Mbage 3
Tongana nyen e lingbi ti hinga so Nzapa ayeke da
1, 2. Ndia wa amu lege na e ti hinga so Nzapa ayeke da?
MBENI LEGE ti hinga tongana Nzapa ayeke da a yeke ti mu peko ti kpengba ndia so: ye so aleke ahunda mbeni wasalango ye ni. Mingi tongana ye so aleke akpengba, afa so wasalango ni ahinga ye mingi.
2 Na tapande, baa da ti mo. A yeke biani mbeni zo si aleke amesa, angende, agbogbo, adu ti sembe, apoêle na asembe, lege-oko tongana tele ti da, ya ti da nga na aplafond. Ye oko, salango aye so ayeke ngangu mingi pepee. Tongana aye so salango ni ayeke ngangu pepee ahunda mbeni zo ti salango ni, a yeke na lege ni pepee ti tene aye so salango ni ayeke ngangu ahunda mbeni wasalango ye so ahinga ndo mingi ahon?
Nda-gigi so amu mbito
3, 4. Na lege wa nda-gigi amu lege na e ti hinga so Nzapa ayeke da?
3 Montre ahunda mbeni wasalango ni. Ye ni ayeke tongana nyen teti bungbi ti atongoro so sese ti e ayeke na ya ni, so ayeke kota mingi ahon, so sese, nze na ambeni tongoro ayeke ngoro na tele ti la taa na lege ni, ngu na ngu? E lingbi ti tene nyen na ndo kota bungbi ti atongoro so e yeke na ya ni, so ahiri ni “Voie lactée”, na so abungbi atongoro ahon ngbundangbu ngbangbo oko? La oko mo luti na bi na gigi ti baa “Voie lactée” so? Be ti mo ado pepee? Bi be ti mo fadeso na ndo nda-gigi so akono mingi ahon ndo ni na so ayeke na abungbi ti atongoro ngbundangbu mingi so akpa bungbi ti atongoro ti e! Na mbage, aye so atambela na ya nduzu asala ngu mingi mingi atambela na lege ni nzoni na tongaso ahaka ala na montre so aye ti tele ni atambela na lege ni.
4 Tongana montre, so salango ni ayeke ngangu mingi pepee, ahunda ti tene wasalango lo aduti da, taa tene nda-gigi so ayeke kota mingi na so ado be ahunda mbeni zo ti kode na wasalango ye. A yeke ndali ni si Mbeti ti Nzapa atisa e ti ‘yaa le ti e na nduzu na ti baa’, na pekoni lo hunda: “Zo wa aleke ye so? ” Na lo kiri na tene: “A yeke Lo [Nzapa] so asala ye kue ti nduzu ti sigigi na lege ti wungo ti ala, na lo di iri ti ala oko oko kue na lege ti iri ti ala. Na lege ti kota ngangu ti lo, na teti lo yeke na ngangu mingi, oko ti ala angba na peko pepee.” (Esaïe 40:26). Tongaso, nda-gigi aga na lege ti mbeni ngangu so le abaa pepee, na so ahinga ndo na so abata ni nzoni: Nzapa.
A leke sese pendere mingi
5-7. Aye wa so andu sese afa so Walekengo lo ayeke da?
5 Tongana awandara amanda ye na lege ti sese, ala baa so aleke ni pendere mingi ti tene lo ga ndo ti duti ti zo. Lo duti mbilimbili na ndo so alingbi na tele ti la na tongaso lo wara wungo ti lumière na ti wa so alingbi. Lo ngoro na tele ti la na ya ngu oko, bango ti lo alingbi na ni ti mu angoi nde nde na ambage mingi ti sese. Na ya ngbonga bale use na ndoni osio lakue, sese ayeke ngoro na tele ti lo mveni, na a sala si ngoi na peko ti ngoi lumière aga wala bingo asi. Lo yeke na mbeni pupu so ayoro nde nde ayeke da alingbi na ni ti mu lege na e ti wo nga abata e na asioni gere ti la so alondo na nduzu. Sese ayeke na ngu nga na pupu sese so alingbi ti le le kasa teti kobe.
