Watchtower MIKANDA I MU INTERNETE
Watchtower
MIKANDA I MU INTERNETE
Kisongye
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILO
  • w14 9/1 esak. 3-6
  • Bantu abakyebe kulwisha nsenga bwa looso su?

Tatui bapete video.

Etufuile namu lusa, kui kintu kibakutshishua kukafika kui video.

  • Bantu abakyebe kulwisha nsenga bwa looso su?
  • Kitenta kya Mulami akilungula Bufumu bwa Yehowa—2014
  • Tu mitue twa mianda
  • Mianda i mumune
  • ABALWISHA NSENGA BWA LOOSO SU?
  • NSENGA IKWETE KUTUNGUNUKA NA KULWILA
  • MPANGO YA MUPANGI
  • NSENGA NKISHALELO KYETU BWA LOOSO
  • Nanyi akapaasha nsenga?
    Miisambo ibungi
  • Nsenga ayikabutulwa su?
    Ngaluulo ya ku nkonko ya mu Bible
  • Kushintuluka kua Klima na nshalelo eetu a mafuku e kumpala—Bible akula kinyi
    Miisambo ibungi
Kitenta kya Mulami akilungula Bufumu bwa Yehowa—2014
w14 9/1 esak. 3-6
Bana bakwete kwashila pepi na mema e butshafu pa mbalo yabadi balwishe

MIISAMBO YA MBANGILO

Bantu abakyebe kulwisha nsenga bwa looso su?

“Kipungo akyende, kipungo akifiki, nsenga ayiikala panka bwa looso.”​—NFUMU SOLOMONE, MU SIEKELE A 11 EB.Y.K.a

Bwa uno mufundji a Bible a kala, bungi bwa mafuku a muwa wa muntu mbwilekene ngofu na bipwa bibaapu kukita nsenga. Eyendo, takudi bipwa binunu, bipungo bikwete kufika na abyende, kadi nsenga ibapu kwisha ngofu na ikii nka na bukome bwa kulama muwa​—mpa na binobino.

Kubanga mu bipwa bibaadi bikisthikye Ngoshi ya kabidi ya nsenga ishima, nkumwekye kushintuluka kukata mu myanda ya bantu. Penda munda mwa bipwa bikile pa 70, bantu mbamone mushindo wi kusemuna bantu na bintu, kwisamba na bantu kukiila ku byamo bya kwisamba nabyo, na myanda ya teknoloji abyende kumpala na abishintuula ngofu mushindo wa kufuba na makuta. Bantu bebungi be mu nshalelo abashy’abelelanga binangu kumpala. Mu ano mafuku, bungi bwa bantu be pa nsenga mbukamine misusa isatu kukila kumpala.

Sunga mbyabya, bino byooso ta mbifikye kushii nkalakasho nya. Bikitshino bya bantu bikwete kulwisha nsenga mu mushindo washi, t’ayikyebe kwikala dingi bibayidi ku mbangilo. Dingi, bangi beena siyanse abamba shi, twibapwe kutwela mu kingi kipungo kipya mu myanda itale nsenga kyabetamina bu Anthropocène​—kipungo ki bantu na bukitshishi bukata pa nsenga.

Bible baadi mutemukye kufika kwa kipungo akikyebe muntu ‘kulwisha nsenga.’ (Bifumbulwe 11:18) Bangi bakwete kwiyipusha su twi mu kyakya kipungo. Mushindo kinyi w’abakyebe kulwisha nsenga? Eyendo shi bantu abakyebe kulwisha nsenga bwa looso?

ABALWISHA NSENGA BWA LOOSO SU?

Nsenga ayitungunuka na kulwila mu mushindo wayishy’akulumbuulwa dimo su? Bangi bena siyanse abanangushena shi, bi bukopo kubadiila kwakula shi, nsenga ayikyebe kulumbuluka. Mwanda tukwete kwisesela peepi na kipungo akikekala kibobo na mashika abishintuluka mususa umune na kufwishila bantu nkalakasho.

