Nhwehwɛmuɛ Ma Abrabɔ Ne Asɛnga Adesũa Nwomaa
JANUARY 6-12
NYAMEƐ DWIRƐ NANU ASUADEƐ
EDWEIN 127-134
Awofoɛ—Ɛmɔhɔ So Bɛboka Ɛmɔ Mmaamɔ Bɔ Bɛte Agyapadeɛ Titire Ne
w21. 08 5 ¶9
Yenwo Atee Bɔ Ele Ye Wɔ Yehowa Abusua Nu Ne, Ma Ɔsombo Ma Wɔ
Yehowa ama sona yenwo atee kyɛ ɔwo, na ohyirehyire ngwalaa nemɔ maa bɛlɔ ye, na bɛso ye. Sɛ ɛte brataen a, wɔnye sɔ akyɛdeɛ bɔ ɔte sɔ anaa? Ɔwɔ nu kyɛ Yehowa ahyira abɔfo paa, koso sɔ akyɛdeɛ he de, wamma bɛ bie. Ɛhe ati, ɛmɔbɔ ɛmɔtete mmaa ne, ɛmɔbu ye kyɛ ɔte yenwo atee pirikua paa. Adwuma bɔ Yehowa afa ama ɛmɔ kyɛ ɛmɔtete bɛ wɔ “Awurade ndeteyɛɛ ne foɛtulɛ nu” ne, yenwo hia paa. (Ɛfe. 6:4; Deut. 6:5-7; Edw. 127:3) Yehowa asafo ne ama awofoɛ nningyein pee bɔ ɔkɔboka bɛ ɔ. Ebie yeɛ ole nwomaa, vidio, dwein ɔne edwirɛ biemɔ bɔ ogua intanɛt so ɔ. Ɛhe kyire kyɛ, Yehowa ne Ɔwa Yesu nni ngwalaa nwo angorɛ. (Luka 18:15-17) Sɛ awofoɛ fa bɛnwo to Yehowa so, na bɛyere bɛnwo bɛnea bɛ mmaamɔ bɔ bɛ sombo ne a, ɔmaa Yehowa nye gye. Bɛyɛ sɔ a, ɔmaa ngwalaa ne nya yenwo atee boka Yehowa abusua naso daa.
w19. 12 27 ¶20
Awofoɛ—Ɛmɔtete Bɛ Mmaamɔ Ma Bɛlɔ Yehowa
Fa wɔnye to ase. Edwein 127 ne fa ngwalaa toto agyaen nwo. (Kenga Edwein 127:4.) Nningyein bɔ bɛfa bɛyɛ agyaen ne, oguegua nu, yeɛ agyaen biala le kyɛbɔ ye piri si te ɔ. Sɔ ala yeɛ ngwalaa koso te hɔ ɛne; bɛtte pɛ. Yeti odikyɛ awofoɛ nwu kyɛbɔ bɛkɔtete ngwalaa nanu biala ɔ. Awofoɛ bie te Yisrael maen bɔ ɔwɔ berɛ ɛnnɛ nanu. Bahora batete bɛ mmaamɔ nyɔ maa baso Yehowa. Ma yetie bɔ ɔbokale bɛ ɔ. Bɛnwa, “Yɛne yɛ mmaamɔ sua Bible a, yɛnyɛ yɛmmɔ nu; yɛyɛ ebiala ne ye deɛ.” Bɔ yɛka ye, abusua ti ne, yeɛ odikyɛ osi yenwo gyinayɛɛ ɔ; kyɛ ɔkɔha bɛ kɔbonu, anaakyɛ ɔkɔyɛ ebiala deɛ.
Bible Nu Dwirɛ Titire
w21. 07 22 ¶6
Edwein 131:1, 2 ne, edwirɛ bie wɔ berɛ bɔ awofoɛ fa yɛ adwuma a, ɔkɔboka bɛ paa. Ɔhene Dawide hane kyɛ, ‘wanha yenwo nningyein mbiri mbiri nwo,’ anaa wanyɛ nningyein bɔ ɔbo ye anwoserɛ so ɔ. Né ɔbrɛ yenwo ase, na né ɔse kyɛ nna nikyee biala yeɛ ɔkɔhora kɔyɛ ɔ. Ɛhene maa ‘onyane asomdwee.’ Nzu yeɛ awofoɛ kɔhora kosua kofi edwirɛ bɔ Dawide hane nanu ɔ? Odikyɛ awofoɛ brɛ bɛnwo ase, na bede bɛto nu kyɛ nna nikyee biala yeɛ bɛkɔhora bɛkɔyɛ ɔ. Yeɛ bɛ mmaamɔ koso, ɔnzɛkyɛ bɛmaa bɛyɛ bɔ ɔbo b’anwoserɛ so ɔ. Awofoɛ kɔhora kɔboka bɛ mmaamɔ maa bekonwu bɔ bɛbɔ nu mmɔden, ɔne bɔ ɔngɔye pa ɔ. Ɔba sɔ a, akwalaa ne kora fa nikyee bie bɔ ɔkɔhora kodwu yenwo sie yenye so. Nea bɔ aliemaa brasua Marina hane ɔ: “Né nné aliemaamɔ nza, koso me maame amva me andoto benu biala anaa ngwalaa foforɛ nwo lle. Ɔmaa nwuni kyɛ ebiala ne ye adom akyɛdeɛ, na yenu biala sombo ma Yehowa. Yeti kesaalae, memva menwo mendoto ebie.”
JANUARY 13-19
NYAMEƐ DWIRƐ NANU ASUADEƐ
EDWEIN 135-137
“Yɛ Mene Ne Tra Nyameɛ Mɔ Amukoraa”
it-2 661 ¶4-5
Tumi Bɔ Ɔfa Yɛ Adwuma Ɔ
Nningyein bɔ Nyameɛ abɔ ne, ye ngome twe yeɛ ole so tumi ɔ. Yehowa pena kyɛ ebiala nwu ye kyɛ ye yeɛ ole nahorɛ Nyameɛ ne. Ɛhe ati nningyein bɔ wabɔ ne, ye ngome yeɛ ole bɛ so tumi, na ɔkora kyire bɛ bɔ odikyɛ bɛyɛ ɔ. Ɛhe maa yenwu bɔ ye dumaa ne kyire ɔ. (Edw 135:5, 6) Ofi mmerɛ bɔ Yehowa bɔle eyia, ɛsraen, aseɛ ɔne nzramaa ne, mmraa bɔ ɔfa mane bɛ ne, bedi so pɛpɛɛpɛ. Ma yɛnea aseɛ he aso koso. Nhyehyɛɛ bɔ Nyameɛ ayɛ ama mvrama, nzue, ɔne nningyein ahoroɛ bɔ odi akɔneaba wɔ so ne, bedi so. Afei, ngaka bɔ Yehowa abɔ tekyɛ abɛbɛ, ɔne nnomaa bɔ betu ne, bɛ koso bele nhyehyɛɛ bɔ bedi so ɔ. Nakoso, kyɛbɔ bɛtane Nyameɛ mmenia nye, na ngondombo soen koso asɛkye Yehowa dumaa ne, sɔ nningyein bɔ yabobɔ so ne, nu biala nne berɛ bɔ ɔkɔhora kɔmaa Yehowa dumaa nwo kɔte ɔ.
