A lingbi e zia ti bungbi pëpe

Mbeti ti Nzapa atene: “A lingbi e zia ti bungbi pëpe, legeoko tongana ambeni zo asala, me e wa tele ti e na ambeni zo, na a lingbi i wa tele ti i mingi ahon teti i bâ so lâ ni aga ndulu.” (aHébreu 10:25). A yeke polele so a hunda na atâ wavorongo Nzapa ti bungbi na mbeni ndo ti vorongo Nzapa, si ala ‘bi bê ti ala na ambeni zo na popo ti ala ti wa ala si ala ndoye azo, na ala sala kusala nzoni’.​—aHébreu 10:24.

TONGANA bazengele Paul asû lani atënë so na kozo siècle ti ngoi ti e, mbeni temple so pendere ni apika bê ayeke dä na so a duti ndo ti vorongo Nzapa dä teti aJuif. A yeke wara nga asynagogue. Giriri Jésus “[a]fa nda ti tënë . . . na yâ synagogue, na yâ Temple, ndo so aJuif kue abungbi dä”.​—Jean 18:20.

Tongana Paul atisa lani aChrétien ti bungbi na ndo oko ti wa tele na popo ti ala, lo yeke bi bê ti lo na mara ti ando ti bungbi wa? A yeke wara mara ti ada ti vorongo ti Chrétienté na yâ aye so a leke teti vorongo Nzapa na temple na Jérusalem? Lawa si azo so atene ala yeke aChrétien ato nda ti leke akota ndo ti vorongo Nzapa?

‘Mbeni da teti iri ti Nzapa’

Na yâ Bible, a yeke na yâ buku ti Exode si a yeke wara akozo wango so a mû na ndo mbeni ndo ti vorongo Nzapa. Jéhovah Nzapa amû wango na azo so lo soro, azo ti Israël, ti leke “tabernacle”, wala “tente ti bungbi”. A yeke lani na ndo so si a hunda ti bata arche ti mbele nga na ambeni gbakuru nde nde so a zia ni gi teti kusala ti Nzapa. Tongana a hunzi ti leke ni awe na ngu 1512 K.N.E., “gloire ti L’Eternel asi singo na yâ Tabernacle.” A yeke mbeni tente so a lingbi ti yô ti gue na ni na ndo nde nde, na a yeke lani mbeni kpengba mbage ti aye so Nzapa aleke teti vorongo lo na yâ angu 400 na ndo ni so aga na pekoni (Exode, achapitre 25-27; 40:33-38). Bible ahiri nga tente so “Temple ti L’Eternel” na “da ti L’Eternel”.​—1 Samuel 1:9, 24.

Na pekoni, tongana David ayeke gbia na Jérusalem, lo fa tâ nzara ti bê ti lo ti leke mbeni da so ayeke ngbâ gi na ndo oko teti gloire ti Jéhovah. Ye oko, teti so David asala lani bira mingi, Jéhovah atene na lo: “Fade mo sala da teti iri ti Mbi pëpe”. Nde na so, Lo soro Salomon, molenge ti David, ti leke temple ni (1 Chronique 22:6-10). Salomon asala matanga ti zingo yanga-da ti temple ni na ngu 1026 K.N.E., na peko ti angu mbasambala na ndambo so a mû ti leke na ni. Jéhovah ayeda na da so, lo tene: “Da so mo sala, Mbi bata nde ti zia iri ti Mbi dä teti lakue; na fade lê ti Mbi na bê ti Mbi ayeke dä lakue.” (1 aGbia 9:3). Na ngoi kue so azo ti Israël angbâ be-ta-zo, Jéhovah ayeke zia maboko ti lo na ndo da ni. Me tongana ala vi peko ti ala na ye so ayeke nzoni, fade Jéhovah ayeke zi maboko ti lo na tele ti ndo so, na ‘fade da ni afuti’.​—1 aGbia 9:4-9; 2 Chronique 7:16, 19, 20.

Tongana ngoi ayeke hon, azo ti Israël avi peko ti ala biani na tâ vorongo (2 aGbia 21:1-5). “Tongaso, Lo [Jéhovah a]sala si gbia ti Chaldée aga na ala, . . . Ala zö da ti Nzapa na wâ, ala fâ gbagba ti bira ti Jérusalem na sese, ala zö da ti gbia kue na wâ, na ala futi ye kue ti ngele ngangu. Azo so akpe yanga ti épée, lo gue na ala na Babylone, na ala yeke angbâa ti lo na ti amolenge ti lo”. Bible afa so ye so asi lani na ngu 607 K.N.E.​—2 Chronique 36:15-21; Jérémie 52:12-14.

