-
Kuuku ebubiPasukayi!—2010 | Mweshi wa 5
-
-
Kuuku ebubi
We na “kuuku” oodi mupete ku bu nsongua. Mmu kukuashe bodia kuipusha munyingie na kukita bia’shi benobe bakukumiine. Nsaa yodi mukalakashue mu binangu, musango umune wende kuadi bua “kuipusha biya.” Biabia, toodi mulamate kuadi mu nshalelo oso.
Anka, ku kapeelakapeela, we mufikie mu kutundula biadi binyibinyi. Akutekie bua’shi wekale naaye mbalo yoso, sunga biekala’shi tuepusha biya kuikala naye mu angi ma mbalo. Pangi akupanga binangu bia kuipusha’shi we munyingie, kadi bino bioso mbua kuluisha bukome boobe bua mbidi. Kikile bioso, mmukudie ndambo yobe ya makuta.
Mu mafuku ashaale, wekalanga mutompe kutshiba kipuano naaye, anka ta mmukutadiile bua kuibikita. Mu ungi mushindo taadi nfumu oobe. Wenyongola poobe kuiukena naaye.
Nyi bi kipuano kinakio bantu abatomaa nfuanka na nfuanka. Kunyima kua kutoma nfuanka munda mua bipua 50 mungi muana mukashi abetamina bu Earline atentekiesha’shi: “Nfuanka baadi ankuasha kukila kuikala pepi na muntu. Baadi nka bu lole ande a kala—ingi nsaa baadi nka bu penda lole ande umune andi naaye.” Earline mmufikie mu kusangana’shi, nfuanka te nka penda kuuku nya, nyi nkintu ki na masaku. Mayi e ku mbangilo abadia kuikala afundibue pabimutale—kadi na kuilekeena kupeela. Pabalongiele’shi kutoma nfuanka kui bubi ku meso ku’Efile Mukulu, muanda akuluisha mbidi yabadi betupe kui Efile Mukulu, batshibile kiakia kiubishi.—2 Bena-Kodinda 7:1.
Mungi muana mulume abetamina bu Frank dingi baadi mulekie kutoma nfuanka muanda wa kusangasha Efile Mukulu. Anka kunyima ku’efuku dimune sunga abidi, babangile kukalaba mu nshibo muaye akimbi kapindi ka nfuanka kapone muushi mua bintu. Frank amba’shi: “Yaaya nyi nsaa inatshile kitshibilo kia nfudiilo, pa kuimona nkuete kukala mu nsenga mukuname bua kupeta kapindi ka nfuanka, bibaadi binduishe kuishimba. Kubanga nka paapa ntshi mutome dingi nya.”
Buakinyi nfuanka e na bukitshibi bui biabia? Mu kukimbuula mbafikie mu kusangana tubingilo tui bungi: (1) Bintu abituukaa mu nfuanka mbilombene kutuula muntu ku bupika kukila kutoma bintu abikolanaa bu kabangi. (2) kukaka bintu biabetamina bu nicotine nkulombene kuibituesha mu bongue penda mu sekonde musambo. (3) Nfuanka e na mbalo ikata mu nshalelo a bantu abamutomaa, e panka nsaa y’abadi, y’abatomo, y’abesamba, mpa na y’abakisha kapapi.
Eyendo, anka bu abibilesha Earline na Frank, mbibofule bua kuleka kino kiubishi kibubi. Su okuete kutoma nfuanka na okiebe kuleka, kubadika kua ino miisambo nkulombene nkukuasha bua kubanga nshalelo mupia.
-
-
Nyingisha kitshibilo kiobePasukayi!—2010 | Mweshi wa 5
-
-
Nyingisha kitshibilo kiobe
“Takui buanga sunga kilengieleshi kampanda bua kuleka kutoma nfuanka nya. Ku mbangilo nkuikala na kitshibilo, pamune na lukalo lua kuleka.”—“Stop Smoking Now!”