Kiimungu kii kunundu kwa mwengye wa mabwe a mema

Bu kileshesho, tubande kutala mabwe a mema a mu Antarctique a kupona nguba. Bangi bantu abamba shi su kibobo kya nsenga na mema akata kyatungunuka na kukamina, ano mabwe ngakumbeene kusunguluka. Mwanda nsembwe ya nguba ayikupilaa ku ano mabwe. Kadi su ano mabwe abasunguluka na abapeele, mema awo aatwele mu mbuu na aanyisha kumuusha. Mu mbalo ayikadikaa mufito wibungi mu mbuu, kibobo kya kaanya akitwelaa ke bungi mu yaaya mbalo na kusungulusha aa mabwe. Su kyakya kibobo kibatungunuka na kutwela, t’akwikala dingi mushindo wa kwikiimika. Bu abitungunuka aa mabwe na kusunguluka, mema aanyisha kuula na kutwadila bantu bebungi nkalakasho na masaku.

NSENGA IKWETE KUTUNGUNUKA NA KULWILA

Bantu bakwete kutuusha mayele elekenelekene bwa kumona mushindo wa kukila na myanda ikwete kulwisha nsenga yatumono ano mafuku. Angi mayele abadi batompe bwa mafuku e bungi ngatale kukita bwashi bantu bekale na nshalelo e buwa na kukwasha bwa kushintuula mwikelo wa bantu bashale mu nsenga. Mbipeta kinyi bimwekye?

Bi malwa, anka bu bikwete kulwila myanda ya makuta mu nsenga ishima, ndjo bikwete kutungunuka na kulwika bintu bi mu nsenga. Bantu bakwete kutungunuka na kupudisha mapeta e mu nsenga bukidibukidi mu mushindo wayishi ilombene kwiatusha dingi bu byayibaadi ayiatuusha kumpala. Twi balombene kukita mwanda kampanda su? Ungi muntu mulongye myanda itale bintu bi pa nsenga akula patooka shi: “Mu mushindo kampanda, tatwi na kishinkamisho akilesha mushindo wa kobesha kulumbuula nsenga nya.” Uno mwanda awipushena na bibaadi Bible mwambe shi: “Muntu ta nfumw’eshinda dyalondo nya.”​—Yeelemiya 10:23.

Ku lungi lupese, Bible etushinkamisha shi Efile Mukulu Mupangi, takatadiila bantu bwashi balwishe bintu bi mu nsenga. Mukanda wa Misambo 115:16 awamba shi: “Nsenga, mmwiyipe bantu.” Oolo, nsenga nyi “nkyabuntu kya muloo” akifiki kwi Nshetu e mwiyilu. (Jaake 1:17) Twikupwandikisha shi Efile Mukulu mmwitupe kino kyabuntu bwa mafuku apeela kubapu kishimine su? Nya! Mwanda mushindo wi nsenga aulesha shi mbeyipangye bwayidya kuyisha.

MPANGO YA MUPANGI

Mukanda wa Kibangilo awakula kantu pa kantu mushindo ubaadi Efile Mukulu mupangye nsenga. Ku kibangilo, nsenga ibaadi “kaume, iibisumanga, na mufito pa mema.” Kingi kintu kyabadi batemune nyi “mema”​—aakwasha bintu—​bi pa nsenga. (Kibangilo 1:2) Byabya Efile Mukulu bambile shi: “Etaata dikale kwanka!” (Kibangilo 1:3) Oolo, nsembwe ya nguba ibaadi isambukye kibambo kya lupapi, ndjo etaata nkumweneka pa nsenga bwa musango wa kumpala. Abo nkwakula bwa nsenga yiume na mema akata. (Kibangilo 1:9, 10) Akupu, “lubishi, bisooswa abitusha mbyo yaabyo, na mitshi ayipa bikuba bi na ntete yaabyo” nkumena. (Kibangilo 1:12) Bintu bi na muulo wa kulama na kukwasha muwa​—bu kileshesho, mushindo wi mitshi ayipete bidibwa ku bukwashi bwa nsembwe ya nguba—​abyo nkwikala kwanka. Bwakinyi abaadi balumbuule bino bintu byooso?

Mutemuki a kala Yeeshaya balesheshe Efile Mukulu bu Yawa: “Mubumbe na mukite nsenga, aye mwiyinyingishe, shi mwiyipangye i bisumanga, kadi mwiyibumbe bwabadya kwimushala.” (Yeeshaya 45:18) Bwa kwakula kalolo, mpàngo y’Efile Mukulu ngya shi bantu bashale mu nsenga bwa looso.

