Akpu so asala si e wara kobe

A YEKE sala tënë ni tongana “ye so ayeke mû ngangu na zo”, “tâ kobe ti kodoro”, “kobe so azo ato nda ti te a ninga awe.” Biani, gozo ayeke mbeni kobe so azo ato nda ti te a ninga awe. Ti tâ tënë ni, mbeni oko ti akota ye so zo ayeke sala ngangu ti wara ayeke kobe ti lo ti lâ oko oko.

E yeke wara kobe ti gozo na lege ti pikango ni si aga fuku. Kode ti pikango ye si aga fuku ayeke mbeni ye so abâ gigi a ninga. Nde na apendere masini ti gozo so e yeke na ni fadeso, pikango ye si aga fuku ayeke mbeni ngangu kua mingi. Na ngoi so a sû Bible, tongana a yeke mä toto ti pikango ye ti tene aga fuku, a ye ti fa so nzoni dutingo wala siriri ayeke dä; me tongana a mä ni pëpe, a ye ti fa so ndo ni ayeke yangbato.​—Jérémie 25:10, 11.

Na yâ mbaï ti azo, pikango ye si aga fuku andu aye wa? Ambeni kode so a yeke sala na ni lani ayeke so wa? Mara ti akpu wala amasini wa amû lege na mo ti wara kobe laso?

Ngbanga ti nyen a hunda ti wara aye tongana kpu?

Na kozo koli na wali, Adam na Eve, Jéhovah atene: “Bâ, Mbi mû na i kasa kue so alë le-kasa, so ayeke na ndo lê ti sese kue, na keke kue so lê ni ayeke na yâ le-keke ni; a yeke kobe teti i.” (Genèse 1:29). Na popo ti akobe so Jéhovah amû na azo, a yeke wara ambeni so lê ni ayeke na tele ti akeke ni (na tapande loso). Akobe so ayeke lani kota ye mingi teti dutingo ti zo, ndali ti so a yeke wara na yâ ti ale-kobe tongana loso, bondo, haria nga na nzö, mbeni ye so anzere nzerengo so tele ti zo alingbi ti gbian ni si a ga ye so ayeke mû ngangu na lo.

Ye oko, akamba ti yâ ti zo alingbi pëpe ti neka yâ ti ambeni le-kobe so angbâ na fini ni. Ti azo, ala yeke te aye ni so nzoni gi tongana a pika ni si aga fuku na a tö ni. Lege so akpengba oko pëpe na so a lingbi ti sala na kua si mbeni le-kobe aga fuku ayeke ti pika ni na yâ ti kpu, ti neka ni na popo ti atênë use wala ti pika ni nga ti kiri ti neka ni.

Akpu so ahunda gi ngangu ti zo

Akete statue so a wara ni na yâ ti ando ti lungo kuâ na Egypte afa salango kua na mbeni kozo mara ti kpu so akpa banc ti nekango na kpe. A leke mara ti kpu ni so na atênë use: mbeni tênë ti gbe ni so yâ ni ayeke dû nga na mbeni kete ni ti nduzu so aye ti kpa mbeni ngbenda. Zo ti pikango ye ni (so mingi ni a yeke mbeni wali) ayeke kuku na likuni ti lo na lo yeke gbu tênë ti nduzu ni na amaboko ti lo use kue. Na pekoni, lo zia nengo ti lo kue na ndo ti tênë ni na lo gue na ni na devant lo kiri na ni na peko na ndo ti tênë ni so ayeke na gbe ni ti neka yâ ti le-kobe ni. Kode ni so akpengba pëpe na ayeke nzoni mingi!

Me, ti kuku na likuni teti angbonga mingi ayeke mbeni ye so asala sioni na tele ti zo. Pusungo tênë ti nduzu ni juska na yanga ti tênë ti gbe ni nga ti kiri na ni na peko ayeke sala si peko ti zo, amaboko ti lo, akuni ti lo, alikuni ti lo nga na ali ti gere ti lo ayeke so lakue. Ambeni wandara agi nda ti aye na ngbele gbata ti Syrie na ndo aye so ayeke sala sioni na abungbi ti bio ti tele ti zo. Ye so ague na ala ti tene na nda ni so salango kua na mara ti akpu so asala si amaseka-wali ayeke mä songo ti aye na yâ ti tele ti ala lakue. Aye tongana sukungo ti abio ti likuni, bubango ti bio ti peko nga na angangu kobela so ayeke buba abio ti kota li ti gere ti zo. Na Egypte ti giriri, a lingbi ti tene so salango kua na mara ti akpu so ayeke ti awali so ayeke angbâa (Exode 11:5).a Ambeni wandara atene so tongana azo ti Israël aga lani ti zia Egypte, ala mû na tele ti ala mara ti akpu ti tênë so.

