Se Faaliliuga o le Tusi Paia na Suia ai le Lalolagi

Ina ua amata e Mose le perofeta a le Atua ona tusia le Tusi Paia ua sili atu nei i le 3,500 tausaga talu ai, sa na o le tasi lava si tamai nuu sa mafai ona latou faitauina. (Teuteronome 7:7) O le tulaga lena na iai ona sa maua le Tusi Paia e na o le uluai gagana Eperu lava a lena nuu. Peitai, na oo mai le taimi na suia ai lena faiga.

O LE salalau atu o le feau a le Tusi Paia ma ona āuga lelei i le faagasologa o senituri ua matuā faapogaia e ala i lona uluai faaliliuga—le Septuagint. Aisea na faia ai? Ma pe e mafai ea ona fai atu ma le saʻo e faapea o le Tusi Paia lenei na suia le lalolagi?

Po o se Faaliliuga Faagaeeina?

Ina ua mavae lo latou faaaunuua i Papelonia i le senituri e fitu ma le ono T.L.M., e toatele tagata Iutaia sa nonofo ai pea i fafo mai o laufanua o Isaraelu ma Iuta. O tagata Iutaia sa fananau mai a o faaaunuua, sa avea le gagana Eperu ma a latou gagana lona lua auā sa latou tautatala i le gagana a le nuu sa latou nonofo ai. E oo ane i le senituri lona tolu T.L.M., ua iai se vaega o tagata Iutaia ua nonofo i Alexandria, i Aikupito—o se ogatotonu iloga o aganuu i le Emepaea o Eleni. Sa iloa e nei tagata Iutaia le aogā o le faaliliuina o le Tusi Paia i le gagana Eleni, o le gagana lea sa latou tautatala ai.

E oo ane i le taimi lena, o loo tusia le feau atoa a le Tusi Paia i le gagana Eperu, ma ni nai vaega itiiti lava sa tusia i le gagana Arama lea e fesootai atu i ai. Po o le a avea ea le faaupuina o le Afioga a le Atua i se isi gagana ese ma mafuaaga e faaitiitia ai āuga malolosi o lona faagaeeina tauatua, ia po o le taʻitaʻia ai foi i le sese ona faamatalaina? Po o le a faataga ea e tagata Iutaia, ia na tuu atu i ai le Afioga a le Atua, e faaseseina le feau e ala i le faaliliuina?—Salamo 147:19, 20; Roma 3:1, 2.

O nei mataupu faaeteetegata na faapogaia ai le lē toafimalie. Peitai, o le manatu mamafa faapea o le a lē toe malamalama tagata Iutaia i le Afioga a le Atua sa laualuga i isi popolega uma. Sa faia se faaiuga ina ia saunia se faaliliuga i le gagana Eleni o le Torah—o uluai tusi e lima o le Tusi Paia, ia na tusia e Mose. Sa faafaigata ona malamalama i le auala na fai ai le galuega i lona faagasolo mai. E tusa ai o le Letter of Aristeas, o le pule Aikupito o Ptolemy II (285-246 T.L.M.) sa manao i se kopi o le Penetatuka (po o, le Torah) e faaliliu i le gagana Eleni mo lana potu tusi. Sa ia tofia tagata atamamai faapitoa Iutaia e 72, o ē na ō atu i Aikupito mai i Isaraelu ma faamaeʻa ai le faaliliuga i aso e 72. Sa faitauina atu lenei faaliliuga i tagata Iutaia, o ē na latou faapea mai e lē gata e matagofie ae e saʻo foi. Na taʻua mulimuli ane e i latou sa faamaopoopoina lenei galuega e faapea sa tuuina tagata faaliliu taitoatasi i potu eseese, peitai e tutusa lelei a latou faaliliuga, e aunoa ma se isi e sala ese sana mataitusi. Talu ai e tusa ma le 72 le au faaliliu, na iu ai ina taʻua lenei faaliliuga o le Tusi Paia i le gagana Eleni o le Septuagint, e faavae mai i se upu Latina o lona uiga o le “Fitusefulu.”

