Ye so ayeke kota ahon mosoro ti Égypte

IRI TI Moïse ayeke oko ti a-iri so awu mingi na yâ mbaï ti azo. Abuku osio ti Bible, a komanse na Exode a hunzi na Deutéronome, asala tënë mingi na ndo ye so Nzapa asala na Israël na gbe ti fango lege ti Moïse. Moïse afa lege na mara ti Israël tongana ala sigigi na Égypte. Na lege ti lo, Nzapa ate mbele ti Ndia na mara ni na lo gue na ala ndulu na Sese ti Zendo. Moïse akono na yâ da ti Pharaon, me na pekoni lo ga zo so Nzapa asoro lo ti mû li ni na ndo azo ti lo, nga ti ga prophète, wafango ngbanga, na zo so asû mbeti na gbe ti yingo ti Nzapa. Me lo yeke nga na “tâ be-ti-molenge ahon azo kue”.​—Nombre 12:3.

Mingi ti anzene nzene ye so Bible atene na ndo Moïse andu andangba ngu 40 ti fini ti lo. Ngoi so ato nda ni lani so a zi Israël na gbe ti ngbâa juska na kuâ ti Moïse tongana lo yeke na ngu 120. Na ngoi so lo yeke na ngu 40 ti si na 80, lo bata ataba na sese ti Madian. Me mbeni mbeti atene so “a duti peut-être mbage ti gigi ti lo so agbu bê ngangu me so ahinga ye mingi dä pëpe,” ayeke akozo ngu 40 ti lo, so akomanse na ngoi so a dü na lo juska na kpengo ti lo na sese ti Égypte. Ye wa mbilimbili e lingbi ti manda na yâ ngoi ni so? Fango ye so Moïse awara na ngoi so lo de molenge asala nyen na ndo koli so lo ga na pekoni? A fa nyen na lo? Akpale wa alingbi lo hon ndo ni lani? Aye so kue alingbi ti fa nyen na e?

Dutingo ngbâa na Égypte

Buku ti Exode afa so mara ti dungo so azo ti Israël, so ayeke na kodoro ti Égypte, adü na ni azia mbito na bê ti Pharaon. Tongaso lo gi ti kiri na wungo ti ala na gbe ni na mungo na ala angangu kua ti sala na lege ti zaza. Na bê ti lo, lo yeke sala ye na ala na “mayele”. Angangu kua ni andu yongo anene kungba na ndogo ti ala, salango potopoto ti sese, nga salango lâ oko oko wungo ti abrique so a hunda na ala ti sala.​—Exode 1:8-14; 5:6-18.

Aye so a sala lani na Égypte, so a dü Moïse dä, alingbi biani na aye so mbaï afa. Angbele mbeti so a sala na akugbe ti papyrus nga na mbeni dukua so a sala adessin na ndo ni afa tongana nyen angbâa ayeke gboto lani abrique na ngu 2000 K.N.E. Akota zo ti Égypte so abâ lege ti lekengo abrique ni ayeke na angbâa ngbangbo mingi na gbe ti ala. Ala kangbi yâ ti ala kete kete. Na yâ bungbi oko, a wara azo 6 ti si na 18, na mbeni zo aduti na ndo ti ala. Kua ti ala ni ayeke ti dë sese na ti gue na apele ni na ndo ti lekengo abrique. Azo ti kua ni so mara ti ala yeke nde nde atö ngu, nga na lege ti akpoka, ala melange ni na sese nga na apele ni juska a gbu tele nzoni. Ala gboto gbâ ti abrique na ala zia ni na molongo. Na pekoni ala yô ahulengo brique ni na ndogo ti ala na ala gue na ni na ndo ti lekengo ye. Ti si na ambeni ndo ni, a lingbi ala ma na ndo ti mbeni kete lege so a sala ni na sese. Azo ti Égypte so ayeke bata awakua ni ayeke na akeke na maboko ti ala; ala duti wala ala yeke tambela na tele ti azo ti kua ni ti bâ lege ti kusala ni.

Mbeni ngbele mbeti afa so angbâa 602 agboto abrique 39 118, so ti tene zo oko agboto abrique 65 na yâ ngbonga so a hunda na lo ti sala lâ oko oko. Nga mbeni mbeti so a sû na siècle 13 K.N.E. atene: “Akoli ni ayeke sala . . . wungo ti abrique so a hunda na ala ti sala lâ oko oko.” Ye so kue akpa mingi kua so amû na azo ti Israël ti sala, so a fa ni na yâ buku ti Exode.