6 Tongana fade abungbi ye kue so pepee, nga na ambeni, ka fini alingbi duti da pepee. Aye so kue aga gi tongaso? Buku Science News atene: “A yeke ngangu ti tene aye tongaso, so ayeke nde mingi nga atambela na lege ni, aga gi tongaso.” Ala lingbi biani pepee ti ga gi tongaso. A hunda mbeni Walekengo ye ti kota ndara so aleke ni teti mbeni ye.
7 Tongana mo li na ya mbeni pendere da, na mo baa so aleke ya ni pendere mingi — kobe na ya armoire nga na ya ti frigidaire, mbeni ye ti mungo pupu ti nzoni, ngu so asua na lege ti pendere tuyau so aleke ni — fade mo tene nyen? Aye so aga gi na be ti ala? Pepee, fade mo tene biani so a yeke mbeni zo ti hingango ndo si abi be na ndo da so na aleke ni na kota kode mingi. A leke nga sese na kota kode mingi si lo lingbi mu na azo ti lo ye so alingbi na ala, na lo yeke kota mingi na aye ayeke na ya ni mingi ahon da kue.
8. Ye nyen na ndo sese akiri afa so Nzapa abi be ti lo na ndo ti e na ndoyee?
8 Bi be ti mo nga na ndo aye mingi so asala si fini ti e aduti nzoni mingi ahon. Bi be ti mo na ndo kota bungbi nde nde ti akongo so asala na apendere nzoroko nga na afungo ti ala so amu ngia na azo. Na pekoni a yeke kota bungbi nde nde ti ale ti kobe so anzere na yanga ti e. E baa na ngia agbako, ahoto, angu nga na ambeni ye so aleke ni. E lingbi nga ti tene nyen na ndo apendere kuingo ti la so asala si e kiri e wara ngia ti duti na fini? Ti anyama, be ti e anzere pepee na lege ti salango ngia nga na pendere ti akete molenge ti mbo, ti niaou na ambeni nyama so ade pendere? Tongaso, sese asi singo na apendere ye mingi so apika be na so ahunda ni pepee ti ngba na fini. Aye so afa so aleke sese na kode nga na lege ti ndoyee, mbilimbili teti azo, si e duti gi na fini pepee me si e wara ngia na ya fini.
9. Zo wa asala sese, na ngbanga ti nyen?
9 Ni laa a yeke na lege ni ti hinga Wamungo aye so kue, na tapande ti wasalango tene ti Nzapa so atene na ndo Jéhovah: “Mo so mo sala ayayu na sese.” Ngbanga ti nyen? Lo kiri tene na ni tongana lo fa Nzapa tongana “lo so aleke na asala sese, lo sala si sese ni angba, lo sala sese ni pepee ti ga ye so afuti, lo leke sese so si azo alingbi duti da”. — Esaïe 37:16; 45:18.
Se ti tele: ye ti kpene
10, 11. Ye ti dongo be wa ayeke na ya se-tele?
10 E lingbi tene nyen na ndo aye so ayeke na fini? A hunda pepee mbeni zo so aleke ala? Ti mu mbeni tapande, zia e bi le ti e na ndo apendere lege ti se ti tele wala “cellule” so asala ni na lege ti kpene. Baa tene so e lingbi ti diko na peko ti Michael Denton, wagingo ye na lege ti senda-gi ti aye so ayeke na fini, na ya buku ti lo Evolution: Une théorie en crise: “Senda-gi ti aye so ayeke na fini afa so ataa aye so ayeke kete mingi ti aye so ayeke na fini, ase ti tele so ayeke kete mingi ayeke ye ti kpene mingi. Ataa so lo yeke kete mingi, (...) se-tele so ayeke kete mingi na popo ti atanga ni kue ayeke biani mbeni kota masini ti se-tele, so asi singo na ambage saki mingi so aleke ni pendere mingi (...) so ayeke kota mingi ahon amasini kue so zo aleke ni na so alingbi ti haka ni oko pepee na mbeni ye na popo ti aye so ayeke na fini pepee.”
11 Na ndo kode ti ambage nde nde ti fini so ayeke na ya se-tele oko oko, lo tene: “Ngangu so ADN ayeke na ni ti bata na tene ayeke kota mingi ahon ti mbeni ye so ayeke na nda-gigi; a yeke mbeni ye so ayeke na kode mingi tongaso ye kue so ahunda ti leke na tele ti zo so akpengba mingi ayeke na ya mbeni ye so ane oko pepee. (...) Tongana ahaka aye ti kode ti e so ayeke ngangu mingi na kode nga na ngangu ti salango ye ti se-tele, aye so zo aleke na kode mingi ayeke ye pepee. Na gbe le aye ti fini so le abaa pepee, e baa tele ti e tongana ye senge.”
