe musaphindula na pinthu pinango pinacitwa na siyensiya toera kuphedza anthu. Siyensiya isakhuya umaso wanu munjira zizinji zakuphindulisa.

PINAKHONDA KWANISA SIYENSIYA YA NTSIKU ZINO

Mukuwangisira kwawo toera kudziwa pizinji, asiyentista a ntsiku zino asapfundza mwacidikhodikho pinthu pyacibaliro pya dziko. Anyakupfundza pya nyukiliya asadinga mwacidikhodikho maphatiro a basa a átomo, mu ndzidzi wakuti anyakupfundza pyakuthambo amala pyaka pizinji mbakapfundza toera kubvesesa matomero a makhaliro a kudzulu na pantsi. Mu ndzidzi unapfundza iwo mwacidikhodikho pinthu pyenepi, ngakhale pyakukhonda oneka na pyakukhonda phatika, asiyentista anango asanyerezera kuti khala Mulungu analongwa m’Bhibhlya alipo, iwo mbadakwanisa kungumana.

Asiyentista anango akudziwika na apfundzisi a filozofiya asapiringana midida. Iwo asapitiriza na kufufudza pinthu pidalonga nyakulemba siyensiya Amir D. Aczel kuti ndi “maonero a siyensiya anapokanya kukhalapo kwa Mulungu.” Mwacitsandzo, Nyakupfundza pya makhaliro a pinthu wakubvekera pa dziko yonsene yapantsi alonga kuti “kukhonda oneka kwa Mulungu wakuti asacita khundu yakufunika kudzulu na dziko yapantsi, kusapangiza pakweca kuti nkhabepo mulungu.” Anango asalonga mabasa a Mulungu analongwa m’Bhibhlya ninga “masalapita” na “mauthambi akukhonda kubveseseka.”a

Natenepa, mbvundzo ndi uyu: Kodi siyensiya yapfundza mwandimomwene makhaliro a dziko toera kudziwa pinthu mwakukwana? Ntawiro ndi wakuti nkhabe. Siyensiya yathambaruka munjira zizinji, mbwenye asiyentista azinji adzindikira kuti pana pinthu pizinji pyakukhonda dziwika panango pyakuti nkhabe kudzadziwika. Nyakupfundza pya makhaliro a pinthu, adawina muoni wa Nobel, Steven Weinberg wakuti asadziwa pinthu pyacibaliro alonga, “Ife cipo tinadzadziwa unyomonyomo onsene wa pinthu.” Nyakupfundza pinthu pyakuthambo wa ku Grã-Bretanha, alemba: “Pana pinthu pyakuti anthu cipo anadzapibvesesa.” Undimomwene ndi wakuti pyakucitwa pizinji kutomera selula ing’ono kakamwe mpaka pinthu pikulu, pisapitiriza kukhonda kubveseseka mwadidi na siyensiya ya ntsiku zino. Dingani pitsandzo pinatowerera:

● Mphambvu yakukwewera pinthu pantsi (força de gravidade), isatikhuya m’masegundu a ntsiku zonsene. Mwandimomwene, ndi pinthu pyakukhonda dziwika kuna anyakupfundza makhaliro a pinthu. Iwo nkhabe kudziwa mwakukwana kuti mphambvu ineyi isacita tani toera kukukwewerani pantsi mu ndzidzi unanumpha imwe peno isacitisa tani mwezi kuzungulira dziko yapantsi nee kugwa.

● Anyakupfundza matomero a pinthu pyakudzulu na makhaliro apyo alonga kuti cifupi na mapurusentu 95 a pinthu pyakudzulu mphyakukhonda kuoneka nee kuphatika na mitcini ya siyensiya. Iwo agawa pinthu pyenepi pyakukhonda dziwika m’makhundu mawiri, pinthu pyakupswipa na mphambvu yakupswipa. Makhaliro a pinthu pyenepi asapitiriza kukhonda dziwika

● Anyakupfundza pinthu pya umaso nee asabvesesa mwadidi pinacitika m’maselula a umaso. Pana mibvundzo yakuti siyensiya nee asaitawira mwadidi, ninga maselula asakhala tani na mphambvu, asacita tani maproteina, pontho asaagawa tani.

