“Nai lo Auro, ua ou Maua Taimane”
E PEI ONA FAAMATALAINA E MICHALIS KAMINARIS
Ina ua mavae le lima tausaga talu ona iai i Aferika i Saute ona o le sailiga o auro, sa ou toe foi i loʻu aiga ma se mea e sili atu ona anagata. Seʻi oʻu taʻu atu ia te outou le oa lea sa ou mauaina ma sa ou faanaunau e tufa atu.
NA OU fanau i le 1904 i le motu o Eleni o Cephalonia i le Ionian Sea. E lei leva ae maliliu oʻu mātua, o lea na ou ola aʻe ai o sē ua mātua oti. Na ou moomoo mo se fesoasoani, ma sa masani lava ona ou tatalo i le Atua. E ui lava sa ou auai e lē aunoa i le Lotu Orthdox i Eleni, ae sa matuā leai lava ma soʻu malamalamaga i le Tusi Paia. Na leai se faamafanafanaga na ou maua.
I le 1929, na ou filifili ai e alu malaga ma sailiili mo se olaga e sili atu. Na ou tuua loʻu motu lafulafuā, ae folau atu i Aferika i Saute e ui atu i Egelani. Ina ua mavae le 17 aso i le vasa, sa ou taunuu atu i Cape Town, i Aferika i Saute, o iina na faafaigaluega ai aʻu e se tasi o tagata o loʻu atunuu. Peitai, ou te lei mauaina lava se faamafanafanaga i oloa faitino.
Se Mea e Sili Ona Tautele
Na ou iai i Aferika i Saute e tusa ma le lua tausaga ae asiasi ane loa se tasi o Molimau a Ieova i le nofoaga lea sa ou faigaluega ai, ma ofoina mai ni lomiga faale-Tusi Paia i le gagana Eleni. Sa aofia ai tamai tusi o le Where Are the Dead? ma le Oppression, When Will It End? Ou te manatuaina loʻu naunau fiailoa na ou faitauina ai ia lomiga, ma oo ai ina aʻo faatauloto mau uma na sii mai ai. I se tasi aso na ou fai atu ai i se tasi na ma faigaluega faatasi: “Ua ou mauaina le mea lea sa ou sueina mo le tele o tausaga. Na ou sau i Aferika ona o auro, ae nai lo auro, ua ou mauaina taimane.”
O se mea sa ou matuā olioli tele ai le aʻoaʻoina e faapea e iai le suafa totino o le Atua, o Ieova, o lona Malo ua uma ona faavaeina i le lagi, ma ua tatou ola nei i aso e gata ai o lenei faiga o mea. (Salamo 83:18; Tanielu 2:44; Mataio 6:9, 10; 24:3-12; 2 Timoteo 3:1-5; Faaaliga 12:7-12) Maeu le faagaeetia i le aʻoaʻoina e faapea o le Malo o Ieova o le ia aumaia faamanuiaga e lē mavae mo ituaiga uma o tagata! O le isi mea moni na ou maofa ai ona ua talaʻiina atu nei upu moni tautele i le lalolagi aoao.—Isaia 9:6, 7; 11:6-9; Mataio 24:14; Faaaliga 21:3, 4.
Sa vave lava ona ou mauaina le nofoaga o le ofisa o le lālā a le Sosaiete o le Olo Matamata i Cape Town ma maua mai ai nisi lomiga faale-Tusi Paia. Sa ou fiafia faapitoa lava e maua se kopi totino o le Tusi Paia. O mea na ou faitau i ai na uunaia ai aʻu i le manao e avatu se molimau. Sa ou amata i le lafoina atu o lomiga i oʻu tauaiga, uo, ma ē ou te masani ai i loʻu nuu o Lixoúrion. I aʻu suesuega, na faasolosolo mālie ai ona ou malamalama e faapea ina ia faafiafia Ieova e tatau i se tasi ona tuuina atu lona ola ia te ia. O lea na ou faia ai loa faapea e ala i le tatalo.