Ɔwɔ nu, sɔ nningyein hemɔ ngora nde ye dumaa nwo de, nakoso wɔ mmerɛ pa nu ne, Yehowa kora fa nningyein bɔ wabɔ so maa bɔ wabɔ ye tianu kyɛ ɔkɔyɛ ne banu. Sɛ yenwu kyɛ nzue atɔ, na wawa ape a, ɔtte sonongo biala, ofikyɛ sɔ yeɛ Yehowa yɛle bɛ ɔ. Nakoso, ɔnate kyɛ Yehowa le sɔ nningyein hemɔ so tumi nati, ɛnea Bible nu a, ɔkora fa bɛ yɛ adwuma maa ye atirimbɔ ba nu. (Fa toto 1Ah 17:1; 18:1, 2, 41-45 nanwo.) Ɔtɔ mmerɛ bie koso a, kyɛbɔ Yehowa fa sɔ nningyein nemɔ yɛ adwuma ne, ɔyɛ nwanwa. Sɛ nzue yeɛ ɔkɔtɔ a, ɔyakyi nu waa tra kyɛbɔ ɔtɔ daa ne. (Ɛks 9:24) Ɔtɔ mmerɛ bie koso a, ɔkora si mmerɛ bɔ ebiala nnea atee ɔ.—Ɛks 34:10; 1Sa 12:16-18.
w21. 11 6 ¶16
Sɛɛ Yeɛ Yehowa Dɔ Bɔ Onni Hwamɔ Ne Boka Wɔ Ɔ?
Sɛ Yehowa bɔ yɛnwo waen a, yɛte nga kyɛ yele ahobammɔ. Nakoso ɔtɔ mmerɛ bie a, ɔhaw kora hyɛ yɛ so alaa maa yede yɛnwo a, onné. Ɔba sɔ a, sɛɛ yeɛ Yehowa boka yɛ ɔ? (Kenga Edwein 136:23.) Ɔkɔfa ye sa kɔsɔ yɛ nu, na wapagya yɛ wagyina berɛ, kyɛbɔ ɔkɔyɛ a, yekogyina yegya so bieku ɔ. (Edw. 28:9; 94:18) Kyɛbɔ ɔboka yɛ ɔ: Sɛ yede yɛto nu kyɛ, daa Yehowa wɔ berɛ ma yɛ a, ɔkɔmaa yekonwu ye kyɛ wahyira yɛ wɔ atee nyɔ bie so. Ko, ɔmva yenwo ne nekaa biala bɔ yɛ wɔ ne, yɛse kyɛ yele ahobammɔ. Nyɔ, yɛ anwuro Baba ne dwene yɛnwo paa.
Bible Nu Dwirɛ Titire
w22. 10 15 ¶12
“Maen mbanyi” bɔ bɛwɔ berɛ ne, Yehowa amaa wala ali kyɛ, ole bɛ so tumi. Ɛmɔma yɛnea nu nza bie. Faro bɔ né ɔte Egyptfoɛ hene ne, ɔfale Yisraelfoɛ yɛle ngoaa, na né onguro kyɛ ɔyakyi bɛ. Nakoso, Nyameɛ lɛle ye mmenia, na ɔmaa Ɛpo Kɔkorɛ ne fale Faro. (Ɛks. 14:26-28; Edw. 136:15) Babilɔn hene Bɛlsasa tole poen, na ‘odwɔsole nyameɛso Mene ne so konguronn.’ Afei, kyɛ ahaa ɔkɔye Yehowa ayɛ ne, ‘ɛdwetɛ ne sikaa kɔkorɛ nyameɛ’ mmom yeɛ ɔyele bɛ ayɛ ɔ. (Dan. 5:22, 23) Nakoso, Nyameɛ brɛle sɔ ahomasoɛniɛ ne ase, na “sɔ kɔngɔen ne ala,” behuni Bɛlsasa. Bɛfale ye ahennie ne bɛmane Medesefoɛ ne Pɛsiafoɛ. (Dan. 5:28, 30, 31) Palestina hene Herode Agripa I maa behuni somafoɛ Yakobo, yeɛ ɔmaa bɛhyele somafoɛ Petro koso tole nu. Ɔyɛle ye adwene kyɛ ɔkɔmaa bekohu ye. Nakoso, Yehowa amma Herod nzusuyɛɛ ne amma nu. Afei “Awurade abɔfo ɔɔbɔle ye tole ase” maa owuli.—Aso. 12:1-5, 21-23.
JANUARY 20-26
NYAMEƐ DWIRƐ NANU ASUADEƐ
EDWEIN 138-139
Nnɛka Kyɛ Wɔ Kunu Tete Wɔ Ti, Ɛka Wɔnoa To Nu
w19. 01 10 ¶10
Ɛmɔye Yehowa Ayɛ Wɔ Asafo Nu
Mmerɛ biala bɔ ɛkɔma wɔ sa so kyɛ ɛma mmuayɛɛ ne, ɛyɛ a, wɔ kunu tete wɔ anaa? Sɛ sɔ a, kae kyɛ nna wɔ ngome ɔ. Bɔ ɔte yeɛ ole kyɛ, yenu pee wɔ berɛ a, yɛpena kyɛ yɛma mmuayɛɛ a, yɛ kunu kora tete yɛ. Sɛ ɛpena kyɛ edi sɔ suroen naso a, sana enwu nikyee deinn bɔ ɔmaa wɔ kunu tete wɔ ne. Esuro kyɛ bɔ ɛbaaha ne, wɔwora kofi, anaa ekoti? Esuro kyɛ wɔ mmuayɛɛ ne ngɔyɛ kama te kyɛ ebiemɔ deɛ anaa? Nahorɛ dwirɛ yeɛ ole kyɛ, sɔ suroen ne kyire kyɛ ele subaen pa. Okyire kyɛ ɛbrɛ wɔnwo ase, na ebu afoforɛ kyɛ bɛtra wɔ. Yehowa koso de, sɔ subaen ne yeɛ yenye gye yenwo ɔ. (Edw. 138:6; Flp. 2:3) Nakoso, Yehowa pena kyɛ ɛye yayɛ, na ɛfa wɔ mmuayɛɛ hyɛ aliemaamɔ ngunaen wɔ asafo nanu. (1 Tɛs. 5:11) Yehowa kuro wɔ dwirɛ paa, na ɔkɔma wɔ akokoduro bɔ ehia na afa ama mmuayɛɛ.