Atâa ye ti ngangu so a sala na ndo ti ala, wungo ti aHébreu angbâ ti gue gi na li ni. “Tongana [azo ti Égypte a] sala ala na sana mingi ahon, ala dü amolenge mingi ahon . . . . Na azo ti Égypte akpe mbito ti amolenge ti Israël mingi.” (Exode 1:10, 12). Tongaso, Pharaon amû yanga kozoni na amatrone so ayeke aHébreu nga na azo ti kodoro ti lo kue ti fâ afini molenge-koli kue ti Israël. Na bâ, a yeke gi na gbe ti ngangu ye so si Jokébed na Amram adü mbeni pendere molenge ti koli, Moïse.​—Exode 1:15-22; 6:20; Kusala 7:20.

A honde lo, a wara lo, na a bata lo

Babâ na mama ti Moïse ake ti sala ye so Pharaon ahunda, so ti tene ti fâ amolenge-koli kue, na tongaso ala honde bebe ti ala ni. Ala sala ye so atâa so awakala nga na azo so ayeke lï na yâ ti ada oko oko ti gi akete molenge ti fâ ala ayeke dä? E hinga mbilimbili pëpe. Me atâa so kue, tongana Moïse awara nze ota, a yeke ngangu na babâ na mama ti lo ti honde lo lakue. Tongaso, na gingo lege ti sö molenge ni, mama ti lo aleke mbeni kete sakpa na akugbe ti papyrus, lo zia goudron na tele ni kue si ngu alï na yâ ni pëpe, na lo zia molenge ti lo ni dä. A lingbi ti tene so Jokébed asala ye alingbi na komandema so Pharaon amû ti bï afini molenge-koli kue ti aHébreu na yâ ngu ti Nil, même si lo sala ni tongaso kue pëpe. Miriam, yaya ti Moïse ti wali, aluti yongoro kete ti bâ ndo na tele ti sakpa ni.​—Exode 1:22–2:4.

Na bê ti Jokébed, lo ye si molenge-wali ti Pharaon awara Moïse tongana lo ga ti sukula ngu? E hinga pëpe, me a yeke ye so asi. Molenge ti Pharaon ahinga so a yeke mbeni molenge ti aHébreu. Nyen si lo yeke sala? Lo yeke mû ande yanga ti tene a fâ lo, tongana ti so babâ ti lo ahunda? Oko pëpe. Tongana awali kue, mawa agbu bê ti lo.

Hio Miriam asi ndulu na tele ti lo. Lo hunda: ‘Mo ye mbi gue mbi hiri mbeni wali ti aHébreu ti bata molenge so na mo?’ Ambeni zo atene so ala bâ mbeni ye ti mayele na yâ aversê so. Salango ye ti ita ti Moïse ayeke nde mingi na ti Pharaon, so lo na azo ti mungo wango na lo aleke ti sala ye na “mayele” na mbage ti aHébreu. Biani, Moïse awara nzoni gi tongana molenge ti gbia ni ayeda na tënë ti Miriam. Lo kiri yanga na Miriam, lo tene: “Mo gue!” Gi na mango tënë ni, Miriam akpe loro lo gue lo hiri mama ti lo. Tâ mbeni mango tele ti kpene! Molenge ti Pharaon mveni amû Jokébed ti tene lo bata molenge ti yâ ti lo.​—Exode 2:5-9.

Bango mawa ti molenge-wali ti Pharaon ague biani nde na sioni bê ti babâ ti lo. Lo hinga ye kue na ndo molenge ni, na a handa lo handango pëpe. Bango mawa ni so alondo biani na bê apusu lo ti bata molenge ni. Nga, so lo yeda na tënë ti mungo mbeni wali Hébreu ti bata na molenge ni afa so lo ke sioni pensé ti babâ ti lo.