12. Mbeni wandara atene nyen na ndo lingu ti se-tele?
12 Na wandara so akiri atene: “Kode ti ase-tele so akpengba mingi pepee so azo ahinga ni ayeke kota mingi tongaso zo alingbi ti yeda pepee so mara ti ye tongaso abungbi tele ti lo gi tongaso na lege ti mbeni ye so alingbi biani ti si pepee.” Ti wara ye tongaso, a hunda mbeni wakode na mbeni wasalango ye.
Mongoli ti e: ye ti kpene
13, 14. Na lege wa mongoli ayeke ye ti kpene mingi ahon se-tele?
13 Wandara ti senda-fini so akiri atene tongaso: “Kode ti se-tele oko oko ayeke ye oko pepee tongana ahaka ni na ye tongana mongoli. A leke mongoli ti zo na ase-tele ngbundangbu bale oko. Se-tele oko oko ayeke na akamba na popo ti saki bale oko na saki ngbangbo oko so atingbi ala na atanga ti se-tele ti mongoli. Wungo kue ti akamba so atingbi tele na ya mongoli ti zo ayeke ndulu na (...) ngbundangbu kutu mingi.”
14 Denton akiri atene: “Ataa a leke gi kete mbage ti akamba ti mongoli so atingbi tele, a yeke duti mbeni bungbi ti akamba so aleke ni nzoni mingi ahon akamba-singa kue ti Sese.” Ni laa lo hunda tene so: “Abungbi ti aye so aleke tele ti ala gi na lege ti mbeni ye so asi gi tongaso? ” Kiringo tene ni ayeke polele: pepee. A yeke biani mbeni Wakode na mbeni Wasalango ye si aleke mongoli tongaso.
15. Atene wa ambeni wandara atene na ndo mongoli?
15 Tongana ahaka ala na mongoli ti zo, amasini ti kode mingi so azo aleke ni ayeke ye senge. Baa tongana nyen Morton Hunt, wasungo tene ti sango ti senda-gi asala tene: “Mongoli ti e so ayeke sala kusala ayeke bata tene fani ngbundangbu mingi ahon mbeni kota masini ti kode ti gingo ye ti ngoi ti e.” Wanganga, Robert White, wandara ti surungo kamba ti tele asala tene so: “Na gbele songo ti kpene so ayeke na popo ti mongoli na yingo ti zo na so ahon hingango ndo ti zo, mbi lingbi ti yeda so mbeni kota zo ti hingango ndo ayeke da, so aleke ni. (...) Mbi yeda so songo so alondo na ye so be ti mbeni Zo so ahinga ndo aye tongaso.” Ndo so nga, ahunda ti tene mbeni Zo agbu li ti lo.
Tambelango ti mene: mbeni ye so alingbi haka ni pepee
16-18. a) Na lege wa tambelango ti mene ayeke mbeni ye so alingbi haka ni pepee? b) Tene wa alingbi e tene na ndani?
16 Baa nga tambelango ti mene so alingbi ti haka ni na mbeni ye pepee na so ayo aye so amu kobe na tele nga na nzoni pupu nga na so abata e yongoro na akobela. Buku ABC’s of the Human Body asala tene so na ndo ale ti mene so ayeke bengba, kota mbage ti ye so: “Ngu ti mene oko ayeke na ase-tele ti mene ahon kutu ngbangbo use na ndoni bale oku (...). Tele ti zo ayeke na ni ngbundangbu saki bale use na ndoni saki oku, so alingbi, tongana atanda ni, ti mu ndo le ti lando ti pikango tennis osio. (...) Ambeni fini se-tele kutu ota ayeke mu place ti ambeni na ya kete penze ngbonga oko.”