Bi malwa, bantu mbalwishe kino kyabuntu kibuwa ky’Efile Mukulu. Kadi mpàngo y’Efile Mukulu ta ngyalulukye. Ungi muntu a kala bambile shi: “Efile Mukulu ta mmuntu bwa kudimba, sunga mwana a Adame bwa kushintuula kyamba. Te kwakula, akutwa kukita.” (Mbadiko 23:19) Byabya, pamutwe pa kutadiila bantu abalwisha nsenga, kipungo kibapu kwisesela peepi kya “kabutu bwa baaba abalwisha nsenga.”​—Bifumbulwe 11:18.

NSENGA NKISHALELO KYETU BWA LOOSO

Mu mwisambo waye wa pa mwengye Yesu Kidishitu bambile shi: “Basha muloo anka beyishe, mwanda banapyane nsenga.” (Mateo 5:5) Akupu mu wawa mwisambo umune, Yesu baadi muleshe mushindo wabakyebe kupasha nsenga bwashi tabeyilwishanga. Baadi mulongyeshe balongi baaye bwa kuteka shi: “Bufumu boobe bufikye. Kyokyebe kikitshikye pa nsenga mumune na mwiyilu.” Oolo, Bufumu bw’Efile Mukulu, sunga guvernema, abukyebe kulombasha mpàngo y’Efile Mukulu bwa nsenga.​—Mateo 6:10.

Pabitale myanda ayikakitshi Bufumu, Efile Mukulu amba shi: “Talayi! Nayikasha bintu byooso bipya.” (Bifumbulwe 21:5) Bino abilesha shi Efile Mukulu akyebe kukaasha ino nsenga bwa kutuula ingi ipya su? Nya, mwanda kubanga kala nsenga ta ngikite mwanda wibubi. Pamutwe pa byabya, Efile Mukulu akyebe kukasha baaba bakwete kufwisha nkalakasho pa nsenga “baaba abalwisha nsenga,” ndumbulwilo a myanda ya bantu e kwanka lelo na ma guvernema aaye. Abamupyana kwi “eyilu dipya na nsenga ipya”​—guvernema mupya a mwiyilu, Bufumu bw’Efile Mukulu, bukwete kukunkusha nsenga ipya kukatukila mwiyilu.​—Bifumbulwe 21:1.

Bwa kupudisha kulwisha kwa nsenga, Efile Mukulu akyebe kwalushuula bintu bya pa nsenga bwashi ifikye nka bibayidi kumbangilo. Bwa kulesha mushindo aukyebe kukita Efile Mukulu, mufundji a misambo bafundjile ku bukome bwa kikudi kiselele shi: “Obofushaa nsenga yume na mpeshi, yatusha byumbulwa bibungi.” Ku bukwashi bwa kipungo kya kibobo na kya mashika bilombane, Efile Mukulu akyebe kwelela nsenga myabi bwashi ifikye mpaladiiso muule na bya kudya.​—Misambo 65:9-13.

Muyile abyamba secretere aye Pyarelal, Mohandas Gandhi, mukata a kipwilo kampanda kya mu Inde, bambile shi: “Nsenga ikwete kutuusha bintu bilombane bwa kulombasha lukalo lwa muntu ooso kadi ta mbwa kulombasha lwabi lwa muntu.” Bufumu bw’Efile Mukulu abukyebe kukatusha nsulo ya myanda ya pa nsenga pa kutwadila bantu kwaluluka mu mashimba aabo. Mutemuki Yeeshaya batemukile shi mu kumunana kwa Bufumu, bantu “tabakakitshinyi bubi sunga mwanda wa kibeshi” kwi muntu. (Yeeshaya 11:9) Byabya, lelo uno midiyo ya bantu be mu nshalelo ya mishindo yooso bakwete kulonga pabitale miiya ya muulo y’Efile Mukulu. Bakwete kwibalongyesha bwa kufula Efile Mukulu na muntu nabo, bwa kwikala na lutumbu, bwa kulama mbalo yatudi bashale, bwa kulama bintu bitwifunyishe, na kwikala na nshalelo mwipushene na mpàngo ya Yehowa pabitale bantu na nsenga. Bakwete kwibalumbuula bwa kushala mu mpaladiiso pa nsenga.​—Mulungudi 12:13; Mateo 22:37-39; Beena-Kolose 3:15.