w23. 04 21 ¶7
Ɛmɔhyehyɛ Ɛmɔnwo Ngunaen Wɔ Adesua Bo
Ɛwɛnelɛ Waen ahoroɛ bɔ wapɛ nu ne, edwirɛ biemɔ wɔ nu bɔ ɔkɔboka wɔ maa ɛkɔma mmuayɛɛ yé ɔ. Sɛ esusu nu biemɔ nwo a, ɔkɔboka wɔ. Ebie yeɛ ole kyɛ ekosiesie wɔnwo yé. (Any. 21:5) Sɛ ɛfa mmerɛ pee siesie wɔnwo a, ɔkɔmaa ɛkɔte bɔ esua nabo, na ahora afi wɔ ahone nu ama mmuayɛɛ. Ɛyɛ a, ma wɔ mmuayɛɛ ne yɛ tika. (Any. 15:23; 17:27) Sɛ ɛma mmuayɛɛ tika a, ɔngɔmaa wɔ kunu ngɔtete wɔ. Sɛ ɛfa edwirɛ porɛ ko, anaa nyɔ bie ma wɔ mmuayɛɛ ne, na ɛma ɔyɛ tika a, ɔkɔmaa aliemaamɔ kɔte yebo tra kyɛ ɛkɔkeka edwirɛ pee kɔbobɔ nu ɔ. Sɛ ɛfa wɔ bɔbɔ wɔ dwirɛ ma mmuayɛɛ, na ɛmaa ɔyɛ tika a, ebiala konwu kyɛ asiesie wɔnwo yé, na ɛse bɔ ɛka ɔ.
Bible Nu Dwirɛ Titire
it-1 862 ¶4
Bɔnefakyɛ
Kristoniɛ de, nna kyɛ ekuro a yeɛ ɛfa bɔne kyɛ ɔ, na mmom ɔte nikyee bɔ odikyɛ ɛyɛ ɔ. Ɔmva yenwo ne mmerɛ dodoɔ bɔ ebie kɔyɛ wɔ bɔne ne, odikyɛ ɛfa kyɛ ye. (Luk 17:3, 4; Ɛfe 4:32; Kol 3:13) Bɛbɔ bɛmva bɔne bɛngyɛ ne, Nyameɛ koso ngɔfa bɛ deɛ ngɔhyɛ bɛ. (Mat 6:14, 15) Sɛ ebie yɛ bɔne pirikua maa betu ye befi Kristofoɛ asafo nanu, na sɛ sɔ “amumuyɛɛniɛ” ne sakyera a, bɛfa bɛkyɛ ye. Ɔba sɔ a, aliemaamɔ mukoraa kɔhora kole ye kɔto nu, na bahyire kyɛ bɛdɔ ye. (1Ko 5:13; 2Ko 2:6-11) Nakoso, sɛ ebie katakata yenye di bɔne, bɔ ɔse paa kyɛ bɔ ɔyɛ ne kɔhora kopira ebie, koso ɔnwa ɔngɔsakyera, na mmom ɔkɔtena bɔne nu a, ɔtte nhyɛ kyɛ Kristoniɛ fa kyɛ ye. Sɔ sona ne te Nyameɛ pɔfoɛ.—Heb 10:26-31; Edw 139:21, 22.
JANUARY 27–FEBRUARY 2
NYAMEƐ DWIRƐ NANU ASUADEƐ
EDWEIN 140-143
Yɛ Wɔ Mbaeɛ Nwo Adwuma
w22. 02 12 ¶13-14
“Yɛ Asoɛ Tie Nworɛfoɛ Noa Dwirɛ”
Yehowa tu wɔ foɛ a, bu ye kyɛ ɔdɔ wɔ. Yehowa pena kyɛ osi yɛ yé. (Any. 4:20-22) Bɔ Yehowa yɛ fa kyire kyɛ ɔdɔ yɛ ne bie ɛhe: Ɔnate Bible, asafo nwomaa, ɔne yeliemamɔ bɔ bɛnwo akokwa so tu yɛ foɛ. Hebrifoɛ 12:9, 10 nwa, “yɛ yeeyɛlɛ ti yeɛ ɔtea yɛ ɔ.”
Fa w’adwene sie aba bɔ ɔwɔ nu naso, na nna atee bɔ ɔfale so hane edwirɛ ne. Ɔtɔ mmerɛ bie a, yɛte nga kyɛ atee bɔ bɛfale so betuli yɛ foɛ ne angɔ yé. Sɛ yɛkwaatu ebie fo a, ɔnzɛkyɛ yɛmaa ɔyɛ se ma sona ne kyɛ okole kɔto nu. (Gal. 6:1) Sɛ yɛ koso yeɛ betu yɛ foɛ a, ɔnzɛkyɛ yɛfa y’adwene yɛkɔ kyɛbɔ sona ne kɔha edwirɛ naso, na mmom aba bɔ ɔwɔ nu ne. Yenu biala kɔhora kobisa yenwo kyɛ: ‘Sɛ menye ngye afutue nanwo po a, nahorɛ dwirɛ bie wɔ bɔ sona ne ka nanu anaa? Ngɔhora ngɔye m’adwene ngofi ye mvomsoɛ so, na mafa masie mvasoɛ bɔ ɔwɔ edwirɛ bɔ ɔka naso anaa?’ Afutue biala bɔ bɛkɔfa bɛkɔma yɛ ne, odikyɛ yɛnea aba bɔ ɔwɔ nu ne, na yɛfa yɛyɛ adwuma. Yɛyɛ sɔ a, okyire kyɛ yɛse nworɛ.—Any. 15:31.