Pana pinthu pinango pyakukhonda dziwika pinadzudzumisa asiyentista. Thangwi yanji mphyakufunika kupidziwa? Siyentista unango wakudziwika alemba: “Pinthu pinakhonda dziwa ife ndi pizinji kakamwe kupiringana pinadziwa ife. Kwa ine, siyensiya isafunika kudzumatirisa munthu na kufuna kupfundza pizinji mbuto mwakukwana na pinadziwa iwe basi.”

Khala musanyerezera kuti siyensiya isapitira mbuto Bhibhlya na isafudza kukhulupira Mulungu, dingani ntsonga iyi: Khala asiyentista akudziwika kakamwe na mitcini yawo yamphambvu akwanisa kubvesesa pinthu pang’ono basi pya makhaliro a dziko, mbidakhala pyandzeru kukhonda mwakucimbiza pinthu pyakuti siyensiya nkhabe kwanisa kupibvesa mwadidi? Mukulonga pya ntsonga ineyi, kunkhomo kwa nsolo wa mbiri na kuthambaruka kwa anyakupfundza pyakuthambo, Encyclopedia Britannica yalonga: “Pakupita pyaka cifupi 4.000 pya kupfundza pinthu pyakuthambo, pinthu pyakudzulu mphyacilendo kupiringana ninga mukhapiona Abhabhilonya.”

Mboni za Yahova zisalemedza maonero a anthu onsene thangwi ya nkhani ineyi. Ife tisawangisira kutowezera citsogolero ca Bhibhlya: ‘Ndzeru zanu zakulungama zidziwike na anthu onsene.’ (Afilipi 4:5) Ndi thangwi yace tisakuphembani toera kudinga kuti siyensiya isabverana tani na Bhibhlya, pontho pisaphedzerana tani.

[Cidzindikiro capantsi]

[Bokosi pa tsamba 5]

Bhibhlya Na Undimomwene Wakutawirika Wa Siyensiya

Bhibhlya nkhabe longa kuti ndi bukhu ya udziwisi wa siyensiya. Mbwenye, anyakulemba ace apereka maonero akulinganira akuti mbadakhuya asiyentista lero. Onani pitsandzo pingasi.

Pyaka pya dziko yapantsi na kudzulu

Asiyentista asalonga kuti dziko iri na pyaka cifupi na mabiliyau 4 na kudzulu cifupi na pyaka mabiliyau 13 peno 14. Bhibhlya nee isalonga kudzulu kwacitwa lini. M’Bhibhlya nkhabemo khundu inalonga kuti dziko iri na pikwi pingasi pya pyaka. Vesi yakutoma ya Bhibhlya isalonga: ‘Pakutoma Mulungu acita kudzulu na pantsi.’ (Genesi 1:1) Mafala anewa asacitisa asiyentista kulonga pyaka pya dziko mwakubverana na midida ya siyensiya.

Kukhunganywa kwa dziko yapantsi toera anthu akhalemo

Genesi kapitulu 1 isaphatisira fala yakuti “ntsiku” toera kupangiza pidacitwa pakukhunganya dziko kuti mitundu yonsene ya umaso ikhalemo. Anthu acitwa pakumala kukhunganywa kwa dziko. Bhibhlya nee isagomezera ndzidzi wa “ntsiku” zitanthatu zakucitwa kwa pinthu. Mbuto mwace, isapereka maonero kuna asiyentista a ntsiku zino toera kuzipfundza na kuzipasa ndzidzi wakuthema. Ife tisadziwa kuti “ntsiku” zakucitwa kwa pinthu zikhali zizinji, tayu ntsiku zitanthatu za midzidzi 24.

Kodi dziko yakhala tani cidzuludzulu?

Bhibhlya isalonga kuti dziko yapantsi iri ‘cidzuludzulu.’ (Yobe 26:7) Iyo nee isalonga kuti dziko yathu iri pa mapewa a pimphona peno pa misana ya ndzou zakuti zalimira pa nsana wa kamba, ninga pisalonga mbiri zakudziwika za m’midzidzi yakale. Mbuto mwa pyenepi, Bhibhlya isapasa mwai siyensiya toera idzindikire yokha. Mukupita kwa ndzidzi, Nicolaus Copernicus na Johannes Kepler alonga kuti dziko isazungulira tani dzuwa mukutsogolerwa na mphambvu yakukhonda oneka. Patsogolo pace, Isaac Newton apangizambo kuti mphambvu yakukwewera pinthu pantsi isatonga tani mafambiro a pyonsene pyakudzulu.

