Mawa ti awanzinga akiri aga sioni ahon ti kozo
“Mbeni bungbi ti azo alingbi biani oko pëpe ti maï nzoni na ti duti na ngia tongana kota mbage ti azo so ayeke na yâ ni ayeke azo ti nzinga nga azo ti mawa.”
ADAM SMITH, mbeni zo so agi nda ti ye na ndo nginza, asala ândö tënë so a sala angu 300 awe. Azo mingi ahinga na bê biani so tâ tënë ti ye so lo tene asigigi polele mingi laso. Kota kangbi so ayeke na popo ti azo ti mosoro na azo ti nzinga akiri aga polele ahon ti kozo. Na Philippines, tongana a mû azo ota, oko na popo ni ayeke wara pëpe même pata 600 F CFA na yâ lango oko ti bata na fini ti lo, mbeni wungo ti nginza so fani mingi azo so ayeke na yâ ti akodoro so ayeke na mosoro mingi ayeke wara ni gi na yâ ti apenze-ngbonga. Le Rapport mondial sur le développement humain 2002 ti Nations Unies atene so “Tongana a mû azo ngbangbo oko, nginza so azo oku so ayeke na mosoro mingi na popo ti ala ayeke wara ahon fani 114 nginza so azo oku na popo ti azo ngbangbo oko so ayeke na yâ kota nzinga ayeke wara ni.”
Atâa so ambeni zo aduti nzoni kete, gbâ ti azo alango gi tongaso na yâ ti ambeni ndo, ala leke agbagbara da na ndo kue so ala lingbi ti sala ni. Ambeni awara même mara ti pasa tongaso pëpe; ala lango na tele ti lege, peut-être gi na ndo ti mbeni mbage ti carton wala nilon so ala zia ni na ndo ti sese si ala lango dä. Mingi na popo ti ala ayeke pika li ngangu ti wara aye ti bata na fini ti ala: na hasango yâ ti azende, na gbotongo anene kungba wala na rongo na yâ ti apuse aye tongana angbele ngbenda wala akugbe ti kiri ti gue ti kä ni.
A yeke wara pëpe akota kangbi so ayeke na popo ti azo ti mosoro na awanzinga gi na yâ ti akodoro so ague na li ni mingi, nga, tongana ti so Banque mondiale atene, “a yeke wara ando so nzinga ayeke dä na yâ ti akodoro kue.” A londo na Bangladesh ti si na Amerika, atâa so ambeni zo ayeke na mosoro mingi, ambeni zo ayeke dä so a lingbi ala tiri ngangu ti wara kete kobe ti te wala ti wara mbeni da ti lango. Mbeti-sango The New York Times adiko peko ti tondo ti Bureau américain du recensement ti ngu 2001 so afa so dû so akangbi popo ti azo ti mosoro na azo ti nzinga ti kodoro ti Amerika angbâ lakue ti kono. Lo tene: “Tongana a mû azo ngbangbo oko na kodoro ti Amerika, ala bale-use na popo ni so ayeke na gbâ ti nginza awara ndambo ti nginza kue ti kodoro ni na ngu 2001 . . . Tongana a mû nga azo ngbangbo oko, ala bale-use so ayeke na yâ kota nzinga awara tâ gi kete mbage ti nginza ni.” Kpale ni ayeke legeoko wala aga sioni mingi na yâ gbâ ti ambeni kodoro. Mbeni tondo ti Banque mondiale afa lani so ndulu na azo 57 na ndo ti azo 100 ti sese mobimba ayeke wara même pëpe apata 1400 F CFA na yâ lango oko ti bata na fini ti ala.
Ti sala si ye ni akiri aga sioni mingi, na ngu 2002, bê ti azo kutu mingi aso na lege ti atondo ti awayinda so aga lani azo ti mosoro na mbeni lege so mo hinga li ti mo na ni pëpe. Même tongana ala ke ndia ti kodoro polele pëpe, azo mingi abâ so awayinda so, tongana ti so mbeti-sango Fortune atene, “awara lani gbâ ti nginza mingi na dorongo ndo ti amba ti ala.” Na bingo lê na ndo ye so ayeke si na ndo sese kue, ambeni zo ayeke hunda tele ti ala, ngbanga ti nyen azo mingi ayeke na yâ kota nzinga na ngoi so ambeni ayeke na gbâ ti nginza so a haka wungo ni na ngbundangbu mingi.
Nzinga ayeke ngbâ lakue?
A ye ti tene pëpe so zo oko pëpe ayeke tara ti sala mbeni ye teti mawa ti awanzinga. Ambeni wakua ti angorogbia so ayeke na nzoni bibe nga na ambeni bungbi ti mungo maboko na azo asigigi na ambeni ye so alingbi ti sala ni ti tene a gbian kpale so. Ye oko, aye ni angbâ gi ti zia vundu na bê ti zo. Rapport mondial pour le développement humain 2002 atene so “akodoro mingi akiri ti tï na yâ kota nzinga ahon ti so ala yeke na ni a sala angu 10, 20, wala ti ambeni kodoro, angu 30 awe”, atâa angangu mingi so azo asala, so a lingbi a gonda ni, ti gbian yâ ti aye si a kiri a ga nzoni.
Ye so asala si awanzinga ayeke na beku oko pëpe? E hunda na mo ti diko article ti peko ti bâ awango ti ndara so alingbi ti mû mbilimbili maboko na mo fadeso nga alege so alingbi ti leke na kpale ni so mo de mo bi bê ti mo dä lâ oko pëpe.