w10 3/15 32 ¶4
Kɔso Ma W’ahone Nu Yɛ “Sannwuu” Wɔ Mmerɛ Bɔ Nu Yɛse He Anu
Bɛbɔ bɛso Yehowa ne, sɛ bɛtane bɛnye, anwoyerɛ pirikua bie bɔ bɛ, anaa bɛ sikanzɛm ngɔye a, ɔkora ma b’abanu bu. Ɔtɔ mmerɛ bie po a, bedi yealɛ wɔ b’ahone nu. Ɛhe bie tole Ɔhene Dawide. Ɔhane kyɛ: “Me sunzum aboto wɔ me nu; m’ahone bɔ ɔla me kunu ɔ, ye wora abɔ.” (Edw. 143:4) Yede, nzu yeɛ ɔbokale ye maa ɔhora gyinane ye haw ne noa ɔ? Né ɔse kyɛ Yehowa aboka ye asomvoɛ maa bagyina bɛ haw noa, bɔ ye Dawide bɔbɔ po boka so ɔ. Afei, osusuli bɔ Yehowa dumaa krongron nati wayɛ nanwo, na daa ne ɔdwenedwene ye nyumaa nwo. (Edw. 143:5) Yɛ koso, sɛ yɛdwenedwene bɔ yɛ Bɔfoɛ ne ayɛ ama yɛ mmerɛ bie, ɔne bɔ ogu so ɔyɛ ma yɛ nanwo a, ɔkɔboka yɛ mmerɛ bɔ nningyein ngɔye ne.
w15 3/15 32 ¶2
Gya “Wɔ Awurade Nu Ngome”—Oté Yɛ Adwuma?
Ɔtɔ mmerɛ bie a, adwene bɔ Dawide nyane ne, yɛkɔhora yekonya bie. Ɔhane kyɛ: “Ao AWURADE, yɛ ndɛ bua me; me sunzum wora abɔ. Nnɛye wɔ nye fea me.” (Edw. 143:5-7, 10) Sɛ ɛkɔ tebea bɔ ɔte sɔ nu a, nwondɛ Yehowa ma ohyire wɔ bɔ odikyɛ ɛyɛ ɔ. Sɛ ɛkɔhora kɔyɛ sɔ a, sana ɛkenga Bible ne daabiala, na ɛdwenedwene yenwo. Ɛhe kɔboka wɔ maa ekonwu Yehowa mmraa, ɔne kyɛbɔ ɔbokale ye mmenia wɔ tete mmerɛ nanu ne. Sɛ etie ye a, ɔkɔmaa ekonya akokoduro bɔ ɛkɔfa kɔyɛ bɔ okuro ɔ.
Bible Nu Dwirɛ Titire
it-2 1151
Borɔ
Bɔ Ogyi Berɛ Ma Ɔ. Abɔnefoɛ bɔ bɛnga nahorɛ, na bɛhyɛda bɛsɛkye mmenia dumaa ne, ɔyɛ suro kyɛ ewoo borɔ. (Edw 58:3, 4) Bible ne po ka kyɛ, bɛbɔ bɛsɛkye mmenia dumaa ne, “ɛbɔnaa borɔ yeɛ ɔwɔ bɛ noa nu” anaa bɛ gyé abo ɔ. (Edw 140:3; Rom 3:13) Kyɛbɔ ɛbɔnaa borɔ wɔ ye gyé abo ne, sɔ pɛpɛɛpɛ yeɛ bɛ temverema te ɔ. Bɛsɛkye mmenia dumaa, bedi nzekure, bɛnga nahorɛ, ɔne pee bɔ ɔboka so ɔ. Ɔnyɛ nwanwa kyɛ Bible ne nwa: “Ɛborɔ bɔ ye noa yɛ hye yeɛ wayi” bɛnoa nu ɔ.—Yak 3:8.
FEBRUARY 3-9
NYAMEƐ DWIRƐ NANU ASUADEƐ
EDWEIN 144-146
‘Maen Bɔ AWURADE Te Bɛ Nyameɛ Ne, Benya Nhyiraa!’
w22. 10 28 ¶16-17
Anyelasoɛ Bɔ Ele Ye Kyɛ Kristoniɛ Ne, Má Nu Yɛ Se
Anyelasoɛ bɔ yele kyɛ yekonya daa ngõa ne, ɔte akyɛdeɛ bɔ ɔsombo paa bɔ Yehowa afa ama yɛ ɔ. Yɛnea atẽe kyɛ yɛkɔtena ase daa, na kyɛbɔ ɔte biala, ɔkɔwa nu. Anyelasoɛ bɔ yele ye ne, ɔtekyɛ sɛkyɛ. Ɛhe kyire kyɛ, sɛ bɛtane yɛnye, anaa bɛkã kyɛ bekohũ yɛ po a, anyelasoɛ bɔ yele ye nati, ɔmaa yɛkora yegyina yenoa. Afei koso, anyelasoɛ bɔ yele ye ne, ɔte kyɛ buralɛ kyerɛ bɔ ɔbɔ y’adwene nwo waen ɔ. Ɔboka yɛ maa yɛtwẽ yɛnwo yefi nningyein bɔ ɔttemayé nwo, na yɛyɛ nningyein bɔ ɔte pá ɔ. Sɔ anyelasoɛ bɔ Yehowa nate Bible naso amaa yanya ye ne, ɔboka yɛ maa yɛtwẽ yepingyé ye, na ɔmaa yenwu kyɛ ɔdɔ yɛ. Sɛ yele gyidie kyɛ anyelasoɛ bɔ yele ye ne kɔwa nu a, ɔkɔboka yɛ paa.