17 Na ndo ale ti mene so ayeke vulu, mbeni mbage ti bungbi ti mene so alingbi haka ni pepee, oko buku so atene: “Na ngoi so mara ti le ti mene so ayeke bengba ayeke gi oko, awara mara ti ale ti mene so ayeke vulu nde nde mingi, na mara oko oko ni alingbi ti tiri na awato ti tele na mbeni lege so ayeke nde. Na tapande, mbeni mara oko ni ayeke lungula ase-tele so akui awe. Ambeni ayeke le aye ti bira ti tiri na amakongo ti kobela, akanga lege na aye so ayeke nde na tele ti zo wala ala te na ala mene biani amakongo ti kobela.”
18 So taa mbeni ye ti kpene so aleke ni nzoni mingi! Mbeni ye so aleke ni nzoni mingi tongaso na so alingbi ti bata tele nzoni tongaso alingbi biani ti duti na mbeni walekengo ye so ahinga ndo mingi na so abi be ti lo na ndoni: Nzapa.
Ambeni ye ti kpene
19. A lingbi ti haka le na mbeni masini so zo aleke?
19 Tele ti zo ayeke na ambeni ye ti kpene mingi. Mbeni oko ni ayeke le, so aleke ni pendere mingi, tongaso mbeni masini-foto oko alingbi na lo pepee. Wandara ti senda ye so ayeke na nduzu, Robert Jastrow, asu na mbeti: “A leke le lekengo na kode, na mbeni zo ti lekengo ye ti baa na atongoro alingbi oko pepee ti sala ye nzoni mingi ahon so.” Mbeti-sango Popular Photography atene: “Ale ti zo ayeke baa akete kete ye mingi ahon foto. Ala yeke baa ye na ngbongboro tele ti ala kue, nga na ya ndo so akono mingi, aye ni ague kirikiri pepee (...). A yeke na lege ni pepee ti haka masini ti foto na le ti zo. Le ti zo ayeke tongana mbeni masini ti kode ti kota mingi, so ayeke nzoni mingi, na so ayeke na mbeni hingango ndo, na ngangu ti sala kusala na atene so lo wara, nga na lege ti sala kusala na loro so ahon amasini, amasini ti kode wala ti foto kue so zo aleke ni.”
20. Fa ambeni ye ti kpene ti tele ti zo.
20 Bi be ti mo nga na ndo lege so aye kue ti tele ayeke sala kusala na popo ti ala si e hinga ni pepee. Na tapande, e yeke zia na ya ti e amara ti kobe nde nde mingi nga na asamba: ye oko, tele ti e akamata ala na asala si a ga ye ti mu ngangu na tele. Tara ti zia mara ti aye tongaso na ya mbeni kutukutu na baa na ya ngoi oke lo yeke tambela ande! A lingbi nga ti tene e sala tene ti ye ti kpene so ayeke mengo ngo, so a sala si mbeni pendere molenge — foto ti baba na mama — abaa gigi gi na peko ti nze gumbaya senge. Na e lingbi tene nyen na ndo ndara so kete molenge ayeke na ni ti manda ti sala tene na ya mbeni yanga so akpengba mingi?
21. Azo so ayeke na ndara atene nyen tongana ala baa aye ti kpene ti tele ti zo?
21 Taa tene, aye ti kpene mingi so aleke, so ayeke na ya tele ti zo, a sala si be ti e ado. Wandara oko alingbi pepee ti tara ti sala aye so. Aye so alingbi biani ti duti kusala ti mbeni ye so aga gi tongaso? Oko pepee. Nde na so, tongana azo so agbu li ti ala abaa ambage nde nde kue ti aye ti kpene so ayeke na tele ti zo, ala tene lege-oko na wasalango psaume: “Mbi sepela mo [Nzapa] teti lege so mo sala mbi ayeke ye ti dongo be na ye ti kpene. Kusala ti mo ayeke ye ti kpene.” — Psaume 139:14.
Walekengo ye ti kota ahon kue
22, 23. a) Ngbanga ti nyen a lingbi e yeda so mbeni Wasalango ye ayeke da? b) Tene wa Mbeti ti Nzapa atene na lege ni na ndo Nzapa?
22 E diko na ya Mbeti ti Nzapa: “Teti da kue ayeke kusala ti mbeni zo, me lo so asala ye kue, a yeke Nzapa.” (aHébreu 3:4). Tongana da kue, so salango ni ayeke biani ngangu pepee, ahunda mbeni walekengo lo, tongaso nda-gigi, so akpengba na akono mingi, nga na amara nde nde mingi ti aye so ayeke na fini na ndo sese ahunda nga mbeni walekengo ni. Na teti so e yeda so ambeni zo so aleke aye nde nde tongana lapara, limo wala masini ti kode ayeke da, e lingbi ti yeda pepee so Lo so amu lege na ala ti leke aye so na mungo na ala mongoli ayeke da?