Fango ye so lo wara

Jokébed “akamata molenge ni, na lo bata lo. Na molenge ni amaï, na wali ni aga na lo na molenge ti Pharaon ti wali, na lo ga molenge ti lo.” (Exode 2:9, 10). Moïse angbâ na tele ti babâ na mama ti lo teti ngoi oke? Bible afa ni pëpe. Ambeni zo atene ti ala so lo ngbâ peut-être juska a zi lo na me, so ti tene ngu use wala ota, me a lingbi ti hon so. Buku ti Exode atene ti lo gi so lo “maï” na tele ti azo so adü lo. Na a lingbi ti sala tënë ti mbeni ngu so a diko ni mbilimbili pëpe. Atâa lo duti na tele ti ala ngu oke, kite ayeke pëpe so Amram na Jokébed amû ngoi so ti fa na molenge ti ala so lo yeke Hébreu na ti fa nga ye na lo na ndo Jéhovah. Ti hinga wala ala yôro mabe nga na ndoye ti mbilimbili na yâ bê ti Moïse nzoni, gi ngoi si ayeke fa ande na e tâ tënë na ndo ni.

Tongana a kiri na Moïse na molenge-wali ti Pharaon ni awe, a fa na lo “ndara ti Égypte kue”. (Kusala 7:22). Afango ye so ayeke ti tene mbeni lâ Moïse alingbi na kua ti ngorogbia. Akota ye so a fa lani na Égypte andu mathématique, géométrie, akode nde nde ti lekengo da, nga na ambeni ye ti kode na ti senda-ye nde. Peut-être, sewa ti gbia ni aye si a fa na lo ye na ndo lege ti vorongo ti Égypte.

Moïse awara peut-être fango ye, so ayeke nde mingi, na tele ti ambeni molenge ti akota zo ti kodoro ni. Na popo ti azo so awara mara ti kota fango ye so, “amolenge ti agbia ti ambeni kodoro wande so a tokua ala kâ tokuango wala so a gbu ala gbungo na a gue na ala na Égypte ti tene ‘a fa ye na ala’ ayeke dä. Na pekoni ala yeke kiri ti komande na kodoro ti ala na gbe ti ngangu ti komande ti Pharaon,” so ala yeke duti be-ta-zo na lo (Komandema ti Thoutmosis IV, [Angl.] so Betsy M. Bryan asû ni). A lingbi ti tene so a-ekole so ayeke na yangbo ti gbia ni aleke amolenge ti ga mbeni lâ akota zo.a Ambeti so a sû ni ândö na ngoi so akodoro-gbia nde nde ti Égypte akomande afa so mingi ti azo so asala kua na tele ti Pharaon nga na aturugu ti kota kamba ti ngorogbia ni angbâ lakue ti bata iri “Amolenge ti Ekole”, kamême so ala ga akota zo awe.

Fini na yangbo ti gbia ayeke lani ye ti tara na bê ti Moïse. A yeke mbeni fini so asi singo na aye ti mosoro nga na ngangu ti komande. A lingbi ti sala nga sioni na tambela ti lo. Me Moïse ayeke sala nyen? Fade lo yeke duti be-ta-zo na mbage ti zo wa? Lo yeke biani mbeni wakua ti Jéhovah, mbeni ita ti aHébreu so a sala ngangu na ala, wala lo ye ti lo ti wara gi aye kue so ayeke na Égypte?

Mbeni kota desizion

Na ngu 40, Moïse alingbi fade ti ga mbeni tâ zo ti Égypte. Mbeni lâ, lo “si na popo ti aita ti lo, na lo bâ kungba ngangu ti ala.” Aye so lo sala na pekoni afa so a yeke ti bâ gi ndo senge pëpe; lo ye mingi ti mû maboko na ala. Tongana lo bâ mbeni zo ti Égypte na pikango mbeni Hébreu, lo fâ lo. Ye so lo sala afa so bê ti Moïse ayeke na mbage ti aita ti lo. Peut-être zo so lo fâ lo aduti ândö mbeni kota zo, so akui na ndo ti kusala ti lo. Na lê ti azo ti Égypte, Moïse ayeke na anda ti tënë mingi ti duti be-ta-zo na Pharaon. Me ye so apusu lo ti fâ zo ni so ayeke nga so lo ye mbilimbili. E kiri e bâ lengo so tongana, na ndade ni, lo suku na mbeni Hébreu so ayeke pika mba ti lo senge senge. Nzara ti zi aHébreu na gbe ti ngangu ngbâa asala Moïse mingi. Me tongana Pharaon amä tënë ti ye so Moïse asala, lo gi lege ti fâ lo. Ndali ni, Moïse akpe ague na kodoro ti Madian.​—Exode 2:11-15; Kusala 7:23-29.b