Pɔɔlo hworɔle krataa ɔɔmane Romanfoɛ nemɔ, na ɔhyɛle bɛ ngunaen kyɛ, “Ɛ́mɔnya anigye wɔ anyelasoɛ nu.” (Rom. 12:12) Ne Pɔɔlo kɔhora kɔmaa yenye kɔgye, ofikyɛ ne ɔse paa kyɛ, sɛ ɔkɔso di nahorɛ a, okonya daa ngoa wɔ anwuro. Yɛ koso, yɛkɔhora kɔmaa yɛnye kɔgye wɔ anyelasoɛ nanu, ofikyɛ yɛse kyɛ, kyɛbɔ ɔte biala Yehowa koli ye bɔhyɛ so. Dweintolɛniɛ ne hworɔle kyɛ: “Sona bɔ . . . ye wora wura AWURADE ye Nyameɛ nu ne, onya saleɛ. . . Nyameɛ bɔ odi ye dwirɛ so afebɔɔ ne.”—Edw. 146:5, 6.
w18. 01 26 ¶19-20
Kɔyɛ afoɛ 6,000 ɛhe yeɛ kuro mmenia afa anwu amaneɛ ɔ, na wiase bɔ Satan di so ne koso, ɔba ayieleɛ. Ɛnnɛ ɛto wɔnye a, nningyein hemɔ yeɛ wabu so wɔ ewiase ɔ: Pɛsɛmangomenya, bɛbɔ bɛnye boro sikaa, ɔne bɛbɔ bekuro anigyedeɛ ɔ. Bɛte mmenia bɔ bɛnwa bekuro nikyee bie a, kyɛbɔ ɔte biala odikyɛ bɛsa ka ye. Afei bɛ ngome bɛ deɛ yeɛ ohia bɛ ɔ. Bɛbɔ bɛte sɔ ne, anigye paa de, belle bie. Nakoso dweintolɛniɛ ne hane kyɛ: “Sona bɔ ye bokafoɛ ole Yakob Nyameɛ, bɔ ye wora wura AWURADE ye Nyameɛ nu ne, onya saleɛ.”—Edw. 146:5.
Ɔdɔ bɔ ɔwɔ Yehowa mmenia nu nati, afoɛ biala mmeni pee baboka bɛ so. Ɛhe te adanzeɛ bɔ okyire kyɛ, Nyameɛ Ahennie di tumi, na ɔngɔhyɛ ɔkɔmaa yekonya nhyiraa bɔ yɛhyenne yenwo naleɛ lle wɔ aseɛ he aso. Bɛbɔ bɛdɔ Yehowa, na bɛyɛ bɔ okuro ne, bɛkɔtena ase afebɔɔ, na bɛnye kɔgye daa.
Bible Nu Dwirɛ Titire
it-1 111 ¶9
Ngaka
Bible ne maa yenwu kyɛ, ngaka mmaammaa po ɔnzɛkyɛ yɛteetee bɛ. Bɔ ɔte ole kyɛ, Yehowa bɔbɔ yeɛ ɔnea bɛ ɔ. (Any 12:10; Edw 145:15, 16) Mose Mmraa ne hyirele kyɛbɔ ebie kɔmaa yenye kɔhɔ nyɛmmoa nwo ɔ. Sɛ ayɛmmoa bie mini, na ebie nwu ye a, ne odikyɛ ɔfa ye kɔma ye mene ne. Afei sɛ ebie nwu ye kyɛ nningyein abutu agua ye so a, odikyɛ ɔye fi ye so. (Ɛks 23:4, 5) Né ɔnzɛkyɛ bɛmaa bɛyɛ adwuma bɔ ɔbo bɛ anwoserɛ so ɔ. (Deu 22:10; 25:4) Sɛ odwu afofikyea a, sona oo, kaka oo, né odikyɛ ebiala de ye nwomeɛ. (Ɛks 20:10; 23:12; Deu 5:14) Ngaka bɔ bɛnwo yɛ suro ne, né odikyɛ bɛnea bɛ yé anaa beku bɛ. (Gye 9:5; Ɛks 21:28, 29) Né ɔnzɛkyɛ bɛmaa ngaka bɔ ɔsono benu biala fo bɛnwo.—Lew 19:19.
FEBRUARY 10-16
NYAMEƐ DWIRƐ NANU ASUADEƐ
EDWEIN 147-150
Yele Nningyein Pee Bɔ Yegyina So Yɛye Yehowa Ayɛ
w17. 07 18 ¶5-6
Nzuati Yeɛ Odikyɛ ‘Yɛye Yehowa Ayɛ’ Ɔ?
Yehowa kyekyele Yisrael maen ne wora, yeɛ ebiala bɔ ɔte maen nanu koso, ɔkyekyele ye wora. Sɔ alaa yeɛ ɔkyekye yɛ wora ɛnnɛ ɔ. Dweintolɛniɛ ne hane Nyameɛ nwo dwirɛ kyɛ: “Ɔkyekye bɛ bɔ bɛ wora abɔ ɔ wora, na ɔteta bɛ ngena nu.” (Edw. 147:3) Ɛhe maa yenwu kyɛ, bɛbɔ nningyein ngɔye mma bɛ ne, Yehowa dwene bɛnwo paa. Wayɛ krado kyɛ, sɛ y’abanu bu a, ɔkɔkyekye yɛ wora maa yɛnwo kodwo yɛ. (Edw. 34:18; Yes. 57:15) Ɔma yɛ nworɛ ne anwoserɛ kyɛbɔ ɔkɔyɛ a, ɔhaw biala bɔ yekoyia ne, yekogyina yenoa ɔ.—Yak. 1:5.
Dweintolɛniɛ ne hane nningyein bɔ ɔwɔ anwuro nanwo dwirɛ. Ɔnwa, Yehowa “se nzramaa mɔ bɛ somaa ɔ, na ɔtoto bɛ mukoraa bɛ dumaa.” (Edw. 147:4) Nzuati yeɛ dweintolɛniɛ ne hane nningyein bɔ ɔwɔ anwuro nanwo dwirɛ ɔ? Wɔde susu ɛhe anwo nea: Né onwu nzramaa, koso né ɔnze ye dodoɔ. Ɛlɛsaen, yɛkora yenwu nzramaa pee tra daa ne. Nzramaa kure bɔ bɛfrɛ ye Milky Way galaxy sɔa, ebiemɔ ka kyɛ nzramaa miliɔn pee yeɛ ɔwɔ nu ɔ. Na ɔkɔhora kɔwa kyɛ, nzramaa biliɔn pee yeɛ ɔwɔ berɛ ɔ. Sona biala nne berɛ bɔ ɔkɔhora konwu nzramaa dodoɔ ɔ. Nakoso, bɔ ɔbɔle bɛ ne, wama bɛ mukoraa dumaa, na wahyɛ bɛ nzorɛ koso. Ɛhe kyire kyɛ, nzramaa nanu biala nwo hia Yehowa paa. (1 Kor. 15:41) Mmenia bɔ bɛwɔ aseɛ he aso koso ɛ? Kesaalae bɔ yedwudwo ye, Nyameɛ se nekaa bɔ nzramaa biala nate ɔ. Yeti, wɔ koso ɔse wɔ paa. Nekaa deinn bɔ ewura ɔ, sɛ wɔ wora abɔ o, sɛ wɔnye agye o, ɔse. Yeɛ mmerɛ biala, ɔse bɔ ehia ɔ.
w17. 07 18 ¶7
Nzuati Yeɛ Odikyɛ ‘Yɛye Yehowa Ayɛ’ Ɔ?