O le toatele o tagata aʻoga i aso nei e ioe faapea o le Letter of Aristeas o ni tusitusiga e lē moni aʻiaʻi. Latou te talitonu foi o le faapogai o le faaliliuina na māfua mai, e lē o Ptolemy II, ae o taʻitaʻi o tagata Iutaia i Alexandria. Peitai o tusitusiga a le faifilosofia Iutaia mai i Alexandria e suafa ia Philo atoa ma le tusitala Iutaia o talafaasolopito o Josephus faapena foi le Talmud, o loo faaalia uma ai lava le talitonuga masani sa i tagata Iutaia i le uluai senituri e faapea o le Septuagint sa faagaeeina e pei lava foi o uluai Tusitusiga Paia. O nei talitonuga e mautinoa na māfua ona o ni taumafaiga ina ia talia le Septuagint e tagata Iutaia i le lalolagi atoa.

E ui lava o le uluai faaliliuga sa aofia ai na o tusi e lima na tusia e Mose, o le igoa Septuagint o loo ua faasino atu i Tusitusiga Eperu atoa ua faaliliuina i le gagana Eleni. O isi tusi na totoe sa faaliliuina i le sili atu i le selau tausaga pe ā mulimuli mai ai. Na i lo le avea o se taumafaiga tuufaatasi, o le saunia o le Septuagint atoa sa faasolosolo mālie ona fai. Sa eseese tomai ma le atamamai o le au faaliliu i le gagana Eperu. O le tele o tusi sa faaliliuina upu i le upu, sa matuā iloga lava ona faia faapea i nisi taimi, ae sa lei faia faapea e isi tagata faaliliu. O nisi tusi o Tusi Paia Eperu o loo maua i faaliliuga pupuu ma uumi. E oo mai i le iuga o le senituri lona lua T.L.M., ua mafai ona faitauina tusi uma lava o le Tusi Paia Eperu i le gagana Eleni. E ui lava i ona iuga eseese, o āuga o le faaliliuina o Tusi Paia Eperu i le gagana Eleni sa matuā sili atu na i lo le mea sa faatalitalia e le au faaliliu.

Po o Iafeta e i Faleie o Semu?

I le talanoaina o le Septuagint, o loo sii mai ai e le Talmud le Kenese 9:27 e faapea: “E . . . mau foi . . . Iafeta i faleie o Semu.” (Megillah 9e, Talmud Faa-Papelonia) Sa faamatala faafaatusa e le Talmud e faapea e ala i le matagofie o le gagana a le Septuagint, o Iafeta (le tamā o Iavana, lea e tupuga mai ai tagata Eleni) sa mau i faleie o Semu (le augātamā o le nuu o Isaraelu). Peitai, e mafai foi ona faaupu faapea ona o le faauigaina a le Septuagint, sa mau Semu i faleie o Iafeta. E faapefea lena mea?

Ina ua mavae le tulai mai o Alesana le Sili, i le vaega mulimuli o le senituri lona fa T.L.M., sa faia ai se taumafaiga malosi ina ia faalautele atu le gagana Eleni ma aganuu i nuu uma sa pulea e Eleni. Sa taʻua lenei faiga o le Hellenization. Sa manatu tagata Iutaia ua osofaia ai i lenei mea a latou aganuu. Afai o le a olaola aganuu a Eleni ma ana filosofia, o le a oo ina mou atu le lotu totino a tagata Iutaia. O le ā e ono taofia le salalau atu o lenei osofaiga?

E faatatau i se tasi o uunaiga atonu sa i tagata Iutaia ma māfua ai ona faaliliu le Septuagint, na faapea mai le tagata faaliliu Iutaia o le Tusi Paia o Max Margolis: “Pe afai e ao ona manatu se tasi o tagata Iutaia na faapogaia lenei faaliliuga, e ao ona faaaofia ai ma le isi manaoga, o le faaavanoa atu lea o le Tulafono a tagata Iutaia i tagata o Nuu Ese ma ia faatalitonu le lalolagi e faapea o loo i tagata Iutaia le aganuu lea e tutusa ma le atamai o Hellas [Eleni].” O le mauaina o le Tusi Paia Eperu e tagata sa tautatala i le gagana Eleni sa avea e lē gata e tali puipui atu ai ae avea foi o se mea e mafai ona faaaogā e osofai atu ai.