BINO, abilesha’shi su okiebe kuleka kutoma nfuanka, abitungu’shi wekale na kitshibilo kibukopo kia kuibikita. We kunyingisha kitshibilo kiobe naminyi? Kia kumpala, nangushena ku miabi yopete nsaa yolekie kutoma nfuanka.
Olama ekuta. Kutoma kibombi kuifuku, nkulombene kudia midiyo ya dolare ku kipua. “Ntshinaadi nauku bungi bua makuta anaadi natuusha bua kuula nfuanka nya.”—Gyanu, Nepal.
Wekala na muloo wibungi wa kuikala na muwa. Regina a mu Afrique du sud amba’shi: “Nshalelo ande babangile nsaa inaadi mulekie kutoma nfuanka, nabangile kuipusha bibuwa bukile.” Muntu atomaa nfuanka nsaa yalekie kumutoma, muenyi wa bintu, kupusha ku’eshiko dia bintu, bioso abilumbuluka ngofu, mu bioso e na bukome bua mbidi buibungi na mbidi ibuwa.
Mbidi yobe ayilongama. “Kuleka kutoma nfuanka akukuasha bana balume na bana bakashi ngofu, sunga bekala na bipua bungi kinyi.”—Centre américain d’épidémiologie.
Wekulupila obe nabene. “Ne mulekie kutoma nfuanka muanda ntankuminanga’shi nekale ku bukunkushi buaye nya. Nakumiinanga kuikala mukunkushi a mbidi yande ami nabene.”—Henning, Denmark.
Abikuasha kifuko kiobe na ba kuuku boobe. “Kutoma nfuanka . . . akuluisha bukome bua mbidi bua bantu bakuifunyishe. . . . Mu kukimbuula mbafikie mu kusangana’shi kuikala pepi na muntu atomo kukuete kuipaa bantu binunu ku kipua kioso na mukumbo wa cancer ka muifuafua na mikumbo y’eshimba.”—Soiciété américaine du cancer.
Osankisha Mupangi oobe. “Bakumiinwe, twitooshe’twe banabene ku mako ooso a mbidi.” (2 Bena-Kodinda 7:1, Kilombeno kipya 2014) ‘Kulambula mbidi . . . iselele, ayisangasha Efile Mukulu.’—Bena-Loma 12:1, Kilombeno kipya 2014.
“Nsaa inaadi mupushe’shi Efile Mukulu mmushikue biubishi abiluisha mbidi, natshile kitshibilo kia kuleka kutoma nfuanka.”—Sylvia, Espagne.
Misusa ibungi, t’abitungu kuimeena penda pa kuata kitshibilo nya. Tui balombene dingi kupeta bukuashi bua bangi bantu, mpa na bua kifuko na ba kuuku betu. Mbalombene kukita kinyi?
-
-
Kimba bukuashiPasukayi!—2010 | Mweshi wa 5
-
-
Kimba bukuashi
“Su muntu mmulombeene kwobesha ee buupenka, anka babidi abamushinamina.”—Mulungudi 4:12.
PATUDI na bukuashi bua mungi muntu, tui balombene kukambila muishikuanyi, sunga ekala naminyi. Biabia su we na lukalo lua koobesha kuleka kutoma nfuanka, mbilombene kuikala buwa bua’shi okimbe bukuashi mu kifuko kiobe na kui ba kuuku boobe—sunga kui mungi muntu amueneka’shi akumiina nkukusha na kuikala na luishinko noobe.
Kimba bukuashi kui bantu abaadi abatomo nfuanka kadi bapue kuleka, ta mbalombene penda nkupushiisha nya mbalombene dingi nkukuasha. Torben, mungi muina Kidishitu a mu Danemark amba’shi: “Bukuashi bua bangi bubaadi na muulo ukata kuandi. Abraham, mushalele mu Inde baadi mufunde’shi: “Kifulo kia binyibinyi kia kifuko kiande mpana bena Kidishitu nami nkinkuashe bua kuleka kutoma nfuanka.” Anka ingi nsaa t’abitungu kuimeena pa bukuashi bua kifuko na ba kuuku nya.
