Tertullien, koli so atënë ti lo ague nde nde
‘KAMBA wa ayeke na popo ti Chrétien na wasenda-ndara? na popo ti zo so abuba yâ ti tâ tënë na zo so akiri na ni na afa ni? Kota da-mbeti ti Platon na Église asala beoko?’ A yeke Tertullien, mbeni wasungo-mbeti ti siècle use na ota N.E., si ahunda mara ti atënë so na mbito pëpe. A hinga lo tongana “oko ti azo so amû gbâ ti asango na ndo mbaï ti Église nga na atënë ti mabe so a fa na ngoi ti lo.” A lingbi ti tënë so lo hinga aye kue so andu fini ti wamabe.
A hinga Tertullien nzoni ahon peut-être ndali ti atënë ti lo so ague ka nde nde, atënë tongana: “Nzapa ayeke mbilimbili kota mingi tongana lo yeke kete.” “Na alege kue, a lingbi ti mä na bê na tënë ti [kui ti Molenge ti Nzapa], teti a yeke tënë ti buba.” “A lu [Jésus] na a zingo lo; tënë ni ayeke tâ tënë teti a lingbi ti si pëpe.”
A yeke pëpe gi atënë ti Tertullien oko si ague nde nde. Atâa so lo tene ambeti ti lo amû mbage ti tâ tënë nga na be-biani ti église na atënë ti mabe ti lo, biani lo buba yâ ti atâ fango ye ni. Tënë so lo sigigi na ni, so na pekoni awasungo-mbeti aluti na ndo ni ti leke tënë ti mabe ti Nzapa ti li ota, ayeke ye so asala ngangu mingi na ndo Chrétienté. Ti hinga nzoni tongana nyen ye ni so asi, zia e bi lê ti e kete kozoni na ndo Tertullien lo wani.
“Tënë ti lo anzere nzerengo”
A hinga ye mingi pëpe na ndo fini ti Tertullien. Awandara mingi ayeda so a dü lo na ngu 160 N.E. na Carthage, Afrika ti Nord. Biani, lo manda ye mingi na lo hinga nzoni mingi akota bungbi nde nde ti awasenda-ndara ti ngoi ti lo. Ye so peut-être agboto lo na yâ lege ti vorongo ti aChrétien ayeke dutingo ndulu ti azo so atene ala yeke aChrétien ti kui ndali ti mabe ti ala. Na ndo aChrétien so, lo hunda tënë so: “Zo wa si agbu li na ndo aChrétien so ayeda ti kui ndali ti mabe ti ala ayeke na nzala pëpe ti hunda ye so ayeke na pekoni? Zo wa, na peko ti so lo hinga tënë na ndo ni awe, ayeda pëpe na atënë ti mabe ti e?”
Na peko ti so lo yeda na lege ti vorongo ti aChrétien ti yanga, Tertullien aga mbeni zo so asû mbeti na kode, so mingi ti atënë ni ayeke gi ndulu na amû ngia. Buku Ababâ ti Église (Angl.) atene: “[Lo] yeke na kode so a yeke ngangu ti wara ni na popo ti awandara ti lege ti vorongo. Atënë ti lo anzere nzerengo.” Mbeni wandara atene: “Tertullien ahinga ti sala ngia na andulu tënë, me pëpe na ayongoro ni. A yeke ngangu ti mä yâ ti atënë so lo ye ti fa. Me a yeke tongaso pëpe na kete ngia so lo sala na andulu tënë ni. Peut-être a yeke ndali ni si fani mingi azo ayeke fa gi peko ti atënë ti lo ndulu.”