Pitsogolero toera kucalira utenda na kukhala aunyai

Bukhu ya Levitiko iri na pitsogolero pidapaswa Aisraele toera kucalira mautenda akuthaphulisana, kuphatanizambo ncitiro wakukhala kutali na munthu wa utenda wakuthaphulisa. Pontho kulonga pya unyai, mwambo unagumanika pa Deuteronomyo 23:12, 13 ukhapanga Aisraele toera kuenda kacita phondo kutali na misasa yawo. Iwo akhafunika ‘kufikira matubzwi awo’ na mataka. Asiyentista na madotoro adzindikira kufunika kwa midida ineyi basi ene mu pyaka 200 nduli.

Mphangwa za m’Bhibhlya zidamala imwe kuleri zalembwa pyaka madzana mazinji nduli. Kodi anyakulemba anewa akwata kupi mphangwa zenezi zakundendemera mu ndzidzi wakuti anthu azinji akupfundziswa mwadidi mu ndzidzi wawo nee akhazidziwa? Nciti wa Bhibhlya asatawira: “Sawasawa ninga munakhalira kudzulu kutali na pantsi, tenepambo njira zanga na manyerezero anga ali kutali na anu.”​—Izaiya 55:9.

NSOLO WA REVISTA | KODI SIYENSIYA YAPITIRA MBUTO BHIBHLYA

Siyensiya Iri Na Madire

M’midzidzi ya cincino, mabukhu mazinji asafokotoza maonero mapswa akudziwika kakamwe a kukhonda khalapo kwa Mulungu. Mabukhu anewa asosa nthonga pakati pa anthu azinji na asacitisa kuketesana kukulu. Thangwi ya pyenepi, siyentista wakupfundza pya ongo David Eagleman alemba: “Anyakuleri anango asalonga kuti asiyentista asanyerezera kuti asadziwa pinthu pyonsene.” Buluka penepo athimiza: “Mbwenye asiyentista adidi ndzidzi onsene asakhala akufunisisa kudziwa pizinji, pontho basa yawo isaphataniza kudzindikira pinthu pipswa.”

Mukupita kwa ndzidzi, asiyentista aluso agumana matawiro akudzumatirisa mu kufufudza kwawo mibvundzo yakunentsa kakamwe thangwi ya pinthu pyacibaliro. Mbwenye anango, adodoma pikulu pyene mu kufufudza kweneku. Isaac Newton akhali m’bodzi wa asiyentista akubvekera kakamwe. Iye apangiza kuti mphambvu ya kukwewera pinthu pantsi isatsidzikiza tani maplaneta, nyenyezi, na galáxias kukhala mu thambo ibodzi. Ndiye adatomesa makonta, matimatika anaphatisirwa m’mitcini ya ndzeru, pinthu pyakufamba napyo ndzulu na makhaliro a nyukiliya. Natenepa, Newton apfundzambo pya alquimia, njira ya siyensiya yakuti isaphatisira nyenyezi na masalapita mukuyesera kucinja utale kudza ndalama.

Pyaka pyakupiringana 1.500 Newton mbadzati kubvekera, nyakupfundza pyakuthambo Wacigrego Ptolemy aona kudzulu na maso ace. Iye adinga mwacidikhodikho kucitwa kwa maplaneta namasiku mbakhala na luso yakucita mapa. Mbwenye iye akhakhulupira kuti dziko yapantsi ikhali mbuto ya pinthu pyonsene. Nyakudinga pya nyenyezi Carl Sagan alemba tenepa thangwi ya Ptolemy: “Kutawirwa kwa maonero akuphonyeka akuti dziko iri na pyaka 1.500, asapangiza kuti munthu wakudziwisa kakamwe anakwanisa kukhala na maonero akuphonyeka.”

Lero asiyentista asathimbana na nyatwa zibodzi zene pa kufufudza kwawo. Kodi iwo anadzagumana matawiro akubveka thangwi ya pyakucitwa? Mu ndzidzi unadzindikira ife kuthambaruka kwa siyensiya na maphindu anatibweresera iyo, ndi pyakufunikambo kudziwa madire ayo. Nyakupfundza makhaliro a pinthu Paul Davies alonga: “Mphyakucimwanika kugumana matawiro akubveka a pyakucitwa pyakubverana m’makhaliro onsene pontho m’makhundu onsene.” Mafala anewa asalonga pya undimomwene wakukhonda kupokanyika: Anthu nkhabe kubvesesa pyakucitwa pya n’dziko. Natenepa pangacitwa masasanyiro toera kuona mphambvu ya siyensiya toera kufokotoza pinthu pyonsene piripo, mphyadidi kutoma kuapenula pang’ono.