Mungi muana mulume abetamina bu Bhagwandas amba’shi: “Ne mutome nfuanka munda mua bipua 27 anka pa muanda wa kulonga abiamba Bible pabitale biubishi bibubi, natshile kitshibilo kia kuleka kumutoma. Natompele kupeelesha misusa bungi ya kumutoma. Nashintuluile ba kuuku bande. Nayile mpa na mu kukimba malango. Kushi koobesha. Ku nfudiilo, dingi efuku bufuku naadi mufunguile Yehowa Efile Mukulu eshimba diande mu luteko, namuteka buadia kunkuasha ndekie kutoma nfuanka. Akupu, ami nkoobesha!”
Kingi kintu ki na muulo kia kukita nyi nkuilumbuula ku nkalakashi ikumbene kumueka. Bu nkalakashi kinyi? Muisambo aulondo awiyipatuula.
[Kashibo ke mwisaki 5]
WE MULOMBENE KUTOMA MANGA?
Manga aakuasha bua kuleka kutoma nfuanka, bu buno buabetamina bu patch à la nicotine, abutuesha makuta ebungi biabia. Kumpala kua kuata kitshibilo kia kuibuula eyele ino nkonko:
Mbukuashi kinyi bui kukanka? Mishindo ibungi ya kubukiibua ayipeelesha mishindo ya koobesha pa kupeelesha akitakula muntu bua kuleka kutoma. Bantu bebungi t’abakumiina’shi ngalombene kukuasha nya.
Mmasaku kinyi e kuanka? Angi manga ngalombene kufuishila muntu bintu abikalakasha bu kulasa, lukalakashi lua mu binangu, lukalo lua kuiyipaa, na ingi nkalakashi. Lamiina’shi mbintu bia kubuka nabio nicotine abimutuesha mu mbidi mu ungi mushindo, abifuisha mpa na masaku mu mbidi. Mu kuakula kua kalolo muntu kuete kuibitoma ashaala ku bupika buabio.
Mbukuashi kinyi bungi bui kuanka? Muyile biabadi bakimbuule, bantu 88 pa lukama boobeshe kuleka kutoma nfuanka abalesha’shi, mpa kumuleka musango umune, kushi kutoma buanga.
-
-
Elumbuule ku nkalakashiPasukayi!—2010 | Mweshi wa 5
-
-
Elumbuule ku nkalakashi
“Naadi muate kitshibilo kia kuleka kutoma nfuanka bua kukaluila muan’etu kii tooka bakatuka mu kutandikua. Nyi ami nkulamika esaki mu nshibo difunde’shi: ‘Totomanga nfuanka.’ Kunyima kua nsaa umune, lukalo lua nicotine, nkubuuka muandi musango umune nka bu kipapi kia tsunami, ami nkutembesha mutshi wa nfuanka.” —Yoshimitsu, Japon.
NKA bu abilesha muanda wa Yoshimitsu, nkulombene kuikala nkalakashi nsaa y’okiebe kutshiba kutoma nfuanka. Dingi, muyile biabadi bakimbuule, mbasangane’shi bantu 90 pa lukama bashi boobeshe, mbabanguule kutoma nfuanka. Biabia, su okuete kutompa kuleka kutoma, bodia koobesha abitungu’shi wekale mupue kuilumbuula ku nkalakashi ilombene kutuuka. Nkalakashi kinyi ayikambaa kutuuka?
Malaka a nicotine: Ano malaka aakaminaa ngofu kunyima kua mafuku asatu, obe balekie kutoma, aende na kupeela munda mua mbingo ibidi. Mungi muntu baadi atomo nfuanka amba’shi mu aa mafuku, “malaka aafiki ndambondambo, kushi mu mushindo umune nya.” Sunga kunyima kua bipua, we kupusha malaka a kutoma musango mune. Su bibakitshika biabia, tobanganga kutoma musango umune nya. Tengiela munda mua minite itaano sunga kukila paapa, malaka a kutoma aakatuka.