Na peko ti so a kiri a leke yâ ti aye ni ti tene a ga nzoni ahon ti kozo, akode ti pikango yâ ti ye si aga fuku andu nga korongo molongo ti adû na yâ ti atênë ni use kue ti tene asala kua nzoni mingi ahon ti kozo. A leke mbeni dû na yâ tênë ti nduzu ni so akpa entonnoir ti mû lege na zo so ayeke sala kua ni ti tuku ale-kobe ni na yâ ni, si ale-kobe ni ahon na popo ti atênë ni. Angu mingi na pekoni, aGrec asigigi na mbeni masini ti pikango na ye si aga fuku so salango kua na ni akpengba pëpe. A kanga mbeni ye na ndo ti tênë ti nduzu ni ti duti tongana maboko ni. Tongana zo agbu maboko ti tênë ti nduzu na lo gue na ni na devant lo kiri na ni na peko, a yeke tingbi na tênë ti gbe ni ti neka yâ ti le-kobe ni.

Mara ti akpu so kue ayeke na mbeni kpale: Ala kue ayeke sala kua gi tongana a gue na maboko ni na devant na a kiri na ni na peko. Tongaso lege ayeke dä pëpe ti leke mbeni nyama ti sala mara ti kua ni so. Ni la, amara ti akpu ni so ahunda ti tene zo asala kua na ngangu ti lo. Na pekoni, a sigigi na mbeni fini kode: kpu ti tênë so a yeke turne ni turnengo. A lingbi fadeso ti mû anyama ti sala kua ti pikango aye si aga fuku.

Akpu ti tênë so a yeke turne ni turnengo asala si kua ni ayapu

A lingbi biani ti tene so a sigigi na akpu ti tênë so a yeke turne ni turnengo na yâ ti akodoro so ayeke na tele ti ngu-ingo ti Méditerranée, ndulu na ngu 200 ti ga na 100 kozoni na ngoi ti e. Na ngoi ti Jésus, aJuif na Palestine ahinga mara ti kpu ni so, ndali ti so Jésus asala tënë ti “kota tênë ti moulin [“so alele ayeke turne ni”, NW ]”.​—Marc 9:42.

A yeke sala kua lani na mara ti kpu so anyama ayeke turne ni na Rome nga na yâ ti Kodoro-togbia ni. A ngbâ ti sala kua na mingi ti mara ti akpu ni so na kodoro ti Pompéi. A leke ni na atênë use so, ti nduzu nga na ti gbe ni, akpa entonnoir so dû so ayeke na popo ti ala ayeke gi kete si le-kobe ni atï yeke yeke na yâ ni. Tongana a yeke turne tênë ti nduzu na ndo ti lo ti gbe ni, a yeke neka ale-kobe ni si aga fuku. Konongo ti atênë ti nduzu ayeke na popo ti centimètre 45 ti si na 90. Nga, mara ti akpu ni so ayo na nduzu mètre 1 na kete ni 80.

Me a yeke ngangu ti hinga wala na popo ti akpu so a yeke turne ni na maboko nga na ti so anyama ayeke turne ni, so wa si abâ gigi kozo. Atâa ye ni ayeke so wa, akpu ti so a yeke turne ni na maboko si ayeke nzoni ndali ti so a lingbi ti yô ni, nga salango kua na ni aso pëpe. A leke ni na atênë use so angoro ngorongo so peut-être konongo ni ayeke na popo ti centimètre 30 ti si na 60. Lê ti tênë ti gbe ni adengi na mbage ti yâ ni. Lê ti tênë ti nduzu ayeke dû kete ti sala si a tingbi tele na lo ti gbe ni. A zia mbeni ye na popo ti tênë ti gbe ni na ti nduzu ti gbu ni na tele ti mba, nga a yeke turne tênë ti nduzu na mbeni keke so a yôro na yâ ti dû so ayeke na yanga ni. Mingi ni, awali use ayeke duti na ala bâ ndo lê na lê. Ala kue agbu keke so ayeke na yanga ti tênë ti nduzu na ala yeke turne ni (Luc 17:35). Na mbage ti maboko ti lo so ayeke senge, mbeni oko ayeke fû ale-kobe na yâ ti dû ti tênë ti nduzu, na mbeni oko ayeke bungbi yanga ti fuku ni so ayeke sigigi na ayeke tï na yâ ti kota kpangbala sembe wala bongo so ala zia na gbe ti kpu ti tênë so. Mara ti kpu so la alingbi na aturugu, azo ti kpengo na mangboko wala ambeni kete sewa so alango yongoro na ndo so a zia akota kpu dä.

