Mbeni mbeti ti nzapa nde ti lingbi na Bible ayeke dä ape. Mbeni mbeti nde so asara ye na ndo ti mabe ti gbâ ti azo teti angu mingi tongana Bible ayeke nga dä ape. Na ndo ni, Bible la ayeke oko mbeti so azo agi nda ni mingi nga akasa ni mingi.

Na tapande, awandara mingi adë kite so aBible so e yeke na ni laso ayeke tâ tongana ti so a sû ni ândö. Mbeni wafango ye na ndo ti abungbi ti Nzapa atene: “E lingbi ti tënë pëpe so e kiri tâ gi na peko ti ye so a sû ni giriri. E yeke gi na ati so a-erreur ahon ndo ni nga so, mingi na popo ni, a sû ni angu ngbangbo mingi na peko ti so a sû na ti kozo ni, nga so na yâ ti aye mingi a yeke nde na ati so a sû ni ândö.”

Ndali ti afango ye so ala wara na ndo ti Nzapa, ambeni zo ayeke hunda tere ti ala wala atënë ti yâ ti Bible alingbi na ati so a sû ni ândö. Na tapande afami ti Faizal, so ayeke aChrétien ape, afa na lo so Bible ayeke Tënë ti Nzapa, me a changé atënë ti yâ ni. Faizal atene: “Ye ti pekoni ayeke so, na ambeni ngoi mbi yeke na confiance kue ape na atënë so azo ayeke tene na mbi na ngoi so ala ye ti sara na mbi tënë na ndo ti Bible. Na ndo ni, ala yeke nga na Bible ni so a sû ni ândö so ape. A changé atënë ti yâ ni awe!”

Eskê a yeke kota ye ti hinga wala a changé atënë ti Bible wala a changé ni ape? Gbu li na ndo ti ahunda so: Mo lingbi ti zia bê na azendo so adë bê ti zo, so ayeke na yâ ti Bible, tongana mo hinga nga ape wala azendo ni so ayeke na yâ ti kozo Bible ni so a sû ni ândö? (aRomain 15:4). Eskê mo lingbi ti sara kua na afango ye ti Bible ti mû akota desizion na ndo ti tënë ti kua ti nginza, ti sewa wala ti vorongo Nzapa, tongana aBible ti laso asi singo na gbâ ti a-erreur?

Atâa so ambeti ti Bible so a sû ni ândö ayeke dä encore ape, e lingbi ti sara kua na acopie ni so aninga mingi, so na popo ni a yeke wara nga gbâ ti angbene kugbe-mbeti ti Bible ni. A sara tongana nyen si akugbe-mbeti ni so angbâ atâa so alingbi fade ti buba, a gi ti kanga lege na ni nga a gi ti changé atënë ti yâ ni? Tongana nyen la ti hinga ni tongaso alingbi ti sara si mo yeke duti na confiance na aBible ti laso so mo kue mo lingbi ti wara ni so? Bâ akiringo tënë ni na yâ ti mbaï ti aye ti ngangu so Bible ahon na yâ ni, so e yeke gue ti sara tënë na ndo ni.

KPALE NI: Azo so asû lani Bible nga na ala so asû peko ni asû ni ândö na ndo ti Papyrus nga na ndo ti poro ti tere ti nyama.a (2 Timothée 4:13). Aye so a sû Bible na ndo ni so alingbi fade ti sara si Bible abuba. Tongana nyen?

Kugbe-mbeti ti papyrus alingbi ti suru, apeut ti changé couleur nga apeut ti woko hio. Richard Parkinson nga na Stephen Quirke, so ahinga ye mingi na ndo ti Égypte, atene: “Mbeni kugbe-mbeti ti papyrus alingbi ti buba nga ti ga fuku ti sese. Na batango rouleau ni, dede ndo alingbi ti sara si afun nga adeku wala akange alingbi ti te ni tongana a zia ni na mbeni ndo ti tene abata ni.” Ti ambeni papyrus, tongana a wara ni a yeke zia ni na ndo so lumière ayeke dä mingi wala so ade mingi, ye so asara si abuba hio.