I se tasi taimi, na ou auai ai i se sauniga a Molimau a Ieova, ae ona o loʻu lē iloa faa-Peretania, sa ou matuā lē malamalama ai i se mea e tasi. Ina ua ou iloa e toatele tagata Eleni e nonofo i Port Elizabeth, o lea na ou siitia atu ai iina, ae sa lē taulau ona ou mauaina se Molimau e tautala faa-Eleni. O lea, na ou mafaufau ai e toe foi atu i Eleni ina ia avea ai aʻu ma se tasi o faievagelia faataimi atoa. Ou te manatua loʻu faapea ifo ia te aʻu lava, ‘O le a ou toe foi i Eleni e tusa lava pe ou te mativa masaesae ai.’
Le Faiva Faataimi Atoa i Eleni
Na ou folau i le vaa Italia o le Duilio i le tau e totogo ai mea o le 1934. Na ou taunuu i Marseilles, i Falani, ma ina ua mavae aso e sefulu na ou nofo ai iina, ona ou agaʻi atu lea i Eleni i le vaa laʻu pasese o le Patris. A o matou iai i le vasa, sa iai se faaletonu i le afi o le vaa, ma a o faagasolo le po na tuuina mai se faatonuga ina ia tuutuu ifo vaafaaola i le vasa. Ona ou toe manatua ai lea o oʻu mafaufauga e faatatau i le oo atu i Eleni ua mativa masaesae. Peitai, na taunuu ane se vaa tosovaa Italia ma tosoina i matou i Naples, i Italia. Mulimuli ane ona matou taunuu ai lea i Piraiévs (Piraeus), i Eleni.
O iina na ou faatūtū ane ai i Atenai lea na ou asiasi atu ai i le ofisa o le lālā o le Sosaiete o le Olo Matamata. I se talanoaga ma Athanassios Karanassios, le ovasia o le lālā, sa ou talosaga ai mo se tofiga e talaʻi ai faataimi atoa. I le aso na sosoo ai sa ou malaga atu ai i Peloponnisos, le itu i saute o le motu autū o Eleni. O lenei itumalo atoa ua tofia mai ia te aʻu e fai ma aʻu oganuu patino!
Sa amata ai loa laʻu galuega talaʻi ma le maelega tele, i le alu atu lea mai lea taulaga i lea taulaga, mai lea nuu i lea nuu, mai lea faatoaga i lea faatoaga, mai fale e tūtū solo i ia fale tūtū solo. E lei leva ae faatasi mai loa Michael Triantafilopoulos, o lē na papatisoina aʻu i le tau mafanafana i le 1935—ua silia ma le tausaga talu ona amata laʻu faiva faataimi atoa! E leai ni taavale laʻu pasese sa iai, o lea na ma savavali ai i so o se mea. O le faafitauli e sili ona tugā ia i maʻua o teteega mai taʻitaʻi lotu, o ē sa faia so o se mea e taofia ai i maʻua. O le iuga, sa ma fetaiai ma le tele o faiga faaituʻau ma le faailoga tagata. Peitai, e ui lava i faigata, ae sa molimau atu pea, ma sa faalauiloaina le suafa o Ieova i so o se vaipanoa.
Tumau ma le Onosai i Teteega
I se tasi taeao, a o talaʻia le itumalo maugā o Arcadia, sa ou taunuu ai i le nuu o Magouliana. Ina ua mavae se itula talu ona molimau atu, sa faalogoina logo o lotu o tātā ma e lei leva ae ou iloaina sa latou taina ona o aʻu! O se vaega o tagata loto ita ua faapotopoto ona o le taʻitaʻiga a se taʻitaʻi lotu o le lotu Orthodox i Eleni (o sē maualalo ifo nai lo le epikopo). Sa vave lava ona tapuni laʻu ato talaʻi ma tatalo lēleoa ia Ieova. Sa agaʻi saʻo mai lava ia te aʻu le taʻitaʻi lotu, faatasi ai ma le toatele o tamaiti o loo mulimuli mai ia te ia. Ona ia amata alaga lea e faapea, “O ia lena! O ia lena!”