Tongana ti so prophète Esaïe afa tënë ni kozo awe, Nzapa ayä Gbia Cyrus ti Perse ti zi aJuif na gbe ti ngangu ti Babylone (Esaïe 45:1). Na peko ti angu 70 so ala sala tongana angbâa, ala kiri na Jérusalem na ngu 537 K.N.E. ti kiri ti leke temple ni (Esdras 1: 1-6; 2:1, 2; Jérémie 29:10). Na pekoni so kua ni aluti kete teti ambeni ngoi, a hunzi na nda ni ti leke temple ni na ngu 515 K.N.E., na a kiri a leke tâ lege ti vorongo Nzapa. Atâa so gloire ti temple ni alingbi pëpe na ti temple ti Salomon, da ni aninga ndulu na angu 600. Ye oko, temple so nga akiri abuba ngbanga ti so azo ti Israël adoro vorongo ti Jéhovah. Tongana Jésus Christ aga lani na sese, a yeke gi ti leke peko ti temple ni, na a yeke Gbia Hérode si ayeke sala ni. Ye wa ayeke si ande na temple so?

“Fade tênë oko angbâ na ndo mbeni tênë pëpe”

Na salango tënë ti temple ti Jérusalem, Jésus atene na adisciple ti lo: “Fade tênë oko angbâ na ndo mbeni tênë pëpe; fade a bi kue na sese.” (Matthieu 24:1, 2). Tongana ti so lo tene, ndo so lani a bâ ni teti asiècle mingi tongana kota ndo ti vorongo Nzapa awara futingo na ngu 70 N.E. na tîtï aturugu ti Rome so aga lani ti se aJuif teti kengo yanga ti ala.a A kiri a leke temple so lâ oko mbeni pëpe. Ti si na siècle mbasambala, a yä na place ti temple so ndo ti vorongo ti aMusulman so a hiri ni Kota Da ti Tênë ni, na a ngbâ lakue na ndo so aJuif avoro Nzapa dä giriri.

Fade a ku na mbage ti adisciple ti Jésus ti voro Nzapa tongana nyen? Fade akozo Chrétien so akono na yâ lege ti vorongo ti aJuif ayeke ngbâ ti voro Nzapa na yâ temple so a yeke ndulu ti futi ni? A-Chrétien so ayeke pëpe aJuif ayeke voro ande Nzapa na ndo wa? Ada ti vorongo ti Chrétienté ayeke mû ande place ti temple ni? Lisoro so Jésus asala lani na mbeni wali ti Samarie amû maboko na e ti hinga kiringo tënë ni.

Teti asiècle mingi, azo ti Samarie avoro Nzapa na yâ mbeni kota temple na ndo Hoto ti Garizim na Samarie. Wali ti Samarie ni atene na Jésus: “[A]babâ ti e asambela na hoto so, na i tene Jérusalem ayeke ndo so a lingbi azo asambela dä.” Jésus akiri tene na lo: “Wali, mo mä Mbi, l’heure ayeke ga, so fade i sambela Babâ na hoto so pëpe, wala na Jérusalem pëpe.” A yeke hunda ande pëpe ti voro Nzapa na yâ mbeni temple so maboko ti zo asala, teti Jésus atene: “Nzapa ayeke Yingo, na ala so asambela Lo, a yeke ngbanga ti ala ti sambela Lo na yingo na tene-biani.” (Jean 4:20, 21, 24). Na pekoni, bazengele Paul atene na azo ti Athènes: “Nzapa so asala sese na ye kue so ayeke na yâ ni; teti Lo yeke Seigneur ti yayu na ti sese, Lo duti pëpe na yâ temple so maboko ti zo asala”.​—Kusala 17:24.

Biani, kamba oko ayeke pëpe na popo ti ada ti vorongo Nzapa ti Chrétienté na aye so andu temple so a leke kozoni na ngoi ti aChrétien. Nga, aChrétien ti kozo siècle ayeke na anda ti tënë oko pëpe ti leke mara ti ando tongaso. Ye oko, na peko ti kuâ ti abazengele, belengo tënë ti mabe so a fa tënë ni kozoni awe asi (Kusala 20:29, 30). Angu mingi kozoni si a tene so Togbia ti Rome Constantin aga Chrétien na ngu 313 N.E., aChrétien ti yanga ato nda ti gue yongoro na ye so Jésus afa giriri.