Aporo ti nyama so a sara mbeti na ndo ni akpengba ahon papyrus, me ala kue alingbi ti buba tongana a bâ lege ni nzoni ape, a zia ni na place so achauffé mingi wala adë mingi wala so lumière ayeke dä mingi.b Akete kete nyama nga kue ayeke gi ti te ni. Ye ti pekoni ayeke so, tongana ti so mbeni buku (Everyday Writing in the Graeco-Roman East) afa, a yeke ngangu ti tene mbeni ngbene mbeti angbâ. Tongana aye ni so asara fade si Bible abuba, andâ atënë ti yâ ni kue ayeke ngbâ fade ape.

TONGANA NYEN LA BIBLE AHON NA YÂ NI: Ndia ti aJuif ahunda lani na gbia oko oko kue ti “sara copie ti tënë ti Ndia so kue na mbeti,” so ti tene akozo mbeti oku ti Bible (Deutéronome 17:18). Na ndo ni, azo so kua ti ala ayeke ti sû peko ti ambeti asara ni mingi si, na ngoi ti akozo Chrétien, alingbi lani ti wara Mbeti ti Nzapa na yâ ti asynagogue kue ti Israël nga même kâ na Macédoine! (Luc 4:16, 17; Kusala 17:11). A sara tongana nyen si ambeni ngbene kugbe-mbeti so angbâ juska laso?

Philip Comfort, mbeni wandara so ahinga ye mingi na ndo ti Fini Testament, atene: “A hinga lani aJuif tongana azo so ayeke bata lani arouleau ti Mbeti ti Nzapa na yâ ti akete ta wala na yâ ti ata ti sese.” A-Chrétien kue asara nga tongaso na pekoni. Ye so asara si a wara ambeni kozo ngbene kugbe-mbeti ti Bible na yâ ti ambeni ta ti sese, na yâ ti akete chambre so avuko, adû ti tênë nga na ambeni kodoro so ndo achauffé dä ngangu mingi.

YE TI PEKO NI: Gbâ ti ambeni mbage ti angbene mbeti ti Bible, so ambeni aninga ahon ngu 2 000 awe, angbâ juska laso. Mbeni ngbene mbeti so akugbe-mbeti ni ayeke gbani nga aninga mingi tongaso ayeke dä ape.

KPALE NI: Gbâ ti azo so ayeke na komandema nga na akota zo ti nzapa aleke lani ti kanga lege na Bible. Mingi ni, ala yeke sara kua na komandema so ala yeke na ni ti kanga lege na azo si ala wara Bible ape, a sara ni gbani ape nga si a traduire ni ape. Zia e bâ ambeni tapande use:

• Na ngu 167 tongaso kozo ti Christ: Gbia Antiochus Épiphane, so agi lani ti forcé aJuif ti voro nzapa ti aGrec, amû lani yanga ti tene a gbï mbage ti Mbeti ti Nzapa so alondo na Genèse ti si na Malachie. Heinrich Graetz, so ayeke mbeni wasungo mbaï, atene so akota zo ti kodoro ni “ayeke suru lani yâ ti arouleau ti Ndia kue so ala wara na ala yeke gbï ni, nga ala yeke fâ azo kue so a wara ala na dikongo ni ndali ti so ala ye ti wara ngangu nga na dengo bê so ayeke na yâ ni.”

• Na popo ti ngu 500 ti si na ngu 1500: Bê ti ambeni kota zo ti eglize Catholique ason ndali ti so amembre ti eglize ti ala ni ayeke fa na azo ye so Bible afa ahon ti fa afango ye ti eglize ni. Ni la akota zo ni atene so zo kue, so ayeke na ambeti ti Bible nde na ti Psaume na yanga ti Latin, ayeke tongana mbeni zo so abere mabe ti lo awe. Na ngoi ti mbeni kota bungbi so ala sara, akota zo ti eglize ni amû yanga na ambeni zo ti mû ngoi ti ala kue ti gi azo ni so, ti lï na yâ ti ada kue nga na ando so ayeke na gbe ti sese so ala pensé so a lingbi ti wara azo so ayeke sara mbeni ye na hondengo ni dä. Da kue so a wara na yâ ni mbeni zo so abere mabe ti lo, a yeke buba ni.