Sa siʻo aʻu e tamaiti, ae laa mai i luma le failotu ma amata loa ona ia taiaina aʻu i lona manava telē, ma sa faapea mai e lē manao e paʻi mai lona lima ia te aʻu neʻi leaga ai.’ Ona ia ʻeʻē lea ma faapea mai, “Fetagofi e fasi! Fetagofi e fasi!” Ae o le taimi lava lena na taunuu ane ai loa se leoleo ma ave i maʻua uma i le ofisa o leoleo. Sa molia le failotu i le faamasinoga ona o le uunaia o se vaega o tagata loto ita ma sa faasalaina i tupe siliva Eleni e 300, faaopoopo i ai ma le totogi o le faamasinoga. Sa faasaʻolotoina aʻu.
Pe a ma taunuu i se nofoaga fou, e faamautū le ma galuega i le taulaga pito telē o lea nofoaga, ma e amata mai iina ona ma galueaina le oganuu atoa i totonu o le fa itula le mamao e savavali ai. O lona uiga e ma te ō ese i le taeao po lava ma toe foi i le fale ina ua pogisa, e masani ona ma asiasi i se nuu e tasi pe lua i le aso. A maeʻa ona ufitia nuu e tau lalata ane, ona ma talaʻi lea i le taulaga lea e faamautū i ai ma faasolo atu ai lava faapena. E masani lava ona pueʻa i maʻua ona e faaoso e taʻitaʻi lotu tagata ina ia faasagatau mai ia i maʻua. I vaipanoa o Parnassus, i Eleni tutotonu, e faitau masina o sailia ai aʻu e leoleo. Peitai, e lē tāitai lava ona latou mauaina aʻu.
I se tasi aso sa ma galulue ai ma le Uso o Triantafilopoulos i le nuu lea o Mouriki i le itumalo o Boeotia. Sa ma vaeluaina le nuu i vaega e lua, ona ou amata galue lea i vaega maugā, auā o aʻu e laitiiti. Sa faafuasei lava ona ou faalogoina se alaga mai i lalo ifo. A o oʻu tamoe ifo, sa iai le manatu, ‘o le Uso o Triantafilopoulos lea ua fasia.’ Sa faapotopoto tagata o le nuu i le fale kofe, ma sa feosoosofai le patele faapei o se pulumakau ua ita. Sa taumanuo e faapea, “Ua taʻua e nei tagata i tatou ‘o fanau a le Gata.’”
Ua gau le tootoo o le patele i le taina o le ulu o le Uso o Triantafilopoulos, ma tafe ifo ai le toto i ona foliga. Ina ua uma ona ou fufulueseina le toto, ona ma ō ese ai lea. E tolu itula sa ma savavali ai seia oo lava ina ma taunuu atu i le aai o Thebes. O iina sa iai se fale e fai ai togafitiga, sa togafitia ai le manuʻa. Na ma lipotia le mea na tupu i leoleo, ma sa faamauina loa se tagi. Peitai, na iai nisi iloga na iloa e le patele ma na oo ai ina solofua.
A o ma galulue i le taulaga o Leukas, sa “puʻea” i maʻua e se soo o se tasi o taʻitaʻi faapolotiki o lea nofoaga, ma avatu i maʻua i le fale kofe o le nuu, lea na tuuaia ai i maʻua i luma o se faiga sa faafoliga i se faamasinoga. Sa feauauai le taʻitaʻi faapolotiki ma ana tamaloloa e faafefe i maʻua ma faia se lauga—leoleoā ma leoleoā ai lava—ma faamataʻu mai ia i maʻua i le faalālā mai o a latou moto. Sa onanā uma i latou. Sa faaauau pea a latou tuuaiga faasaga ia i maʻua mai le aoauli seia oo lava ina goto le la, ae sa ma fifilemu lava ma faaauau pea ona laumata ataata a o ma faailoa atu lo ma tulaga lē sala ma tatalo lēleoa ia Ieova le Atua mo se fesoasoani.