Ingi mianda ayilesha’shi we na lukalo lua kutoma nfuanka: Ku mbangilo, bantu abekalaa na lukalakashi lua kutuula binangu mbalo imune bapasukie, mbalombene kubanga kutama. Mbalombene kupusha bitunduilo bu bino: mitanyo, mmue, kutuputa, kikoolo, kukutua kua kuipusha biya akutakula muntu mu kubanga kufiita munda pashi muanda, mpa na kukalakashua mu binangu. Misango ibungi, bino bintu abikitshikaa kunyima kua mbingo inanka sunga isamombo.
Mu yaaya nsaa ya nkalakashi, tala malango alombene nkukuasha. Kileshesho:
● Ata nsaa ibungi ya kulaala.
● Toma mema ebungi na mema a bikuba abetaminaa bu jus. Dia bidibua bibuwa.
● Kita kalashishi ka mbidi na nkatshinkatshi.
● Puwa bibukopo onangushene’shi ousha lupapi luibuwa mu poumon oobe.
Bintu bikumbene nkutakula mu kutoma nfuanka: Kui bintu na lukalo lulombene kubuusha malaka a kutoma nfuanka. Kileshesho, pangi wekalaa na lukalo lua kutoma nfuanka nsaa y’otomo kintu kampanda. Su mbiabia, nsaa y’okimbi kuleka kutoma nfuanka, toma kiokiebe kutoma luntuluntu. Mu kuenda kua mafuku we mulombene kutoma kipindi kila.
Nyi nkuamba’shi kui kuipushena kampanda mu binangu kulombene kushala kunyima kua kuleka kutoma nfuanka. Torben atupuanga kuisambila kumpala ashinkamisha’shi: “Kasha naleka kutoma nfuanka takudi bipua ekumi na kitema, kadi napushaa nka lukalo lua kumutoma nsaa yandi mu kuikisha bua kuata tu kafe.” Mu bioso, kipuano ki pa nkatashi pa bingi bintu na nfuanka akishiminaa mu kuenda kua mafuku.
Pabitale maalua, mianda ngilekene. Nsaa yokuete kulua na bia kuleka nfuanka we kupela kuenda mbalo yabeatomo, muanda bantu bebungi abalukiilaa mu kumutoma pabadi mbalo y’abeatomo na pababanga kutoma. Buakinyi?
● Sunga ndambo ya maalua ipeela ngilombene kukaamisha malaka aatusha nicotine.
● Bantu abatomaa maalua mu kisaka abatomaa dingi na nfuanka.
● Maalua aakutshishuaa muntu kuela binangu bibuwa na kukutua kua kapu. Bible amba’shi: ‘Nfinyo ayishimishaa kinangu kibuwa.’—Osea 4:11.
Bantu bokisha nabo nsaa: Sangula bantu bodia kukisha nabo nsaa kalolo. Shikua kuikala pamune na bantu abatomo nfuanka na balombene nkuteka bua kutoma pamune nabo. Suuka dingi bano abakiebe nkukutshishua kuitatshisha koobe bua kuleka kumutoma, kileshesho pa nkuelesha miseku pabitale uno muanda.
Lukalakashi lua mu binangu: Muyile kukimbuula mbasangane’shi, kipindi kia kasatu pa lukama misango ibidi kia bantu balukiile dingi mu kutoma nfuanka mpa muanda abaadi na nsungu sunga kukalakashua mu binangu. Su lukalakashi kampanda lua mu binangu alukubuushila malaka a kutoma nfuanka, tuula binangu biobe ku kingi kintu—pangi we kutoma mema, kusankunya bazoka, sunga kuenda mu kutemba. Etatshishe bua kuusha mianda ibuwa mu binangu biobe, bu kuela nteko kui Efile Mukulu pa kubadika Bible.—Misambo 19:14.
Shikua kukimba kuibingisha
● Nakaka nka musango umune.