Tongana azo so aye tënë ti Bible ape awara fade lege ti futi Bible, andâ atënë ti yâ ti Bible ni kue ayeke duti nga dä ape.

TONGANA NYEN LA BIBLE AHON NA YÂ NI: Gbia Antiochus agi lani ti futi Mbeti ti Nzapa gi na kodoro ti Israël, me aJuif akangbi lani tere ti ala kete kete na yâ ti gbâ ti ambeni kodoro nde. Ambeni wandara apensé so na ngoi ti akozo Chrétien, tongana a mû aJuif ngbangbo-oko, 60 na popo ni ayeke lango na kodoro ti Israël ape. A-Juif abata lani acopie ti Mbeti ti Nzapa na yâ ti asynagogue ti ala, oko mbeti so amolenge ti ala ayeke sara kua na ni ande, so na popo ni a yeke wara aChrétien.—Kusala 15:21.

Na popo ti ngu 500 ti si na ngu 1500, azo so aye tënë ti Bible agbu ngangu na yâ ti akangango lege na ala ngbâ lakue ti traduire nga ti sû peko ti Mbeti ti Nzapa. Même kozo si a sigigi na machine ti imprimengo na ambeti, na popo ti ngu 1400 na 1500, a lingbi lani ti wara ambeni mbage ti Mbeti ti Nzapa na ayanga ti kodoro 33 tongaso. Me na pekoni, a traduire Bible ni nga a imprimé ni mingi ahon ti kozo.

YE TI PEKONI: Atâa so agbia so ayeke na ngangu mingi nga na ambeni kota zo ti nzapa, so pensé ti ala ayeke na lege ni ape, aga na atara nde nde, Bible ayeke oko mbeti so, na yâ ti mbaï ti azo, a kangbi ni mingi nga a traduire ni mingi. Bible asara ye mingi na ndo ti andia ti ambeni kodoro, ayanga ti kodoro ni nga asara ye mingi na ndo ti fini ti gbâ ti azo.

KPALE NI: Bible angbâ atâa so akugbe-mbeti ni alingbi fade ti buba nga atâa so a kanga lege na ni. Me, ambeni zo so ayeke sû peko ti Bible nga na ala so ayeke traduire ni agi lani lege ti changé atënë ti yâ ni. Na ambeni ngoi, ala gi ti sara si atënë ti Bible ague oko na afango ye ti ala, ahon ti tene afango ye ti ala ni la ague oko na atënë ti Bible ni. Zia e bâ ambeni tapande ni:

• Ndo so a yeke voro Nzapa dä: Na popo ti ngu 300 ti si na ngu 100 kozo ti Christ, azo so asû lani Pentateuque ti azo ti Samariea ayôro na yâ ti versê ti Exode 20:17 tënë “na Hoto ti Guérizim. Na ndo so, fade mo leke mbeni gbalaka.” Azo ti Samarie aye lani ti tene atënë ti Bible ague oko na temple so ala leke na ndo ti Hoto ti Guérizim.

• Tënë ti Trinité: Nduru na ngu 300 tongaso na peko ti so a hunzi ti sû Bible, azo so ayeda na tënë ti Trinité ayôro na yâ ti versê ti 1 Jean 5:7 tënë “na yayu, Babâ ni, Tënë ni nga na Yingo vulu: ala ota so kue ayeke oko.” Tënë ni so ayeke pëpe na yâ ti ngbene mbeti ti Bible so a sû lani. Bruce Metzger, so ayeke mbeni wandara, atene so “ti londo na ngu 500 ti ga na ni,” a komanse ti “wara atënë ni so, lege mingi na yâ ti kugbe-mbeti ti Ngbene Latin nga na ti Vulgate [so ayeke na Latin].”