I lea afiafi sa laveaia i maʻua e leoleo e toalua. Sa la aveina i maʻua i le ofisa o leoleo ma tausia lelei ai. Ina ia taʻutonuina lana mea na fai, sa alu ane ai le taʻitaʻi faapolotiki i le aso na sosoo ai ma tuuaia i maʻua i le faasalalauina o tala sese faasaga i le Tupu o Eleni. O lea na auina ai i maʻua e leoleo, faatasi ma tamaloloa e toalua e vaavaaia i maʻua i le taulaga o Lamia mo ni suesuega auiliili. Sa ma nonofo vaavaaia mo aso e fitu ona taloka lea o o ma lima ae aveina atu i le taulaga o Larissa mo le faamasinoga.
O o ma uso Kerisiano i Larissa, o ē na muai logoina, sa latou faatalitali mai i lo ma taunuu atu. O le tele o le alofa sa latou faaalia ia i maʻua sa avea o se molimau lelei i ē na vaaia i maʻua. O le ma loia, o se tasi o Molimau a Ieova ma o sē na avea muamua ma taʻitaʻi i se vaegaʻau, sa lausilafia o ia e tagata. Ina ua tulai o ia i lo ma faamasinoga ma finau mo le ma mataupu, sa faaleaogaina moliaga faasaga ia i maʻua, ma faasaʻolotoina ai i maʻua.
O le taulau manuia o le talaʻiga a Molimau a Ieova na oo ai ina matuā malolosi mai teteega. Sa pasia tulafono i le 1938 ma le 1939 e faasā ai le faaliulotuina o tagata, ma o maʻua ma Michael sa aafia i le tele o mataupu faafaamasinoga e uiga i lea tulaga. Mulimuli ane, ona fautuaina ai lea o i maʻua e le ofisa o le lālā e ma te galulue taitoatasi ina ia faaitiitia ai le taaʻina atu i la ma galuega. Sa faigata ia te aʻu le leai o saʻu paga. Peitai, i le faatuatua ia Ieova, sa ou ufitiaina le oganuu i le savalia o itumalo o Attica, Boeotia, Phthiotis, Euboea, Aetolia, Acarnania, Eurytania, ma le itumalo o Peloponnisos.
O le mea sa fesoasoani ia te aʻu i le faagasologa o lea vaitaimi, o upu matagofie a le faisalamo i le faatuatua ia Ieova: “Auā o oe na ou sofai ai le ʻau; o loʻu Atua na ou osopuna ai i le pa. O le Atua lea o loo fusia aʻu i le malosi, ua ia faalaulelei foi i loʻu ala. Ua na faia oʻu vae ia pei o vae o aila; ua ia faatuina lava aʻu i aʻu mea maualuga.”—Salamo 18:29, 32, 33.
I le 1940, sa sii taua ai Italia ia Eleni, ma e lei umi ae osofaia le atunuu e autau a Siamani. O le tulafono faafitafita sa faasalalauina, sa faasāina ai tusi a le Sosaiete o le Olo Matamata. O taimi faigata na mo Molimau a Ieova i Eleni; ae ui i lea, sa latou tuputupu aʻe pea ma sa mataina le faatelega—mai le 178 o Molimau i le 1940 i le 1,770 i le iuga o le Taua Lona Lua a le Lalolagi i le 1945!
Auauna i Peteli
I le 1945, sa valaaulia ai aʻu e auauna i le ofisa o le lālā o Molimau a Ieova i Atenai. O Peteli, o lona uiga o le “Fale o le Atua,” sa faia i se fale mautotogi i Lombardou Street. O ofisa sa i le fogafale muamua, ma le vaega e lolomi ai tusi sa i le fogafale pito i lalo. E iai le tamai masini e lolomi ai ma le masini e tipi ai pepa. E toalua tagata na muai amata ai le ʻau faigaluega i le vaega e lolomia tusi, ae e lei umi ae amata e isi tagata tauofo ona tausavali ane mai o latou aiga ina ia fesoasoani i le galuega.