Nna kyɛ Yehowa dwene wɔnwo mbaen, na mmom ɔhaw biala bɔ eyia ne, wayɛ krado kyɛ ɔkɔfa ye tumi kɔboka wɔ maa ekogyina yenoa. (Kenga Edwein 147:5.) Ebia ekonya adwene kyɛ ɔhaw bɔ eyia ne, ɔte piri tra wɔ, na ɛyɛ yenwo hwee a ɔnyɛ yé. Nakoso, Nyameɛ te wɔ bo, ‘ɔkaye kyɛ ɛte mvuture.’ (Edw. 103:14) Ɔnate kyɛ bɔne wɔ yɛnwo nati, yedi mvomsoɛ daabiala. Ɔtɔ mmerɛ bie a, yɛkora yɛka edwirɛ bie, na yanu yɛnwo. Ɛkɔnea po ne, na akɔnnɔ bɔne bie twetwe yɛ, anaakyɛ yɛnye boro ebie nikye. Yehowa de, mvomsoɛ bɔ yaha yenwo dwirɛ ne, ebie nne yenwo. Nakoso, kyɛbɔ osi te yɛ bo ne, ɔbo adwene ne ndeaseɛ so!—Yes. 40:28.
w17. 07 21 ¶18
Nzuati Yeɛ Odikyɛ ‘Yɛye Yehowa Ayɛ’ Ɔ?
Kyɛbɔ né Nyameɛ alo ye mmenia bɔ bɛtenane ase tete ne, né dweintolɛniɛ ne se. Bɛ ngome yeɛ bɛte maen bɔ Nyameɛ fale ye “dwirɛ,” ɔne “ye ahyɛdeɛ ne ye nhyehyɛleɛ” mane bɛ ɔ. (Kenga Edwein 147:19, 20.) Yɛ koso, Nyameɛ alo yɛ paa. Yɛ ngome twe yeɛ ye dumaa la yɛ so ɛnnɛ ɔ. Yanwu Yehowa, yɛfa ye dwirɛ ne yɛbɔ yɛbra, na ɛhe amaa yahora yapingye ye. Kyɛbɔ dweintolɛniɛ ne hane ye wɔ Edwein 147 ne, yɛ koso, yele nningyein pee bɔ yekogyina so yɛkɔye “AWURADE ayɛ,” na yahyɛ afoforɛ ngunaen maa bɛ koso bayɛ sɔ.
Bible Nu Dwirɛ Titire
w23. 03 17 ¶6
Yehowa le mmerɛ bɔ ɔfa yɛ ye nikyee biala ɔ. Afoɛ biala, sɛ odwu February ayieleɛ kodwu May afia berɛ nekaa bie a, né Yisraelfoɛ nemɔ nwu kyɛ Akyemvona katakyie pee atu nate ewienu afa bɛnye bahyire maen ne sorɔdɔ. Yehowa ha hyirele Yisraelfoɛ nemɔ kyɛ, “Akyemvona katakyie bɔ ɔwɔ ewienu ne po, ɔse ye mmerɛ.” (Yer. 8:7) Kyɛbɔ Yehowa ahyɛ mmerɛ bɔ odikyɛ sɔ nnomaa ne tu kɔ nekaa foforɛ ne, sɔ ala yeɛ wahyɛ mmerɛ bɔ ɔkɔfa kobu atɛn ɔ. Yeti, mmerɛ biala bɔ yekonwu kyɛ nnomaa atu nate ewienu bɛkɔ nekaa foforɛ ne, ɔkae yɛ kyɛ, sɛ ‘mmerɛ bɔ wahyɛ’ ne so a, ɔkɔsɛkye sɔ wiase bɔne he.—Hab. 2:3.
FEBRUARY 17-23
NYAMEƐ DWIRƐ NANU ASUADEƐ
ANYANDERA 1
Mmabunu—Nwa Yeɛ Ɛmɔ Kotie Ye Ɔ?
w17. 11 29 ¶16-17
Nnɛmaa Daa Ngoa Bɔ Wɔ
Sɛ ɛte abrandeɛ anaa taluwa a, ebia w’adwene kɔyɛ wɔ kyɛ w’awofoɛ nde wɔ bo, na bɛhyɛ wɔ so soma. Annea a, ɛhe kɔmaa ɛkɔyɛ basaa, na w’adwene kɔyɛ wɔ kyɛ sɛ ɛyakyi Yehowa soen po a, ɔte pa. Nakoso, sɛ edi ɛhene si na ɛyakyi Yehowa soen a, ɔngɔhyɛ biala ekonwu kyɛ, sãa ebiala nne berɛ bɔ ɔdwene wɔnwo tra w’awofoɛ bɔ besuro Yehowa, ɔne w’asafo nufoɛ ɔ.
Fa ye kyɛ w’awofoɛ hanne wɔ nyunu lle, ɛkɔyɛ sɛɛ na anwu kyɛ bɛdɔ wɔ? (Heb. 12:8) Ebia atee bɔ w’awofoɛ fa so ka wɔ nyunu ne, yeɛ wɔnye ngye yenwo ɔ. Nakoso ɛyɛ a, nnɛfa w’adwene sie ɛhene aso, na mmom bɔ mmɔden nwu bɔ ɔmaa bɛka wɔ nyunu ne. Yeti ɛyɛ a nya aboterɛ; nnɛfɛ yaa. Nyameɛ dwirɛ ne ka kyɛ: “Sona bɔ ole nimdeɛ ne, ondwudwo pee, yeɛ sona bɔ ole aboterɛ ne, ɔte badwemma.” (Any. 17:27) Fa sie wɔnye so kyɛ ɛkɔmaa wɔnwo kɔkokwa, na ale afutue ato nu bɔ ɛngɔyɛ nyeyeanoɛ biala ɔ. Nnɛmaa atee bɔ bɛfa so bedwudwo bekyire wɔ ne ha wɔ soma, na mmom, sua nikyee fi nu. (Any. 1:8) Sɛ w’awofoɛ dɔ Yehowa a, yede ɔte nhyiraa ma wɔ paa. Bɛ pena kyɛ bɛboka wɔ maa enya daa ngoa.