Nsenga

Nsenga i na muulo ukata ngofu wayishii ilombene kushala kushi bantu

Mukanda wa Kibangilo aulondo mwanda wa bupangi bwa bintu na kufudisha na mayi aamba shi: “Efile Mukulu batadile byooso bibaadi mukite: bibaadi buwa bukabe.” (Kibangilo 1:31) Eyendo, Efile Mukulu takatadiila ino nsenga ibuwa bwashi ilwishibwe yooso nya. Kuuka kwa shi mu mafuku aafiki nsenga ayikekala bibuwa mu masa a Mupangi eetu a kifulo Yehowa Efile Mukulu akwitunyingisha. Mwitulee shi: “Balulame abakapyana nsenga, na abakemushala bwa looso.” (Misambo 37:29, NWT) Atukumiina shi wekale munkatshi mwa “balulame,” abakyebe kwitamina nsenga bu kishalelo kyabo kya looso.

a Ngatshibwe mu mukanda wa Mulungudi 1:4 mu Bible.

Mushindo wabakwete kulwisha nsenga kwi bantu

  • Kibambo kya lupapi kishikiile nsenga. “Kwi kishinkamisho akilesha binyibinyi shi kibambo kya lupapi, mema akata na nsenga yiume bikwete kooka kaalo . . . Mwanda ukata ukwete kukitshisha bino kubanga mu 1950 nyi mifubo ikwete kukita bantu.”​—American Meteorological Society, 2012.

  • Nsenga. “Peepi na bipindji 50 pa lukama bya nsenga mbebilwishe kwi midimo ayikitshi bantu, ikwete kutusha bipeta bibubi bwa bipangwa bilekenelekene, kulwisha bintu bikwete kudisha mitshi bi mu nsenga, . . . na kulwisha lupapi.”​—Global Change and the Earth System.

  • Mema akata. “Bipindji bya mema aekalaa mishipa 85 pa lukama mbapwe kwibiloba ngofu, mishipa ikwete kwenda na kupela, mu bingi mbapwe kwiyipudisha, sunga shi ibabanga dingi kwitandena.”​—BBC, September 2012.

  • Bipangwa bilekenelekene. “Bena siyanse bebungi abapwandikisha shi . . . su bipangwa bi na muwa bikwete kushimina bukidibukidi pa nsenga mu mushindo wabishy’akitshikile dingi, mpa mwanda wa bantu.”​—Mbebileshe kwi science.nationalgeographic.com.

Mbalo ishale bintu bi na muwa

Muntu mwinane mu kifunda kya nsenga, mema akata, na kibambo kya lupapi

“Mbalo ishale bintu bi na muwa” sunga “biosphère” nkinyi? Muyile ndumbulwilo a bena Amèrique atalaa bintu abyendaa mu lupapi (NASA), nyi “nkipindi kya Nsenga na kibambo kyayo kya lupapi sunga atmosfere, kilombene kulama muwa.” Anka bu kipusu ky’ei, biosphère e na mupimbo upela upuute planete eetu.

Mu ino mbalo mwi bintu byooso bi na muwa na mbalo ya kushalela bantu​—atmofere, nsenga na mema akata—​nyi kwabikwete kupetela bukome na bidibwa byabadi nabyo lukalo bwa kwikala na muwa. Bu kileshesho, mitshi ikwete kukaka nsembwe ya nguba na kwaluula dioxide de carbone, mema, na minerale bu oxigène na bidibwa. Bantu na nyema abakaka uno oxigène na kupeta bidibwa kadi abalwiisha mitshi dioxide de carbone na bingi bintu. Abikitshika nka byabya misusa na misusa. Byabya, bintu byooso mbilombene kutungunuka kwikala na muwa mu ino mbalo.

Ndjo bwakinyi, abalesha Efile Mukulu bu ‘yawa bapangile nsenga ku binangu byê.’ (Yeelemiya 10:12) Anka bu bibaadi ungi mupatuludi a Bible muleshe shi: “Kipindji kya nsenga kishadibwe nkipangibwe bwashi bantu bakite mifubo yabo panka na kwikishala.”

    Mikanda ya mu Kisongye (2011-2025)
    Tuuka
    Tuela
    • Kisongye
    • Tumina muntu
    • Byokumina
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Pabitale bya kufubisha
    • Bya kufubisha
    • Bya kufuamisha yobe
    • JW.ORG
    • Tuela
    Tumina muntu