O le fesootaiga ma le ofisa ulu o le Sosaiete o le Olo Matamata i Brooklyn, New York, lea sa toe faavaeina i le 1945, ma o le tausaga lava lena sa toe amata ai ona matou lomiaina i se tulaga faifai pea Le Olomatamata i Eleni. I le 1947, na see atu ai la matou lālā i le 16 Tenedou Street, ae tumau ai pea le vaega e lolomia tusi i Lombardou Street. Mulimuli ane sa see ese le vaega e lolomia tusi mai Lombardou Street ma faaaogā ai se falegaosimea o se Molimau e tusa ma le tolu maila [5 kilomita] le mamao. O lea la, mo se vaitaimi sa matou feoai ai i ia nofoaga e tolu.
Ou te manatuaina loʻu alu ese mai i lo matou aiga i le Tenedou Street i le vaveao ae faimalaga atu i le vaega e lolomia ai tusi. Ina ua uma ona faigaluega iina seia oo i le tasi i le aoauli, sa ou alu ane i Lombardou Street i le mea lea e ave iai pepa sa lomia. O iina e gaugau ai pepa nei ina ia avea ma mekasini, suʻi, ma ʻoti lima ai. A uma lena ona ave lea o mekasini ia i le falemeli, e amo agaʻi i le fogafale tolu, e fesoasoani atu foi i le ʻau faigaluega i le faavasegaina, ma faapipii i ai faailoga mo le lafoina atu.
I le 1954 sa tuputupu aʻe ai le faitau aofai o Molimau i Eleni i le silia i le 4,000, ma sa iai se manaoga ina ia faatetelēina fale. O lea, sa matou see atu ai i se fale fou o Peteli e fogafale tolu i le taulaga o Atenai i Kartali Street. I le 1958, sa faatonuina aʻu e vaaia le umukuka, ma o laʻu matafaioi lena seia oo lava i le 1983. O le taimi lava lea, i le 1959, sa ou faaipoipo atu ai ia Eleftheria, o lē sa faamaonia le avea ma se paaga faamaoni i le auaunaga ia Ieova.
Toe Tumau ma le Onosai i Teteega
I le 1967 sa faoa faamalosia ai e se vaega o tagata o le vaegaau le pule, ma toe faatulai mai ai faasasaaga i la matou galuega talaʻi. Peitai, ona o le poto masani na maua mai mea na tutupu muamua i le faafetaiaia o faasasaaga i la matou galuega, sa vave ai lava ona toe fetuunai ma taulau ai le faaauauina i se tulaga faalilolilo.
Sa faia a matou sauniga i fale o aiga ma sa faaaogā foi le faautauta i la matou faiva mai lea fale i lea fale. E ui i lea, sa pueina e lē aunoa o matou uso, ma sa faateleina ai mataupu faafaamasinoga. O a matou loia sa femalagaai solo i le tele o taimi ina ia taulimaina faamasinoga sa faia i vaega eseese o le atunuu. E ui lava i teteega, ae e toatele lava Molimau sa faaauau pea i la latou galuega talaʻi, ae maise lava i faaiuga o vaiaso.
O le mea e masani ona tupu i se Aso Toonai po o se Aso Sa pe a uma sa matou talaʻiga mo le aso, ona faitau lea po o ai ua misi mai i a matou vaega. O le tulaga masani, o ē ua misi ua taofia i se ofisa o leoleo o lata ane. O lea e matou te ō atu ai ma ave i ai palanikeke ma meaʻai ma ofoina atu foi ia i latou na ni faalaeiauga. E matou te logoina foi a matou loia, o ē e tulai i luma o le faaoosala a le Malo i le Aso Gafua e sosoo ai ina ia laveaia i latou ua molia. Sa matou fiafia e faafesagaia lenei tulaga ona sa matou puapuagatia mo le lelei o le upu moni!