w05 2/15 19-20 ¶11-12
Dumaa Bɔ Ele Ye Kyɛ Kristoniɛ Ne, Bɔ Yenwo Waen
Bɔ mmɔden kyɛ ɛkɔsɔ Nyameɛ nye, nna kuro sona. Yɛte sona nati, yɛkora yegyina kue bɔ ebie wɔ nu naso yɛka kyɛ ɔte sɔa anaa ɔte sɔa. Yenu biala hia nnamvoa, na mmenia kuro yɛ dwirɛ a, ɔmaa yenye gye. Sɛ ebie te ababunu anaa onyi kaa a, ye mangomɔ kora hyɛ ye so paa. Yeti, ɛyɛ a ne ɔpena kyɛ osuesua bɛ, anaa ɔyɛ bɔ ɔkɔsɔ bɛnye ɔ. Nakoso nna mmerɛ biala yeɛ yɛ nnamvo anaa bɛbɔ yɛne bɛ bɔ tipɛen ne, bɛpena kyɛ bɛboka yɛ maa yɛyɛ nikyee pa ɔ. Ɔtɔ mmerɛ bie a, bɔ bekuro ala yeɛ ole kyɛ, bekonya ebie kɔboka bɛ so maa bɛkɔyɛ nikyee tɛɛ. (Anyandera 1:11-19) Sɛ Kristoniɛ maa ye atipɛenfoɛ sɛkye ye subaen a, ɔkora maa ɔyɛ nningyein bɔ ɔttemaye fea. (Edwein 26:4) Somfoɛ Pɔɔlo tuli yɛ fo kyɛ: “Nnɛma ɛmɔyɛ ɛmɔ nwo kyɛ wiase he.” (Romanfoɛ 12:2) Sɛ bɛhyɛ yɛ kyɛ yɛyɛ nikyee bɔ ɔttemaye a, Yehowa maa yenya anwoserɛ bɔ yɛkɔfa yekogyina ye noa.—Hebrifoɛ 13:6.
Sɛ mmenia pena kyɛ bɛhyɛ yɛ maa yɛyɛ nikyee bie bɔ ɔkɔsɛkye dumaa bɔ yele ye kyɛ Kristofoɛ ne a, odikyɛ yɛkae kyɛ, nahorɛ bɔ yekoli yɛkɔma Yehowa ne, ɔte pa tra kyɛ yekoli mmeni dodoɔ si. Afutue bɔ ɔwɔ Ɛksadɔso 23:2 ne kɔhora kɔboka yɛ. Ɛberɛ ka kyɛ: “Nnɛdi mmeni soma noa dwirɛ si, ná angyea nahorɛ ne.” Mmerɛ bɔ Yisraelfoɛ pee annya Yehowa bɔhyɛ nu gyidie ne, Kalebo de, ɔfale ye gya sili ase kyɛ ongoli mmeni dodoɔ si. Né ole gyidie kyɛ, kyɛbɔ ɔte biala Yehowa bɔhyɛ kɔwa nu. Ɛhe ati Yehowa koso hyirale ye. (Numeri 13:30; Yosua 14:6-11) Wɔ koso, ayɛ w’adwene kyɛ engoli mmeni dodoɔ si, kyɛbɔ ɔkɔyɛ a, ɛkɔbɔ ɛne Yehowa adamvoa nanwo waen anaa?
Bible Nu Dwirɛ Titire
w22. 10 19-20 ¶7
Bɛbɔ badwene te “nganga” ne, yeɛ ole bɛbɔ bɛnze nworɛ maa yeti, mmenia kora lakalaka bɛ, anaa bede nikyee biala bedi ne. (Any. 14:15.) Yɛtaa yia sɔ mmenia nemɔ bie wɔ asɛnga nu. Wɔde, nea mmeni pee bɔ asɔre mbanyi ne amanyɔfoɛ alakalaka bɛ ɔ. Sɛ bɛbanwu ye kyɛ sɔ mmenia nemɔ alakalaka bɛ a, ɔkora yɛ bɛ nwanwa. Nakoso bɛbɔ b’adwene te nganga bɔ Anyandera 1:22 ka bɛnwo dwirɛ ne de, bɔ bekuro hɔ ala ɛne. (Yer. 5:31) Bɔ bekuro yeɛ bɛyɛ ɔ, na benguro kyɛ bekonwu bɔ Bible ne ka po, ná bafa bayɛ adwuma. Ebiemɔ tekyɛ maame bie bɔ aliemaamɔ yiale ye wɔ asɛnga nu wɔ Quebec, Canada ne. Né onni ye asɔre nwo angorɛ koraa. Ɔha hyirele aliemaamɔ kyɛ, “Sɛ yɛ sɔfo alaka yɛ a, ɔte ye bɔbɔ ye dwirɛ, yɛ de, ɔfa yɛnwo sɛ!” Bɛbɔ bayɛ b’adwene kyɛ bɛngɔpena nahorɛ biala si atee ne, yenguro kyɛ yesuesua bɛ.—Any. 1:32; 27:12.
FEBRUARY 24–MARCH 2
NYAMEƐ DWIRƐ NANU ASUADEƐ
ANYANDERA 2
Nzuati Yeɛ Odikyɛ Ɛmaa Wɔnye Gye Kokoanu Adesua Nwo Ɔ?
w22. 08 18 ¶16
“Nate Nahorɛ Nanu”
Nna yenu biala yeɛ yenye gye kengalɛ ne adesua nwo ɔ. Nakoso Yehowa nwa ‘yɛpena ye si atee,’ kyɛbɔ ɔkɔyɛ a yɛkɔte Bible nabo ye ɔ. (Kenga Anyandera 2:4-6.) Sɛ yɛyere yɛnwo yesua nikyee a, yenya so mvasoɛ mmerɛ biala. Corey nwa, sɛ ɔkenga Bible a, ngyekyɛmuɛ biala bɔ okodwu so ne, ɔbɔ mmɔden te yebo kora né wahɔ foforɛ so. Ɔtoale so kyɛ: “Mekenga yebo berɛ dwirɛ biala, ɔne tworɔnzɛm foforɛ biala bɔ ɔtwe adwene sie so ne. Afei, meyɛ nhwehwɛmuɛ meboka so. . . . Sɛ mefa sɔ atee naso mekenga Bible a, ɔboka me paa.” Yɛkɔhora yɛkɔfa sɔ atee he, anaa atee foforɛ so yɛkɔkenga Bible ne. Sɛ yede mmerɛ, na yemia yɛnye yesua nikyee a, okyire kyɛ yɛnye sɔ nahorɛ ne.—Edw. 1:1-3.