Kia kuuka nkino: Penda kukaka musango umune nkulombeene kulombasha lukalo lua mbalo ayishalaa ma nicotine mu bongue misango 50 pa lukama munda mua nsaa isatu. Bino abitakula muntu mu kualukiila musango umune mu kutoma nfuanka.
● Kutoma nfuanka akunkuasha bua kupudisha nkalakashi ya mu binangu.
Kia kuuka nkino: Muyile biabadi balongie mbasangane’shi nicotine akaamishaa bungi bua ma hormones aafuishaa lukalakashi lua mu binangu. Kupusha kooso kua’shi lukalakashi lubaapu, nkulombene kuikala penda kupeela kua nsaa ipeela kua kuipusha’shi malaka abaapu.
● Bi bukopo buandia kuleka muanda ne mubiile kutoma nfuanka.
Kia kuuka nkino: Kupuandikisha’shi t’oobesha nkulombeene kukutshishua lukalo lua kuleka. Bible amba’shi: “Su obofula efuku dia mpombo, byaayba bukome bwobe mbupeela!” (Nkindji 24:10) Biabia, shikua binangu bia kupuandikisha’shi t’oobesha. Muntu oso akiebe kuleka kutoma nfuanka na alondo malango ebuwa bu ano abadi baleshe mu uno jurnale, mmulombene koobesha.
● Ne na lukalo lukile bukopo.
Kia kuuka nkino: Eyendo’shi lukalo lua kutoma aluikalaa bukopo kadi aluendaa na kupeela kunyima kua mbingo. Biabia lamata ku kitshibilo kiobe! Su bopusha dingi lukalo lua kutoma kunyima kua mieshi sunga kua bipua, alukidi, pangi kunyima kua minite ipeela —su tue mutembeshe nfuanka.
● Ne na maladi a mu binangu.
Kia kuuka nkino: Su okuete kutoma buanga muanda wa maladi a mu binangu, kileshesho bu kukalakashua mu binangu sunga na mukumbo wabetaminaa bu schizophrénie, teka munganga oobe akukuasha bodia kuleka kutoma nfuanka. T’emeena penda pa nkukuasha nya, pangi e nkupa buanga bulombene nkukuasha na mukumbo oobe bua’shi taunyishanga kutama sunga bua’shi buanga tabukukalakashanga ngofu bu bibolekie kutoma nfuanka.
● Su ntshi moobeshe, namono nka bu’shi ne mukutue kapu.
Kia kuuka nkino: Su kintu kampanda kibakualusha dingi mu kutoma nfuanka—bu biabikitshikilaa bantu bebungi abakimbi bia kuleka kutoma nfuanka—ta nkuamba’shi t’oobesha dingi nya. Tualukanga kumongo enda nka kumpala. Kupona musango umune ta nkuamba’shi bokutua koobesha nya. Kukutua kua koobesha t’akulesha’shi oshaala nka kushi kubuuka nya. Biabia tungunuka, oobesha!
Tuate kileshesho kia Romualdo, baadi atomo nfuanka munda mua bipua 26 mupue kumuleka takudi bipua 30. Mmufunde’shi: “Ntanguku misango bungi yandi mubanguule kutoma, misango yoso, naadi nepusha bibubi, nka bu’shi ntangobesha nya. Kadi nsaa inatshile kitshibilo kibukopo kia kuikala mu kipuano kibuwa na Yehowa Efile Mukulu ami nkumuteka misango ibungi buadia kunkuasha, nfudiilo a bioso naadi moobeshe kuleka kutoma nfuanka.”
Mu muisambo wa nfudiilo wa ku ino miisambo, atukataluula angi malango aakukuasha bua’shi wekale na muloo awikalaa nao muntu nsaa yalekie kutoma nfuanka.