Lo mû mbage ti lege ti vorongo ti aChrétien
Buku Apologie ayeke buku ti Tertullien so azo ahinga ni mingi. A bâ ni tongana oko ti abuku so amû ngangu mingi mbage ti lege ti vorongo ti aChrétien ti yanga. A sû ni na ngoi so gbâ ti azo so amä na bê na atënë so amû mbito senge senge ayeke londo ti sala sioni na aChrétien. Tertullien amû mbage ti aChrétien so na lo ke ye ti sioni so a yeke sala na ala senge senge. Lo tene: “[Awato] abâ so aChrétien ayeke na gunda ti akpale nga na aye ti sioni kue so asi na azo. . . . Tongana ngu ti Nil asuku amû ndo ti ayaka pëpe, tongana ngu apika mingi wala lâ asu mingi, tongana sese ayengi, kota nzala asala, mbeni kpale asi, fade fade a mä mbeni dekongo: ‘I bi aChrétien na bamara!’ ”
Atâa so fani mingi a klame aChrétien so ala ke yanga ti Letäa, Tertullien asala ngangu ti fa so na popo ti awakodoro kue biani a yeke ala so a lingbi a zia bê kue na ala. Na peko ti so lo gboto lê na ndo alege mingi so azo agi ti kinda na ngorogbia ni, lo tene na awato ti lo ti zia na yâ li ti ala so a yeke apaïen si asala ni, me aChrétien pëpe. Tertullien afa so tongana a fâ aChrétien, a yeke Letäa si awara sioni na pekoni.
Ambeni mbeti nde so Tertullien asû asala tënë na ndo dutingo ti aChrétien. Na tapande, na yâ fango ye ti lo (On the Shows), Tertullien agboto mê ti awamango lo na ndo guengo na ambeni ndo so apaïen ague dä ti sala ngia na ti bâ théatre. A lingbi ti tene so ambeni fini zo so aga aChrétien abâ pëpe so a yeke sioni ti londo na mbeni bungbi so a fa ye na ndo Bible ti gue na pekoni na ando ti salango ngia ti apaïen. Ti zingo ngangu ti gbungo li ti ala, Tertullien asû na mbeti: “So tâ ye ti sioni ti londo na da ti Nzapa na ti gue na da ti zabolo; ti londo na kua ti yingo na ti gue ti sala aye so ayeke sioni mingi.” Lo tene: “A lingbi i yeda na yanga pëpe na ye so i ke ti sala awe.”
Lo buba yâ ti tâ tënë na ngoi so lo gi ti mû mbage ni
Na yâ mbeti ti lo Contre Praxéas, Tertullien akomanse na atënë so: “Zabolo asala mandako na lo ke tâ tënë na alege nde nde. Ngoi na ngoi, ye so lo ye ayeke ti buba yâ ti tâ tënë na mungo mbage ni.” A hinga mbilimbili pëpe koli so a sala tënë ti lo na yâ mbeti ni, so iri ti lo ayeke Praxéas. Me, Tertullien ake afango ye ti lo na ndo Nzapa nga na Christ. Lo bâ Praxéas tongana ye so Satan amû ti buba na mayele lege ti vorongo ti aChrétien.
Kota tënë so aChrétien ti yanga ayeke pika li ti ala dä na ngoi ni kâ ayeke songo so ayeke na popo ti Nzapa na Christ. A yeke lani ngangu na ambeni na popo ti ala, mbilimbili aGrec, ti yeda so Nzapa ayeke oko zo so asala kusala ti Jésus tongana Sauveur ti azo. Ti tara ti leke kpale ti ala, Praxéas afa so Jésus ayeke gi mbeni lege so Babâ ni afa na tele ti lo na so kangbi ayeke pëpe na popo ti Babâ na Molenge ni. Tënë so, so a hinga ni na iri ti modalisme, atene so Nzapa afa tele ti lo “tongana Babâ ni na yâ Création nga na yâ mungo Ndia, tongana Molenge ni na yâ Jésus Christ, nga tongana Yingo Vulu na peko ti so Christ akiri na yayu.”