Bhibhlya isalonga kudzumisa kwa pyakucitwa munjira iyi: ‘Pyonsene ipi ndi ping’ono basi pya mabasa a Mulungu, anakhonda ife kudziwa pyadidi.’ (Yobe 26:14) Pana udziwisi wakunjipa kakamwe wakuti anthu nkhabe kwanisa kuudziwa nee kuubvesesa. Mwakutawirika, mafala a mpostolo Paulu, adalembwa pyaka cifupi 2.000 nduli, asapitiriza kukhala andimomwene: ‘Ndi pikulu kakamwe upfumi, ndzeru na kudziwisa kwa Mulungu! Kutonga kwace tinacimwana kukubvesa, njira zace si zakudziwika tayu.’​—Aroma 11:33.

[Ntsonga ikulu pa tsamba 7]

Mwandimomwene Bhibhlya isatipasa pyakusowa pyathu munjira yakuti siyensiya nkhabe kwanisa

[Bokosi pa tsamba 7]

Pitsogolero Pyakuti Siyensiya Nkhabe Kwanisa Kupipereka

Mu ndzidzi wakuti siyensiya isapereka udziwisi thangwi ya pyakucitwa, Bhibhlya isapereka midida na pitsogolero toera kugumana ntendere pakati pa anthu na kutsandzaya, njira yadidi ya umaso. Dingani pitsandzo pinatowerera.

Kucalira Uphanga

Kulemedza umaso

“Leka kupha munthu.”​—Eksodo 20:13.

‘Munthu onsene anatcinga m’bale wace ndi nyakupha munthu.’​—1 Jwau 3:15.

Kukhazikisa ntendere na kuutoweza

‘Calirani pyakuipa, citani pyadidi, sakani ntendere mbamuutoweza.’​—Masalmo 34:14.

‘Ulungami ndi mbeu inadzwaliwa mu ntendere toera anthu akucita mabasa a ntendere atambire misapo yace.’​—Tyago 3:18.

Kucalira usumankha

‘Yahova asadinga anthu adidi na akuipa, mbwenye asaida ale anafuna pyakubvuya.’​—Masalmo 11:5.

‘Leka kutsalakana pinacita mphandu, pezi unadzansangizira, thangwi Mulungu asapwaza amphandu mbafuna anyaulinganiri.’​—Misangani 3:31, 32.

Banja Yakutsandzaya

Bverani anyakubala anu

‘Imwe ana, bverani ababanu ninga Mbuya ene, thangwi pyenepi mphyadidi. Ulemedze babako na mako matongero awa mbakutoma, ana mapikiriro awo: toera ukhale pyadidi mbukhalambo wa moyo pyaka pizinji pantsi pano.’​—Aefesi 6:1-3.

Pfundzisani ananu mwakuthema

‘Imwembo ababa, lekani kunentsa-nentsa ananu mbwenye mualere pyadidi, kuapfundzisa na kuakuza ninga munafunira Yahova.’​—Aefesi 6:4.

“Imwe ababa, lekani kupasira nyongo ana anu mu mitima yawo gopa anadzakhala anthu a mantha.”​—Akolose 3:21.

Funani na lemedzani ndzanu wa m’banja

‘Mphapo mwa imwe munthu onsene afune nkazace ninga iye ene. Nkazi alemedze mamunace.’​—Aefesi 5:33.

Kutsidzikiza pyakucitwa

Thangwi ya anyakupswipisa dziko mu Israele wakale, Bhibhlya isalonga: ‘Anthu adawa na kupswipisa dziko . . . Thangwi ya ipyo anthu anaoneswa nyatwa.’ (Izaiya 24:5, 6) Mulungu anadzatonga anthu anafudza dziko. Iye ‘anadzafudza anaipisa pantsi pano.’ (Apokalipse 11:18) Iwo anadzatongwa thangwi ya mabasa awo.