Constantin amû mbage ti lo ti sala si lege ti vorongo ti aChrétien ti yanga abungbi oko na lege ti vorongo ti apaïen ti Rome. Kota bakari The Encyclopædia Britannica atene: “Constantin lo mveni amû yanga ti tene a leke angbongboro église ota ti Chrétienté na Rome: église Saint-Pierre, église San Paolo Fuori le Mura, na église S. Giovanni ti Laterano. Lo . . . sigigi lani na plan ti yâ ti da ti église so ayeke tongana croix, na ye so aduti tapande teti ada ti église so abâ gigi na Poto ti do na yâ angu 500 ti si na ngu 1500.” Kota église Saint-Pierre ti Rome so a kiri a leke ni ayeke lakue ye so a bâ tongana kota ndo ti vorongo ti Église Catholique ti Rome.

Wasungo mbaï Will Durant atene: “Église ayeda na ambeni ye so andu vorongo na so ayeke wara mingi na yâ Rome [ti apaïen] so aga kozo na aChrétien.” Na popo ti aye so, a yeke wara “plan ti da ti kota église ni.” Ti londo na siècle 10 ti si na siècle 15, a to nda ti leke gbâ ti a-église na acathédrale, na a luti mingi na ndo plan ti lekengo ni so. A yeke na ngoi so si mingi ti ada ti église ti Chrétienté, so a bâ ni laso tongana apendere da ti giriri, abâ gigi.

Azo awara lakue dengo bê na lege ti yingo nga wango ti kpengbango zo tongana ala yeke voro Nzapa na yâ mbeni église? Francisco ti kodoro ti Brésil atene: “Ti mbi, église aga lani tongana ye kue so a fun sen na so azi nzara ti vorongo Nzapa na bê ti zo. Salango messe aga mbeni matanga so aye ti tene ye oko pëpe teti mbi, so ayeke gi oko ye so ala sala ni lakue na so asala ye oko pëpe ti kaï atâ ye so atia mbi. Tele ti mbi ayeke nzere lani mingi tongana messe ni ahunzi.” Ye oko, a mû yanga na atâ wavorongo Nzapa ti bungbi na ndo oko. A lingbi ala sala abungbi ti ala tongana nyen?

‘Kongregation so ayeke na da ti ala’

A lingbi ti hinga na lege wa aChrétien ayeke sala abungbi tongana a bâ na lege wa aChrétien ti kozo siècle ayeke sala bungbi giriri. Mbeti ti Nzapa atene so ala yeke bungbi ka na da ti ambeni zo. Na tapande, bazengele Paul asû na mbeti: “I balao Prisca na Aquilas, afon mbi na kusala na yâ Christ Jésus, Na i balao église so ayeke na da ti ala nga.” (aRomain 16:3, 5; aColossien 4:15; Philémon 2). Tënë ti yanga ti Grec (ek·kle·siʹa) so a sû pekoni ge na “église” aye ti sala tënë ti mbeni wungo ti azo so abungbi oko ti sala mbeni ye oko; me a sala tënë ti mbeni da pëpe (Kusala 8:1; 13:1). Lege ti vorongo ti atâ Chrétien ahunda pëpe ti duti na akota da ti vorongo so pendere ni ahon ndo ni.

Akozo Chrétien ayeke sala lani abungbi tongana nyen? Disciple Jacques asala kusala na mbeni tënë ti yanga ti Grec so ayeke sy·na·go·geʹ ti sala tënë ti mbeni bungbi ti aChrétien (Jacques 2:2). Tënë ti yanga ti Grec ni aye ti tene “mbeni bungbingo ti ye oko”, na ngoi na ngoi, a yeke sala kusala na ni na place ti ek·kle·siʹa. Ye oko, tongana ngoi ayeke hon, a to nda ti sala kusala na tënë “synagogue” ti fa mbeni ndo wala da so a yeke sala bungbi dä. Akozo Chrétien so ayeke aJuif ahinga lani nzoni mingi ye so ayeke sala na yâ mbeni synagogue.b

Na ngoi so aJuif ayeke bungbi na temple na Jérusalem teti amatanga so ala yeke sala ngu oko oko, asynagogue ti ala ayeke lani ando na yâ kodoro oko oko, so zo alingbi ti manda ye na ndo Jéhovah nga ti wara fango lege so alondo na Mbeti ti Ndia. A tene so aye nde nde so a yeke sala na ngoi ti abungbi na yâ asynagogue ni andu sambela na dikongo Mbeti ti Nzapa, nga alisoro na ndo anzene nzene tënë ti Mbeti ti Nzapa na atënë ti wa zo. Tongana Paul na ambeni zo so aga na lo ague na yâ mbeni synagogue na Antioche, “amokonzi ti synagogue atokua na ala, ala tene, Aita, tongana i yeke na mbeni tënë ti wa azo na ni, i tene.” (Kusala 13:15). Tongana akozo Chrétien so ayeke aJuif abungbi na da ti ambeni zo, e lingbi ti tene biani so ala yeke sala tongaso nga, na salango si abungbi ti ala awa zo na lege ti Mbeti ti Nzapa, na akpengba zo na lege ti yingo.