O le fuafuaga a Alesana lea sa taʻua o le Hellenization na avea ai le gagana Eleni ma gagana faava-o-malo a le lalolagi. E oo lava ina ua toilalo le malo o Alesana ia Roma, ae sa avea pea le gagana Eleni taatele (po o le, Koine) ma gagana e faaaogā i fesootaiga ma fefaatauaiga a atunuu. Pe na māfua lenei mea ona o ni taumafaiga moni lava ia po o se mea foi na teʻi lava ua iai, sa vave tele ona talia le faaliliuga o Tusi Paia Eleni lea sa taʻua o le Septuagint i aiga ma loto o le toatele o tagata, o ē e lē o ni tagata Iutaia ma sa lē masani muamua i le Atua ma le Tulafono a tagata Iutaia. O iuga sa matuā maofa ai lava.

Tagata Liulotu ma Ē Matataʻu i le Atua

E oo ane i le senituri muamua T.A., ua mafai e Philo ona tusi mai e faapea “o le matagofie ma le mamalu o tulafono a Mose sa matuā siitia maualuga e lē na o tagata Iutaia, ae sa faapena foi i isi uma lava atunuu.” E faatatau i tagata Iutaia sa nonofo i fafo atu o Palesitina i le uluai senituri, na fai mai le tusitala Iutaia o talafaasolopito e suafa ia Joseph Klausner e faapea: “E faigata ona talitonuina e faapea o lenei miliona o tagata Iutaia e na o Palesitina itiiti lava na ō mai ai. E lē mafai ona faafitia le mea moni e faapea o lenei faatelega o le faitau aofai o tagata Iutaia e aofia ai le aofaiga tele o tane ma fafine liulotu.”

Peitai, o nei faamatalaga faaoso naunau sa lei mafai ona faamalamalamaina ai le tulaga atoa o mea na iai. Na taʻua e le tusitala o Shaye J. D. Cohen, o se polofesa o le talafaasolopito o tagata Iutaia e faapea: “E toatele tagata o nuu ese, o tane ma fafine, na faaliliu mai i le faa-Iutaia i senituri mulimuli T.L.M. ma uluai senituri T.A. e lua. Peitai, e sili atu foi ona toatele le faitau aofai o tagata o nuu ese o ē na latou talia ni nai vaega o le faiga o mea faa-Iutaia ae sa lei liliu atoatoa atu i ai.” E taufai faasino uma atu Klausner ma Cohen i nei tagata e lei faaliliuina e faapea o ē matataʻu i le Atua, o se faaupuga sa taatele i le tele o tusitusiga i le gagana Eleni i lena taimi.

O le ā le eseesega i le va o tagata liulotu ma ē matataʻu i le Atua? O tagata liulotu o tagata na suia atoatoa le tapuaiga, sa vaai ia i latou o ni tagata Iutaia i so o se tulaga auā na latou talia le Atua o Isaraelu (teena uma isi atua), fai le peritomeina, ma auai atu faatasi ma le nuu o Isaraelu. I le tuufaafeagai, na faapea mai Cohen e faatatau i ē matataʻu i le Atua e faapea: “E ui lava e tausia e nei tagata o nuu ese le tele o vala o le faa-Iutaia ma latou faamamalu ma faaaloalogia i so o se tulaga ia le Atua o tagata Iutaia, latou te lei manatu ia i latou o ni tagata Iutaia ma lei vaai foi isi tagata ia i latou e faapea o ni Iutaia.” Sa faamatala e Klausner i latou e faapea o loo “nonofo i luga o le aupa,” auā sa latou talia le talitonuga faa-Iutaia ma “tausia se vaega o ana aganuu, peitai . . . sa lei avea atoatoa i latou ma Iutaia.”

Atonu sa fiafia nisi i le Atua ona o talanoaga ma tagata Iutaia sa auai i gaoioiga faamisionare ia po o le matauina foi o le ese mai o i latou i amio, i aganuu, ma gaoioiga. Ae ui i lea, na avea le Septuagint ma meafaigaluega autū i le fesoasoani i nei tagata matatau i le Atua ina ia aʻoaʻoina e faatatau ia Ieova le Atua. E ui e leai se auala e mafai ona iloa tonu ai le aofai o ē matataʻu i le Atua sa iai i le uluai senituri, ae e lē fesiligia le faasalalau atu e le Septuagint o se vaega o le poto e faatatau i le Atua i le emepaea atoa o Roma. E ala foi i le Septuagint, na faataatia ai se faavae o le galuega tāua.