Tertullien afa so Bible azia kangbi polele na popo ti Babâ ni na Molenge ni. Tongana lo hunzi ti fa peko ti 1 aCorinthien 15:27, 28, lo tene: “Lo so (aye kue) ayeke na gbe ti lo, na Lo so a zia aye ni na gbe ti Lo, ala yeke biani Azo use nga ala yeke nde nde.” Tertullien agboto lê na ndo atënë ti Jésus mveni: “Babâ ayeke kota ahon Mbi.” (Jean 14:28). Na salango kusala na mbeni mbage ti ambeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Hébreu, tongana Psaume 8:6, lo fa tongana nyen Bible asala tënë ti Molenge ni tongana lo so ayeke “kete”. Tertullien ahunzi tongaso: “Teti lo yeke kota ahon Molenge ni, Babâ ni ayeke nde na Molenge ni. Teti Lo so adü ayeke nde na Lo so a dü lo dungo; Lo so atokua ayeke nga nde na Lo so a tokua lo tokuango; nga Lo so aleke ye ayeke nde na Lo so na lege ti lo a leke aye.”
Tertullien abâ so Molenge ni ayeke na gbe ti Babâ ni. Ye oko, na ngoi so lo gi ti buba yâ ti fango ye ti modalisme ni, Tertullien ague nde na “ye so Mbeti ti Nzapa atene”. (1 aCorinthien 4:6). Tongana Tertullien aglisa lege na lo gi ti fa dutingo ti Jésus tongana nzapa na lege ti mbeni tënë nde, lo sigigi na mbeni tënë “ye oko so azo ota ayeke na yâ ni.” Na lege ti tënë so, lo tara ti fa so Nzapa, Molenge ti lo, nga na yingo vulu ayeke azo ota so ayeke nde nde na yâ nzapa oko. Na lege so, Tertullien aga kozo zo so asala kusala na tënë na yanga ti Latin so a kiri pekoni na “nzapa ti li ota” ti fa Babâ ni, Molenge ni, na yingo vulu.
Sala hange na senda-ndara ti sese so
Tertullien asala tongana nyen ti sigigi na tënë “ye oko so azo ota ayeke na yâ ni”? A wara kiringo tënë ni na yâ mbeni tënë so ague nde nde na ndo koli so: pensé ti lo na ndo senda-ndara. Ti Tertullien, senda-ndara ayeke “ ‘akota fango tënë’ ti azo na ti ‘ayingo sioni.’ ” Na lê ti azo kue, lo kasa salango kusala na senda-ndara ti mû mbage ti atâ fango ye ti aChrétien. Lo tene: “I kpe ti sigigi na mbeni lege ti vorongo ti aChrétien so atënë ti aStoïcien, ti Platon, na ti ndara ti azo abuba yâ ni.” Ye oko, Tertullien lo mveni asala kusala mingi na senda-ndara ti azo tongana a gue legeoko na atënë ti bê ti lo.—aColossien 2:8.
Mbeni mbeti atene: “A yeke atënë ti aGrec si amû maboko ti sigigi na tënë ti Nzapa ti li ota na ti maï ni.” Nga buku Tënë ti Tertullien na ndo Nzapa (Angl.) atene: “[A yeke lani] mbeni bungbi ti atënë ti azo ti ndia na ti awasenda-ndara. Ye so amû lege na Tertullien ti sigigi na tënë ti Nzapa ti li ota na mbeni lege so, atâa a yeke mbilimbili-kue pëpe, a zia na sese gunda ti tënë ti mabe so na pekoni a fa ni na Bungbi ti Nicée.” Tongaso, tënë ti Tertullien, azo ota na yâ nzapa oko, asala kota kusala na yâ kangbingo sioni fango ye na yâ Chrétienté kue.
Tertullien aklame azo ti buba yâ ti tâ tënë na ngoi so ala yeke gi ti mû mbage ni. Me tongana lo bungbi place oko atâ tënë ti Bible so a sû na gbe ti yingo na senda-ndara ti zo, lo mveni lo tï na yâ oko gbanda so. Tongaso, zia e bata nzoni na li gbotongo mê so Bible amû ti ke ti “mä ayingo ti handa, na tënë so ayingo sioni afa.”—1 Timothée 4:1.
[Afoto na lembeti 29, 30]
Tertullien akasa senda-ndara me lo mû ni ti fa na atënë ti bê ti lo
[Lingu ti foto]
Alembeti 29 na 30: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris
[Foto na lembeti 31]
Atâ Chrétien akpe ti bungbi tâ tënë ti Bible na senda-ndara ti azo