• Iri ti Nzapa: Na fango mbeni tënë ti aJuif so ayeke nga tâ tënë ape tongana mbeni raison, gbâ ti azo so ayeke traduire Bible azi iri ti Nzapa na yâ ti Bible. Ala zia atitre tongana “Nzapa” wala “Seigneur” na place ni. Na yâ ti Bible, a yeke gi Nzapa oko la a iri lo na iri ni so ape, a zia iri ni so nga na ndo ti azo, ayanda na même na ndo ti Zabolo.—Jean 10:34, 35; 1 aCorinthien 8:5, 6; 2 aCorinthien 4:4.b

TONGANA NYEN LA BIBLE AHON NA YÂ NI: Kozoni, atâa so ambeni zo so ayeke sû peko ti Bible asara lani kua ti ala na lege ni ape wala même ala gi ti handa azo, mingi ti ambeni asara kua ti ala nzoni mingi nga lê ti ala azi na ndo ti anzene nzene tënë kue. Na popo ti ngu 500 ti si na ngu 900, aMassorète asû peko ti Mbeti ti Nzapa so alondo na Genèse ti si na Malachie na yanga ti Hébreu. A tene so ala diko wungo ti alê ti tënë oko oko kue nga na agere-mbeti kue so ayeke na yâ ni si a-erreur alinda dä ape. Tongana ala pensé so erreur ayeke na yâ ti Mbeti ti Nzapa so ala yeke mû ti sû peko ni so, ala yeke sû mbeti na tere ni. A-Massorète ake ti changé atënë ti yâ ti Bible. Moshe Goshen-Gottstein, so ayeke mbeni kota wandara, asû na mbeti atene: Ti ala, “tongana ala yoro mbeni ye na yâ ni na mbana, andâ a yeke tongana mbeni kota siokpari so ahon atanga ni kue.”

Use ni, angbene mbeti ti Bible so awara laso a-aidé biani azo so ayeke gi ye na ndo ti Bible ti hinga ndo wa la a-erreur ayeke dä. Na tapande, amokonzi-nzapa afa na azo teti angu mingi so Mbeti ti Nzapa ti ala so ayeke na Latin amû tâ gi peko ti ngbene Mbeti ti Nzapa ni. Me, na 1 Jean 5:7, ala yôro ambeni tënë nde na yâ ni, tongana ti so a fa fade na tongo nda ti mbage so. Erreur ni so ayeke même na yâ ti Bible ti Roi Jacques na Anglais, so ayeke mbeni Bible so a ne ni mingi. Me, nyen la azo aga ti hinga tongana a wara ambeni ngbene mbeti ti Bible? Bruce Metzger asû na mbeti atene: “Tënë so, [so ayeke na yâ ti 1 Jean 5:7], ayeke pëpe na yâ ti angbene mbeti ti Bible kue (na tapande ti Syriaque, ti Éthiopique, ti Copte, ti Arabe na ti Slavon), me a yeke gi na yâ ti so ayeke na Latin.” Ye ti pekoni ayeke so, a zi tënë ni so na yâ ti ambeni Bible nga na yâ ti Bible ti Roi Jacques so a kiri a leke yâ ni.

Eskê angbene mbeti ti Bible afa so a bata atënë ti yâ ti Bible nzoni? Na ngu 1947, na ngoi so a wara arouleau ti Mer Morte, awandara awara fadeso lege ti haka Mbeti ti Nzapa so aMassorète asara na yanga ti Hébreu na arouleau ti Bible ni so, so asû ni ahon ngu 1 000 tongaso kozo na ni. Mbeni koli, so ayeke mbeni oko ti azo so asû mbeti na ndo ti sigingo ti arouleau ti Mer Morte, atene so rouleau oko “afa na e na kite oko ape so, teti ngu 1 000, aJuif so asû peko ti atënë ti Bible asara kua ti ala tâ na lege ni mingi nga lê ti ala azi ngangu mingi.”