Sa Fesoasoani le Septuagint e Sauniunia le Ala

Sa telē le vaega a le Septuagint i le faasalalauina o le Faa-Kerisiano moni. E toatele tagata Iutaia e tautatala i le gagana Eleni sa faatasi ai ia i latou na amataina le faapotopotoga Kerisiano i le Penetekoso i le 33 T.A. Sa aofia ai foi tagata liulotu ia i latou na avea ma soo o Keriso mai i lena uluai amataga mai. (Galuega 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Talu ai o tusitusiga faagaeeina a aposetolo o Iesu ma isi uluai soo sa faanaunau ia matuā toatele nisi e mafai ona faitau ai, sa tusia ai i le gagana Eleni.a O lea la, o le tele o mau sii mai le Tusi Paia Eperu ia o loo i le Tusi Paia Eleni e faavae mai i le Septuagint.

Sa iai foi isi e ese mai i tagata Iutaia ma tagata liulotu na nofo sauni e talia le feau o le Malo. O Konelio le tagata o Nuu Ese “o le tagata amio Atua, ma le mataʻu i le Atua, atoa ma lona aiga uma, o lē avatu mea alofa e tele i le nuu, ma ua tatalo i le Atua e le aunoa.” I le 36 T.A., na avea ai Konelio, o lona aiga, ma isi sa faapotopoto ai i lona aiga ma uluai tagata o Nuu Ese ua papatisoina e avea o ni ē e mulimuli ia Keriso. (Galuega 10:1, 2, 24, 44-48; faatusatusa i le Luka 7:2-10.) Ina ua femalagaaʻi le aposetolo o Paulo i Asia Itiiti ma Eleni, sa ia talaʻi atu i le toatele o tagata o Nuu Ese o ē o loo matataʻu i le Atua faapena foi ma “tagata Eleni o ē e tapuai i le Atua.” (Galuega 13:16, 26; 17:4) Aisea na nofo sauni ai Konelio ma isi tagata o Nuu Ese e talia le tala lelei? Sa fesoasoani le Septuagint e saunia le ala. Na taʻua e se tasi tagata aʻoga o le Tusi Paia e faapea o le Septuagint “o se tusi e mataina lona aogā, i le aunoa ma lea e lē faigofie ona faamatalaina ia Kerisinetoma ma tu ma aga a atunuu i sisifo o le lalolagi.”

Ua Aveesea le “Faagaeeina” o le Septuagint

Ona o le tele o le faaaogaina o le Septuagint na iu ina faapogaia ai se taunuuga lē lelei i tagata Iutaia. Mo se faaaoaoga, i talanoaga ma Kerisiano, na faapea mai tagata Iutaia o le Septuagint e lē o saʻo lona faaliliuina. E oo ane i le senituri lona lua T.A., ua matuā teena atoatoa lava e tagata Iutaia le faaliliuga lea sa latou uluai viiviia o se faaliliuga e faagaeeina. Na teena e le au rapi le tala tuufaasolo faapea e toʻa 72 le au faaliliu, i le faapea mai: “Na iai se taimi e toalima toeaina na faaliliuina le Torah mo le tupu o Ptolemy i le gagana Eleni, ma ua pei lena aso o se aso leaga ia Isaraelu tai pei o le aso lea na fai ai le tamai povi auro, talu ai e lē mafai ona faaliliuina saʻo le Torah.” Ina ia faamautinoa ua ioeina e tagata le manatu o le au rapi, na faatonuina ai e le au rapi se faaliliuga fou i le gagana Eleni. Sa faia lenei galuega i lona lua o senituri T.A. e le tagata liliu mai i le faa-Iutaia e suafa ia Aquila, o se soo o le rapi o Akiba.

Na lē toe faaaogaina le Septuagint e tagata Iutaia, ae na avea ma “Feagaiga Tuai” aloaia a le Lotu Katoliko na aliaʻi mai i lena taimi seia oo ina aveesea ona ua iai le Vulgate a Ierome i le gagana Latina. E ui lava e lē mafai e se faaliliuga ona faoa le tulaga o le uluai lomiga, e tāua le vaega sa faia e le Septuagint i le faasalalauina atu o le poto e faatatau ia Ieova le Atua ma lona Malo e ala ia Iesu Keriso. Ma le mautinoa lava, o le Septuagint o se faaliliuga o le Tusi Paia na ia suia le lalolagi.

[Faaopoopoga i lalo]

[Ata i le itulau 31]

Sa malamalama le toatele o tagata na talaʻi i ai Paulo i le “Septuagint”

[Ē Ana le Ata i le itulau 29]

Courtesy of Israel Antiquities Authority