[Kashibo/Foto i mwisaki 7]
NFUANKA OOSO AYIPAYISHENAA
Bantu abatomaa nfuanka a mishindo ibungi. Mungi nfuanka abamuudisha na mbalo yabaudishaa bia kudia, sunga mitshi ya kubuka nayo. Sunga mbiabia, OMS (Organisation mondiale de la santé) amba’shi: “nfuanka ooso ayipayishenaa.” Muntu mmulombene kufua na mukumbo oso wawa autukilaa ku kutoma kua nfuanka bu cancer sunga mukumbo w’eshimba. Nyina muana atomo nfuanka mmulombene kuluisha muana e muiyimi. Mmishindo kinyi ya nfuanka yabakuete kutoma?
Bidis: Nyi nfuanka abafungaa ku maasa abatomaa mu maumbo a mu Azi. Bintu bibubi abituukilaa ku miishi ya bidis, bu ka goudron, nicotine mpana bintu biabetaminaa bu monoxyde de carbone mbikile bino abikalaa mu nfuanka abetamina bu a cigarette.
Cigare: Abamukitaa na kaponda, abamufungu mu masaki a nfuanka. Mu kuilekena na nfuanka abashiikaa na kumutoma, su muntu bele yawa nfuanka mukanua, nicotine aaye atuelaa mu mbidi sunga ta mbamutembeshe.
Kreteks: Uno ekalaa musangie na bintu 60 bia nfuanka na na bilongo 40 pa lukama biabetaminaa bu clous de girofle. Atushaa bintu bibubi bu goudron, nicotine, mpa na monoxyde de carbone mbikile mpa na bino abikalaa mu nfuanka abetamina bu cigarete.
Kashiba (pipe): Kutoma ka pipe kui na masaku e mumune na a cigarette, muanda akupeyaa bantu cancer na ingi mikumbo.
Nfuanka abash’abashiikaa: Bu nfuanka a mu mpembe, a mukanua, sunga gutkha abakambaa kutoma mu Azi a kuushi. Nicotine aaye atuelaa mu mase kukidila mukanua. Uno mushindo wa nfuanka wi bubi nka bi nfuanka yoso.
Tushiba tui na mema (bongs, hookahs, narghiles, shishas): Mu bino bintu, miishi ya nfuanka ayikidilaa mu mema e muanka. Sunga mbiabia, bukome bua bulembe buaye abutuelaa mu mafuafua, abupeya bantu mukumbo wa cancer ingi nsaa t’abupuiyaa nya.
[Kashibo/Foto i mwisaki 8]
KUKUASHA MUNTU BUADIA KULEKA KUTOMA NFUANKA
● Tomutopekanga. Bibuwa kutumbula muntu na kumunyingisha pamutue pa kumutopeka na kumusaashila. Mulungule’shi: “Namono’shi we mulombene koobesha su botompo dingi” biabia bi na muulo pamutue wa kumulungula’shi: “Bobanga dingi kutoma nfuanka!”
● Ikala omufuila lusa. Etatshishe bua kufuila muntu akimbi bia kuleka kutoma nfuanka lusa su bakufiitshila munda. Ikala na mayi a kalolo bu kuamba’shi: “Nauku’shi bi bukopo anka napusha muloo pa kumona’shi okuete kuibikita.” Tokumanga kuamba’shi: “Onsankishanga biabia nsaa yoyikalanga otomo nfuanka!”
● Ikala kuuku ebua. Bible amba’shi: “Kuuku a binyibinyi afulaa nsaa yoso, nyi mmukuabo na muntu mutandikue bua nsaa ya makienga.” (Nkindji 17:17,NWT) Eyendo, tompa kuikala na luishinko na oleshe kifulo “nsaa yoso” kui muntu etatshisha bua kuleka kutoma nfuanka—sunga biekala nsaa kinyi na sunga ekala na binangu bi naminyi.
-
-
We mulombene koobesha!Pasukayi!—2010 | Mweshi wa 5
-
-
We mulombene koobesha!
NSAA ibalombana ya’shi ‘okankamane, okite mufubo.’ (1 Myanda 28:10) Mmianda kinyi ya nfudiilo yodia kukita ilombene nkukuasha bua koobesha?