23 A yeke ye so Mbeti ti Nzapa asala, tongana a hiri lo “taa Nzapa, Jéhovah, Wasalango ayayu na Kota zo so agbala ala; Lo so agbala sese na ye so asigigi da, Lo so amu mbo na azo so ayeke na ndo sese”. (Esaïe 42:5.) Mbeti ti Nzapa atene na lege ni: “Mo lingbi, Jéhovah, biani, Nzapa ti e, ti wara gloire, na yango iri, na ngangu, teti mo sala ye kue giriri, na ala yeke, na a leke ala, teti be ti mo aye tongaso.” — Apocalypse 4:11.
24. E lingbi ti hinga tongana nyen so Nzapa ayeke da?
24 Taa tene, e lingbi ti hinga so Nzapa ayeke da na lege ti aye so lo sala. “Teti a tondani na la ni so asala sese so, azo abaa ye ti [Nzapa] mbilimbili, ye so le alingbi ti baa pepee, oui, ngangu ti lo ti lakue lakue, na ndo ti lo ti Nzapa; azo abaa ye so mbilimbili gi na lege ti ye so [Nzapa] asala awe.” — aRomain 1:20.
25, 26. Ngbanga ti nyen sioni salango kusala na mbeni ye afa pepee so wasalango ni ayeke da pepee?
25 Ngbanga ti so asala kusala nzoni pepee na mbeni ye, a fa pepee so wasalango ni ayeke pepee. A lingbi ti mu mbeni lapara ti sala na kusala ti siriri, tongana lapara ti yongo zo. Ye oko, a lingbi nga ti mu ni teti kusala ti sioni, tongana lapara ti bira. Kusala ti lo ti fango zo aye ti tene pepee so wasalango ni ayeke da pepee.
26 Gi na ya tene so, teti so azo asala ye fani mingi na lege ni pepee a ye ti tene pepee so Wasalango ala ayeke da pepee, so Nzapa ayeke da pepee. Mbeti ti Nzapa akiri asala tene mbeni na lege ni: “O, be ti kirikiri ti i! Fade a yaa iri ti ndo lege-oko tongana na ayaa iri ti wasongota? Ye so zo asala atene na wasalango ni: ‘Mo sala mbi pepee’? Wala ye so zo aleke atene na walekengo ni: ‘Mo hinga nda ti ye pepee’? ” — Esaïe 29:16.
27. Ngbanga ti nyen e lingbi ti ku ti tene Nzapa amu kiringo tene na ahundango tene ti e na ndo aye ti vundu?
27 Wasalango ye afa ndara ti lo na lege ti aye ti kode na ti kpene ti ye so lo leke. Lo fa so lo bi be ti lo biani na ndo ti e na lekengo mbeni sese so alingbi taa na fini, na lekengo tele ti e nga na yingo ti e na lege ti kpene, nga na salango aye ti nzoni mingi so e wara ngia na lege ni. Fade lo yeke fa biani mara ti ndara na bibe so ti fa kiringo tene na ahundango tene tongana: Ngbanga ti nyen Nzapa azia lege na ye ti vundu? Fade lo yeke leke aye ni tongana nyen?
[Foto na lembeti 5]
Sese, so pupu so abata lo angoro ni, ayeke mbeni ndo ti pendere, so Nzapa so abi be ti lo na ndo ti e aleke ni teti e.
[Foto na lembeti 6]
A leke sese nzoni nga na ndoyee si e lingbi wara ngia biani na ya fini.
[Foto na lembeti 7]
‘Mongoli ayeke na akamba mingi so atingbi tele ahon abungbi kue ti akamba ti singa ti Sese.’ — Mbeni wagingo ye ti senda-gi ti fini.
[Foto na lembeti 8]
“A leke le lekengo na kode, na mbeni zo ti lekengo ye ti baa na atongoro alingbi oko pepee ti sala ye nzoni mingi ahon so.” — Mbeni wandara ti aye ti nduzu.