Akongregation so nda ni ayeke ti kpengba zo

Legeoko na akozo Chrétien, aTémoin ti Jéhovah laso ayeke bungbi oko na ando ti vorongo Nzapa so agboto lê mingi pëpe, ti wara atënë so alondo na Bible nga ti wara ngia na lege ti nzoni songo ti ala na aita ti ala na yâ vorongo. Teti angu mingi, ala sala abungbi gi na yâ ada ti azo, na ala ngbâ ti sala tongaso na ambeni ndo. Me fadeso, wungo ti akongregation asi 90 000 na ndo ni, na a hiri ando so mbilimbili ala yeke sala bungbi dä aDa ti Royaume. Ada so ayeke ti sala na baba pëpe na nga akpa pëpe ada ti église ti Chrétienté. Aplan ti ada ni alingbi na ni, nga agboto lê ti zo ahon ndo ni pëpe, na a mû lege na akongregation so wungo ti azo ni alondo na 100 ti si na 200 ti wara tele dä yenga oko oko teti abungbi si ala mä na ala manda Tënë ti Nzapa.

Mingi ti akongregation ti aTémoin ti Jéhovah ayeke sala abungbi fani ota na yâ yenga oko. Mbeni bungbi ni ayeke kota diskur na ndo mbeni tënë so a gbu bê ti azo laso. Na pekoni, a yeke manda mbeni li ti tënë wala prophétie na yâ Bible, na a yeke sala kusala na Tour ti Ba Ndo tongana mbeti so ayeke zi nda ti tënë ni. Mbeni bungbi ni nga ayeke mbeni ekole so a leke ni ti fa lege na aita ti fa tënë ti Bible na azo. Na pekoni, a yeke sala mbeni bungbi so nda ni ayeke mbilimbili ti mû awango so alingbi teti kusala ti aChrétien. Fani oko na yâ yenga, aTémoin ayeke kangbi tele ti ala na akete bungbi ti manda Bible na ndo ti ambeni zo nga. A zi lege na zo kue ti ga na abungbi so. A yeke hunda lâ oko pëpe na azo ti bi nginza.

Francisco, so a sala tënë ti lo kozoni awe na yâ article so, abâ so abungbi so a sala na Da ti Royaume asala nzoni na lo mingi. Lo tene: “Kozo ndo ti bungbi so mbi gue dä ayeke lani mbeni nzoni da na yâ mbeni ndo ti kango ye, na mbi sigigi na peko ti bungbi ni na nzerengo tele. Ala so aga na bungbi ni ayeke yamba zo nzoni mingi, na mbi lingbi ti bâ so ndoye ayeke na popo ti ala. Mbi yeke lani na nzara ti kiri gi kâ kiringo. Biani, ti londo na lâ ni so juska fadeso, mbi manke mbeni bungbi pëpe. Abungbi ti aChrétien so anzere mingi, na amû lege na mbi ti wara aye so atia mbi na lege ti yingo. Même tongana mbi ye ti nze teti mbeni tënë so asi, mbi gue na Da ti Royaume, na beku so fade mbi yeke kiri ande na kodoro na ngia.”

Fango ye so alondo na Bible, songo ti aita so akpengba zo, nga matabisi ti gonda Nzapa ayeke ku nga mo na abungbi ti aTémoin ti Jéhovah. E tisa mo na wâ ti gue na Da ti Royaume so ayeke ndulu na da ti mo. Mo yeke wara ande ngia mingi tongana mo sala tongaso.

[Akete Tene na Gbe Ni]

[Afoto na lembeti 4, 5]

Tabernacle nga na pekoni atemple ayeke lani anzoni ndo ti vorongo Jéhovah

[Foto na lembeti 6]

Kota église Saint-Pierre na Rome

[Foto na lembeti 7]

Akozo Chrétien ayeke sala lani bungbi na da ti azo

[Afoto na lembeti 8, 9]

A-Témoin ti Jéhovah ayeke sala bungbi na da ti azo nga na yâ aDa ti Royaume