Tshiba efuku. Muyile abilesha departema a mu États-Unis abetamina bu ministère américain de la Santé, efuku diotshibi bua kubanga kuleka kutoma nfuanka abitungu dikale mu mbingo ibidi ayifiki kunyima kua kuata kitshibilo kia kuleka kutoma nfuanka. Su bokitshi biabia, olama kitshibilo kiobe kibukopo. Ela kitunduilo ku diadia efuku mu kalandriye koobe, ebilungule ba kuuku boobe, na nulamate ku bianka sunga nshalelo oobe ashintuluka.
Ikala n’esaki diodi mufunde mianda ayikukuasha bua “kuleka kutoma nfuanka.” Muanka mmulombene kuikala ino mianda, mpa na ingi yoso ayinyingisha kitshibilo kiobe:
● Tubingilo toobe tua kuleka kutoma nfuanka
● Nimero ya telefone a bantu bomono’shi we mulombene kuitamina nsaa y’omono’shi t’oobesha dingi
● Binangu—bilombene nkukuasha bua koobesha kitshibilo kiobe, pangi ma verse a mu Bible bu Bena-Ngalatea 5:22, 23
Ikala na diadia esaki mbalo yoso yodi, na wedibadikie misango ibungi kuifuku. Sunga kunyima kua kuleka kutoma, ikala weditala nsaa yoso y’opusha malaka a kutoma.
Banga kutshiba biubishi abikutakula mu kutoma. Kumpala kua diadia efuku, banga kutshiba biubishi bioso bipushene na kutoma kua nfuanka. Bu kileshesho, su otomaa nfuanka musango umune obe kiabuuku ku lusala, toma mutshi wa kumpala kunyima kua nsaa mushima sunga kukila paapa. Su otomaa nsaa yokuete kudia sunga kunyima kua kudia, tshiba kiakia kiubishi. Shikua kuikala mbalo yabakuete kutoma kui bangi. Ikala otompo pa bupenka kuakula n’eyi di bukopo’shi: “Nya bofuambuka. Ne mupue kuleka kutoma nfuanka.” Kukita ino mianda akukulumbuula bu’efuku diolekie kutoma nfuanka, mpa na nkutentekiesha’shi mu mafuku apeela wekala muntu shatomaa dingi nfuanka.
Ikala muilumbuule. Peepi na diadia efuku, bunga bintu bioso bioyikala wele mukanua pamutue pa kutoma nfuanka bu: Ka carotte, bazoka, luashi, sunga bingi bintu. Lungula ba kuuku boobe sunga kifuko kiobe efuku diolekie kutoma nfuanka na biabadi balombene nkukuasha. Kumpala ku’efuku dimune, sumbula bintu biodi muele buto bua nfuanka, kantu kotembeshaa nako nfuanka, mpa na bingi bintu bilombene kuikala bu muteo bua kutoma nfuanka, kileshesho bu kuikala na nfuanka mu nshibo, mu motoka, mu mpaaya, sunga ku mbalo yobe ya mufubo. Muanda kuteka kuuku oobe buadia nkupa nfuanka sunga kumuula kui bukopo pe kuikala naaye mu mbalo yolaminaa bintu sunga tiroir! Kukatusha biabia, tungunuka na kuteka Yehowa bua’shi akukuashe; kita biabia ngofu kukila efuku diobe dia nfudiilo dia kuleka kutoma nfuanka.—Luka 11:13.
Bantu bebungi mbatshibe kipuano kiabo na nfuanka, aye ayikalanga bu kuuku aabo a p’eshimba, kuuku ebubi baadi mulombene kuibafuishila masaku. Noobe namu we mulombene koobesha. Wekala na mbidi bukome na okepusha bu taadi bulungantu.
[Foto i mwisaki 9]
Ikala n’esaki diodi mufunde mianda ayikukuasha bua kuleka kutoma nfuanka, na wedibadikie misango ibungi kuifuku
-