Mara ti akpu so ngu wala pupu si ayeke turne ni

Ndulu na ngu 27 kozoni na ngoi ti e, Vitruvius, mbeni wakode ti Rome, asala tënë na ndo mbeni mara ti kpu ti ngoi ti lo so ngu ayeke turne ni. Suango ti ngu ayeke pika lê ti aye so akpa akeke ti kpengo na ngö so a zia ni na tele ti mbeni kota roue, na a sala si kota roue ni aturne. Na lege ti ambeni ye so a leke, turnengo ti kota roue ni asala si kpu ti tênë so atingbi na ni ato nda ti sala kua.

Ti kpu so ngu ayeke turne ni, wungo ti fuku so lo yeke neka ni ayeke tongana nyen tongana a haka ni na ti ambeni mara ti kpu nde? A tara ti fa so akpu so a yeke turne ni na maboko ayeke neka kilo ti fuku asi 10 pëpe na yâ ti ngbonga oko, nga akpu so anyama ayeke turne ni na so ayeke sala kua nzoni ayeke neka kilo 50 ti fuku. Me, ti akpu ti Vitruvius, so ngu ayeke turne ni, ala yeke neka kilo ti fuku 150 ti si na 200 na yâ ti ngbonga oko. Na lege ti amara ni nde nde nga na gbâ ti aye so a kiri a leke na tele ni, awalekengo akpu angbâ lani ti sala kua na kozo kode so Vitruvius afa angu ngbangbo mingi na pekoni.

Suango ti ngu na ngangu ayeke pëpe gi oko ye so a sala na kua ti turne na akpu ti tênë. Na peko ti akpu ti tênë so ngu ayeke turne ni, a sigigi na mbeni so a kanga bâche na tele ti amaboko ni ti tene pupu aturne ni, so alingbi lani ti sala gi oko kua. Na yâ ti ngu 1100 ti ga na ngu 1200, a lingbi ti tene so a sala kua na mara ti akpu so na Poto. Mingi ni na Belgique, Zamani, Hollande nga na ambeni ndo. A sala kua na mara ti akpu so juska na ngoi so a sigigi na ambeni mara ti kpu so ayeke tambela lani na lege ti ngangu ti wâ nga na ambeni ye so ayeke mû ngangu na ye.

“Kobe ti e ti lâ na lâ”

Atâa so aye ague na li ni mingi, mingi ti angbele kode ti pikango aye si aga fuku angbâ na yâ ti ambeni kodoro. A ngbâ ti sala kua na mama ti kpu nga na keke ni na yâ ti ambeni kodoro ti Afrika nga na Océanie. Na Mexique nga na akodoro so ayeke na bê ti Amerika, a yeke sala kua na akpu ti tênë so akpa banc ti nekango na kpe ti pika na nzö ti salango na mapa so a hiri ni tortillas. Nga, na ando nde nde a ngbâ ti sala kua na akpu so ngu wala pupu si ayeke turne ni.

Ye oko, na yâ sese ti laso so aye ague na li ni mingi, e yeke wara mingi ti fuku na lege ti amasini so tongana a zia wâ dä awe, ala yeke tambela gi na bê ti ala mveni. A yeke fadeso awen so ayeke na apembe, nga loro so ala yeke turne na ni ayeke nde nde si ayeke pika na fuku ti aye tongana nzö nga na gozo. Akode so asala si a lingbi ti sigigi na mara ti fuku nde nde nde na mbeni ngele so ayeke ngangu pëpe.

Kite ayeke pëpe so ti wara fuku ti më na kobe ayeke mbeni kusala so aninga mingi mbeni pëpe. Ye oko, e lingbi ti kiri singila na Wasalango ye so amû na e lê ti kobe nga na kode ti lekengo na ni si a ga “kobe ti e ti lâ na lâ.”​—Matthieu 6:11.

[Kete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 23]

Kpu ti tênë ti Egypte so akpa banc ti nekango na kpe

[Lingu ti foto ni]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Foto na lembeti 23]

A yeke pete lani mafuta ti olive na yâ ti kpu so anyama ayeke turne ni

[Lingu ti foto na lembeti 22]

Foto ti Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, so na yâ ni a yeke wara La Bible du Roi Jacques nga ala so a kiri a leke yâ ni