Na tapunia le lomiaina o lomiga i Peteli a o faagasolo faasasaaga. O lea na avea ai le fale sa ma nonofo ai ma Eleftheria lea e latalata i Atenai ma se nofoaga e lomia ai lomiga. Sa taina e Eleftheria kopi o mataupu o Le Olomatamata e faaaogā ai se masini lomitusi mamafa. E sefulu pepa e na te tuuina faatasi i le laau lomitusi ona oomi malosi lea ina ia mafai ai ona lolomiina mataitusi i nei pepa uma. Ona ou aoina lea o ia pepa ma suʻi faatasi. O po uma lava e faia ai lenei galuega seia oo i le leva o le po. Sa iai se tamaloa leoleo e nofo i le fogafale i lalo ifo, ma e matou te lē iloaina le pogai na ia lē masalosalo ai.
Olioli i le Faaauauina o le Faatelega
Sa toe faafoisia le saʻolotoga tau tapuaiga i Eleni i le 1974, ma sa toe tuu saoloto ai le faia o la matou galuega talaʻi i le lautele. Peitai, i le vaitaimi a o faasaina la matou galuega mo le fitu tausaga, sa matou olioli i se faatelega maoae e sili atu i le 6,000 Molimau fou, lea ua ausia se aofaiga e silia ma le 17,000 tagata talaʻi o le Malo.
Sa toe faagaoioia foi i se tulaga faifai pea le galuega tau le lomiaina i le lālā. O le iuga, sa oo ina matuā lē lava fale o Peteli i Kartali Street. O lea sa faatauina ai i Atenai i le vaipanoa e taʻua o Marousi, se fasi fanua e 2.5 eka. Sa fausia ai fale fou mo Peteli e aofia ai potu moe e 27, se falegaosimea, ofisa, ma isi fale faapena. O nei fale sa tuuina atu ia Oketopa 1979.
Peitai sa matou toe manaomia ai se isi mea e telē atu. O lea sa faatauina ai se fanua e 54 eka ma e tusa ma le 40 maila [60 kilomita] i le itu i matū o Atenai. O le nofoaga e tu i Eleona, i luga o se mea maupuepue e iloa atu ai mauga ma vanu e faasūsūina lelei. Sa matou tuuina atu lena nofoaga ia Aperila i le 1991, e iai se nofoaga telē lava e aofia ai fale e 22, i fale taitasi e toavalu tagata e mafai ona nonofo ai.
Ina ua mavae le silia ma le 60 tausaga talu ona iai i le faiva faataimi atoa, o loo faamanuiaina pea aʻu i le ola maloloina lelei. O se fiafiaga le ‘oo ina ulusinā. . . o loo malosi ma lauolaola pea.’ (Salamo 92:14) Ou te matuā faafetaia lava Ieova ona ua mafai ona ou ola e vaai tino i le faatelega sili o ona tagata tapuai moni. Na valoia e le perofeta o Isaia sea faatelega e faapea: “E avanoa pea lava ou faitotoa, e le punitia i le ao ma le po; ina ia aumaia ia te oe le oloa o nuu ese.”—Isaia 60:11.
Maeu le matagofie o le vaai atu i le faitau miliona o tagata mai nuu uma o lolofi mai i le faalapotopotoga a Ieova ma ua aʻoaʻoina i le auala e faasaoina ai mai le puapuaga tele ma agaʻi atu ai i le lalolagi fou a le Atua! (2 Peteru 3:13) E mafai ona ou faapea atu ma le faamaoni lava, o le faiva faataimi atoa ua faamaonia le sili atu ona tāua ia te aʻu nai lo se isi lava mea ua ofoina mai e le lalolagi. Ioe, ua ou mauaina e lē o oloa o auro, ae o taimane faaleagaga lea ua faaoaina ai loʻu olaga i se tulaga e lē mafaatusalia.
[Ata i le itulau 23]
O Michalis ma Eleftheria Kaminaris
(Itu Taumatau) Le vaega e lolomia ai tusi i Lombardou Street