A yeke wara na yâ ti mbeni da ti batango ambeti na Dublin, so ayeke na Irlande, ambeni molongo ti apapyrus so afa mara ti aMbeti ti Nzapa so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse nde nde kue, so na popo ni a wara angbene Mbeti ti Nzapa so a sû ni na popo ti ngu 100 ti si na ngu 200, so ti tene ngu ngbangbo oko na peko ti so a hunzi ti sû Bible kue. Mbeni bakari (The Anchor Bible Dictionary) atene so atâa so apapyrus afa na e gbâ ti afini sango na ndo ti anzene nzene tënë ti Bible, ala fa nga tongana nyen la a changé atënë ti yâ ti Bible ape na ngoi so a yeke sû peko ni.

YE TI PEKONI: Ahon ti tene angbene mbeti ti Bible abuba yâ ti tënë ti Bible, ala kiri asara si tënë ni aga nzoni mingi. Pakara Frederic Kenyon asû tënë so na ndo ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse, lo tene: “Na popo ti angbene buku so e wara, gbâ ti aye so a wara na ndo ni so aninga mingi tongana ti Bible ayeke dä ape. Nga mbeni wandara so ayeke na sioni bibe ape apeut pëpe ti dë kite so ambeti ti Bible so e yeke na ni laso amû tâ gi peko ti angbene mbeti ti Bible ni.” Âdu ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so alondo na Genèse ti si na Malachie, William Henry Green atene: “Na kite oko pëpe, e lingbi ti tene so ade lâ oko pëpe ti kiri na peko ti mbeni mbeti ti giriri nzoni mingi ahon ti so.”

Bible angbâ atâa aye ti ngangu so asi na lo. Ndani la, mo lingbi ti wara mbeni Bible nga ti diko ni laso. Nga tongana mo soro mbeni nzoni traduction ti Bible, a lingbi mo hinga biani so mo yeke diko Bible so atënë ni ague oko na ti so a sû ni ândö.a Me ngbanga ti nyen la Bible angbâ atâa so alingbi fade ti buba, a gi ti kanga lege na ni ngangu nga a gi ti changé atënë ti yâ ni? Nyen la asara si Bible ayeke nde mingi?

Mingi ti azo so amanda Bible ayeda na tënë ti Paul so lo sû lani na mbeti, lo tene: “Atënë kue ti yâ ti Mbeti ti Nzapa, a sara ni na mbeti na gbe ti yingo ti Nzapa.” (2 Timothée 3:16). Ala mâ na bê so Bible angbâ ndali ti so a yeke gi oko Tënë ti Nzapa nga ndali ti so Nzapa abata ni juska laso. Faizal, so a sara tënë ti lo na tongo nda ti mbeni mbage ti mbeti so, ayeda na nda ni ti manda Bible ti gi ti bâ wala atënë ni so ayeke tâ tënë. Ye so lo manda apika bê ti lo mingi. Gi hio tongaso, lo bâ so gbâ ti afango ye ti a-eglize ayeke na yâ ti Bible pëpe. Na ndo ni, ye so lo manda na yâ ti Bible, na ndo ti ye so Nzapa aleke ti sara ndali ti sese, andu lani bê ti lo.

Lo tene: “Mbi yeda fadeso awe so Bible so mbi yeke na ni ayeke mbeni matabisi so alondo na Nzapa. Na ndo ni, so Nzapa la aleke dunia kue so, eskê lo yeke na ngangu ti mû na e mbeni mbeti nga ti bata ni ndali ti e ape? Tongana kiringo tënë ni ayeke ên-ën, a yeke mo bâ mo tene, e tene so ngangu ti Nzapa ayeke na katikati, lo so ngangu ti lo ahon angangu kue! Nga mbi yeke zo wa ti zia katikati na ngangu ti Nzapa?”—Ésaïe 40:8.