Ngoi so Moïse asoro ti zi na azo ti Nzapa na gbe ti ngbâa alingbi na ti Jéhovah pëpe. Ye oko, aye so lo sala afa so lo yeke na mabe. A-Hébreu 11:24-26 atene: “Na lege ti mabe, tongana Moïse aga biazo, lo ye pëpe si azo adi iri ti lo molenge ti molenge ti Pharaon ti wali, teti lo ye ti hu pono legeoko na azo ti Nzapa ahon ti wara ngia na yâ siokpari teti kete ngoi.” Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so “na lê ti lo, zonga so ala zonga Christ na ni ayeke mosoro mingi ahon mosoro ti Égypte, teti lo zia bê ti lo na futa so ayeke ga.” Salango kusala, so ayeke nde, na tënë “Christ” aye ti tene “lo so a sa ye na ndo ti lo”. Tënë so alingbi biani na Moïse na lege so a yeke Jéhovah, me mbeni zo nde pëpe, si amû mbeni pendere kua na lo ti sala na pekoni.

Bâ kete si! Fango ye so Moïse awara so, gi mbeni kota zo ti Égypte si alingbi ti wara ni. Ndali ti kota ndo ti lo, mbeni pendere kua ayeke ku lo na lo lingbi ti wara ye kue so alingbi ti zia ngia na bê ti lo. Me lo ke aye so kue. Ti lo, fini na yangbo ti Pharaon, zo ti salango ngangu, ague legeoko pëpe na ndoye teti Jéhovah nga na ti mbilimbili. Hingango ye so Nzapa aze na akotara ti lo Abraham, Isaac, na Jacob nga gbungo li na ndo ni apusu Moïse ti ye ti nzere gi na Nzapa. Ye so asala si lege azi na Jéhovah ti sala kua na lo na yâ kpengba kusala ti sala si ye so Nzapa aleke na bê ti lo aga tâ tënë.

E kue e yeke na aye ti soro na ndo aye so ayeke kota ahon ambeni. Peut-être, tongana Moïse, mo yeke na gbele mbeni desizion so ayeke ngangu na mo ti mû ni. A hunda na mo ti zia ambeni salango ye wala ambeni ye so akpa anzoni ye, atâa ye so mo lingbi ti gbanzi na tele ti mo? Tongana a yeke ye so a lingbi mo soro ni, girisa pëpe so, ti Moïse, songo ti lo na Jéhovah ayeke kota mingi ahon mosoro kue ti Égypte, na lo wara vundu dä oko pëpe.

[Akete Tene na Gbe Ni]

[Encadré na lembeti 11]

Mango tele ti mû mbeni zo ti batango molenge

Mingi ni, amama ayeke mû me na amolenge ti ala. Me, na yâ Journal of Biblical Literature, wandara Brevard Childs atene so “ambeni sewa ti akota zo [na Proche-Orient] ayeke mû lani mbeni zo ti batango molenge. Na ambeni kodoro, tongana mama ni ayeke na ngu ti me pëpe wala tongana a hinga lê ti mama ni pëpe, a yeke mû mbeni zo ti bata na molenge ni. Kungba ti zo ni so ayeke ti bata molenge ni na ti mû me na lo teti mbeni ngoi so ala mä tele dä.” A wara gbâ ti ambeti ti mango tele na ndo mungo mbeni zo ti batango molenge so na Proche-Orient ti giriri. Ambeti so afa ye so azo ayeke sala ka lani mingi na ngoi ti Sumer ti si na ngoi ti komandema ti aGrec na Égypte. Atënë so a wara dä mingi andu mango tele ti azo ni, ngoi so a mû na zo ni ti bata na molenge ni, aye so andu kua ni, anzene nzene tënë na ndo kobe ti molenge ni, amende so a hunda na zo ni ti futa tongana lo sala ye alingbi na mango tele ni pëpe, nginza so a lingbi a futa na lo, nga tongana nyen. Childs atene so, mingi ni, “a hunda na zo ni ti bata molenge ni teti ngu use wala ota. Zo ni ayeke bata molenge ni na da li lo mveni, me ngoi na ngoi lo yeke gue na molenge ni na wa ti lo ti bâ dutingo ti lo.”

[Afoto na lembeti 9]

Kode ti lekengo abrique na Égypte laso ague oko na ti ngoi ti Moïse, tongana ti so ngbele dessin so afa

[Lingu ti afoto]

Na nduzu: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; na gbe ni: Erich Lessing/Art Resource, NY