w22. 10 19 ¶3-4
Nworɛ Teanu
Sɛ bɛka kyɛ ebie se nworɛ a, okyire kyɛ bɔ wasua ne, ɔfa sisi gyinayɛɛ pa. Nakoso nworɛ bɔ ofi Yehowa berɛ ne de, ɔkɔ siɛ tra sɔ. Bible ne ka kyɛ: “AWURADE surolɛ yeɛ ɔte nworɛnwunɛ ye bohyɛlɛ ɔ, na Krongronniɛ ne nwo nimdeɛ yeɛ ɔma nworɛ bɔ nu pi ɔ.” (Any. 9:10) Sɛ yɛpena kyɛ yesi gyinayɛɛ bie bɔ yenwo hia a, odikyɛ yɛmaa Yehowa adwene anaa “Krongronniɛ ne nwo nimdeɛ” kyire yɛ atee. Bɔ ɔkɔboka yɛ yeɛ ole kyɛ, yekosua Bible ne asafo nwomaa. Yɛyɛ sɔ a, okyire kyɛ yele nworɛ bɔ ofi Yehowa berɛ ne bie.—Any. 2:5-7.
Yehowa berɛ yeɛ nworɛ fi ɔ. Yeti ye ngome twe yeɛ ɔkɔhora kɔmaa yekonwu nworɛ ɔ. (Rom. 16:27) Nzuati yeɛ yɛka sɔ ɔ? Bɔ olimoa, ye yeɛ ɔbɔle nningyein mukoraati ɔ, yeti ɔse bɛnwo nikyee biala. (Edw. 104:24) Bɔ ɔtɔ so nyɔ, bɔ wayɛ mukoraati maa yenwu kyɛ ɔse nworɛ. (Rom. 11:33) Bɔ ɔtɔ so nza, bɛbɔ bɛfa ye afutue bɔ nworɛ wɔ nu ne yɛ adwuma ne, nningyein kɔ ye ma bɛ. (Any. 2:10-12) Sɛ yekonwu nworɛ a, sana nningyein nza bɔ yabobɔ so ne, yɛfa yɛyɛ adwuma mmerɛ bɔ yesi gyinayɛɛ, ɔne nikyee biala bɔ yɛyɛ ye wɔ y’abrabɔ nu ne.
w16. 09 23 ¶2-3
Ngwalaa, Ɛmɔma Ɛmɔ Gyidie Yɛ Se
Ɛte abrandeɛ anaa taluwa bɔ ɛso Yehowa anaa esua yenwo nikyee anaa? Bɛbɔ bɛnwa Nyameɛ biala nne berɛ, ɔne bɛbɔ bɛnwa sona fi ngaka nu ne, ɛyɛ a ɔyɛ wɔ kyɛ eli besi anaa? Sɛ sɔ a, nzu yeɛ ɔkɔboka wɔ maa wɔ gyidie kɔyɛ se ɔ? Nu ko yeɛ ole kyɛ nworɛ bɔ Nyameɛ afa ama wɔ ne, fa yɛ adwuma. Ɛyɛ sɔ a, sɔ nworɛ ne “kɔnea wɔ so.” Afei, ɔkɔbɔ wɔnwo waen ná ewiase ne amva ye nworɛ ne annakalaka wɔ maa wɔ gyidie angɔ ase.—Kenga Anyandera 2:10-12.
Sɛ ekonya gyidie bɔ odi mu a, sana enya Nyameɛ nwo nimdeɛ. (1 Tim. 2:4) Yeti, sɛ esua Bible ɔne asafo nwomaa a, nnɛfa wɔnye fa nu mbaen. Dwenedwene yenwo kyɛbɔ ɔkɔyɛ a, ‘ɛkɔte ye bo’ ɔ. (Mat. 13:23) Ɛyɛ sɔ a, ekonya adanzeɛ bɔ ‘osi pi’ kyɛ Nyameɛ yeɛ ɔbɔle nningyein, na Bible ne te ye dwirɛ bɔ ɔkɔhora kɔmaa wɔ gyidie kɔyɛ se ɔ.—Heb. 11:1.
Bible Nu Dwirɛ Titire
it-1 1211 ¶4
Nyameɛ ahyɛ bɔ kyɛ bɛbɔ b’abrabɔ te sannwuu ne, ɔkɔyɛ “akokyɛm” ne “anwoserɛ afealeɛ” kɔma bɛ. Ɛhe kyire kyɛ ɔkɔbɔ bɛnwo waen. (Any 2:6-8; 10:29; Edw 41:12) Bɔ ogyi bɛnye so paa yeɛ ole kyɛ, Yehowa kole bɛ kɔto nu, ɛhe maa bɛso anu dwo bɛ. Ɛhe ati, bɛmmɔ bra biala bɔ Yehowa nguro ɔ. (Edw 26:1-3; Any 11:5; 28:18) Bɛbɔ b’abrabɔ te sannwuu ne, bɛ wora, abɔnefoɛ ti bɛkora benwu amaneɛ. Yeɛ afei, abɔnefoɛ wu, yeɛ bɛbɔ b’abrabɔ te sannwuu ne koso, bewu. Né sɔ dwirɛ ne ha Yob paa. Nakoso Yehowa nwa ɔhaw bɔ bɛfa nu ne, onwu ye, na b’agyapadeɛ kɔtena berɛ daa. Bekonya asomdwee kyeabie, na okosi bɛ ye. (Yob 9:20-22; Edw 37:18, 19, 37; 84:11; Any 28:10) Yob dwirɛ ne maa yenwu kyɛ, ebie abrabɔ te sannwuu a, ɔte pa tra kyɛ ole sikaa ɔ. Ofikyɛ ɛhene yeɛ okyire kyɛ wasi sona ne ye ɔ, na ɔmaa mmenia bu ye. (Any 19:1; 28:6) Ngwalaa bɔ b’awofoɛ te sɔ ne, bɛnye kɔgye. (Any 20:7) Ofikyɛ, dumaa pa ne obuo bɔ b’awofoɛ yakyi tole berɛ ne, ebie kɔha bɛ.