SHAPITRE A KABIDI
Bible mmukanda w’Efile Mukulu
Nkinyi akilesha shi Bible mwilekene na ingi mikanda?
Mushindo kinyi ulombeene Bible nkukwasha bwa kupudisha nkalakasho yoodi nayo?
Bwakinyi we kutuula lukulupilo mu myanda ayitemuka Bible?
1, 2. Nkinyi akilesha shi Bible nyi nkya buntu kikata ky’Efile Mukulu?
OTENTEKYESHA efuku dibabadi bakupe kya buntu kwi kuk’obe a p’eshimba su? Kushi mpaka, wawa mwanda ubaadi ukusankishe ngofu na ukukume kwishimba. Na dingi, kya buntu akilesha shi muntu bakupa kyanka aata bukuuku bwenu na muulo. Abimweka shi boodi mutumbule yawa kuuku obe ngofu bwa kya buntu kyaye.
2 Bible nyi nkya buntu kitupe Efile Mukulu, na twi na kya kwikala na lutumbu. Uno mukanda ushi bu mikanda yooso awitulesha myanda yatushibadya kuuka su Bible te kwanka. Bu kileshesho, awitulungula pabitale kupangibwa kwa eyilu diule na nyenyenyi, kwa nsenga, mpa na kwa mulume na mukashi ba kumpala. Mu Bible mwi miiya ayitukwasha bwa kupudisha nkalakasho na binyongwa byatufumankana nabyo mu nshalelo etu. Alesha mushindo aukyebe Efile Mukulu kukumbasha mpango yaaye na kulumbuula myanda pa nsenga. Bible nyi nkya buntu kikata!
3. Bu bi Yehowa mwitupe Bible, abilesha shi akyebe kinyi na bwakinyi abitusankisha?
3 Bible nyi nkya buntu kya muulo ukata, mwanda etulongyesha pabitale Yehowa Efile Mukulu, Aye mwitupe kyanka. Bu byadi mwitupe uno mukanda abimweneka shi akyebe tumuukye kalolo. Byabya, Bible e nkukwasha bwa kwisesela pepi na Yehowa.
4. Nkinyi akikukanyisha pabitale mushindo wabakwete kwabila Bible?
4 Su we na obe Bible, uuka shi twe bupenka nya. Bible mbamwalule mushima sunga bipindji mu ndjimi ikile 2 600 na bantu bakile 90 pa 100 mu nsenga ishima be na Bible. Na dingi, ma Bible kukila mudiyo aabilwa ku lubingo looso. Nkupwe kutuuka midiyala ya ma Bible, ashima sunga bipindji. Ky’eyendo takwi ungi mukanda wi mumune na Bible nya.
5. Mushindo kinyi wi Bible “mmufundjibwe ku bukome bwa kikudi ky’Efile Mukulu”?
5 Na dingi, Bible ‘mmufundjibwe ku bukome bwa kikudi Ky’Efile Mukulu.’ (Badika 2 Timotee 3:16, NWT.) Mu kipaso kinyi? Bible nabeene amba shi: “Nku bukome bwa kikudi kiselele kubekele bantu balungule myanda ayifiki kwi Efile Mukulu.” (2 Mpyeele 1:21) Twate kileshesho: Ungi muntu mununu balungula mwana aye bwashi amukwashe bwa kufunda mukanda wadya kutumina muntu kampanda. Wawa mukanda wi na mayi a yawa muntu. Byabya, nyi mukanda waye, ta mukanda wa mwana nya. Bi mumune na Bible, mwi mayi a Efile Mukulu, tamwi mayi a baaba bantu babaadi bamufunde nya. Byabya, Bible mushima nyi “eyi dy’Efile Mukulu.”—1 Beena-Tesalonika 2:13.
MWI MYANDA IPUSHENE NA Y’EYENDO
6, 7. Bwakinyi kwipushena kwa myanda i mu Bible kwi na kya kwitukanyisha?
6 Bible baadi mufundibwe munda mwa bipwa kukila 1 600. Bantu babaadi bafunde Bible abaadi na muwa mu bipungo bilekene na abaadi na nshalelo mwilekene. Bangi abaadi ba kidime, balobi ba mishipa, na balami ba mikooko. Bangi abaadi batemuki, bansushi, na banfumu. Luuka, ungi mufundji a Bible baadi munganga. Sunga bibaadi bafundji ba Bible na nshalelo mwilekene, myanda i mwanka ngipushene kubanga ku mbangilo mpa na ku nfudiilo.a
7 Mukanda wa kumpala wa mu Bible aulesha mushindo ubabangile nkalakasho ya bantu. Mukanda wa nfudiilo aulesha shi nsenga ishima ayikaluluka mpaladiiso, sunga bu lupango lwibuwa. Mu Bible mushima abetulondela myanda ikitshikye munda mwa binunu bya bipwa na kipindji kyooso kya Bible akitukwasha bwa kupusha kalolo bi mpango y’Efile Mukulu na mushindo wayikakumbana. Mushindo wipushene myanda i mu Bible awitukanyisha, kadi mukanda aufiki kwi Efile Mukulu wi nka na kya kwikala byabya.
8. Tuusha bileshesho abilesha mushindo wi Bible kwete kwisamba myanda ya siyanse nka byayidi.
8 Mu Bible mwi myanda ya siyanse y’eyendo. Mwi mpa na myanda ishibaadi iukikwe bipwa bibungi kumpala. Bu kileshesho, mu mukanda wa Beena-Leevi mwi miiya ibabapeele beena Isaleele pabitale kutuula muntu sha maladi a lwambu ku bula na pabitale mankenda. Aku naamu mu aa mafuku bantu ba mu maumbo abaadi ekungishene naabo tababaadi abauku yaaya myanda nya. Mu mafuku abaadi bantu tabauku kintu kikwate nsenga, Bible baadi mushinkamishe binyibinyi shi nsenga ‘ngimikwe pashi kintu.’ (Yoobo 26:7, EEM) Binyibinyi, Bible ta mukanda wa siyanse nya. Kadi nsaa ya kwete kwisamba myanda ya siyanse, kwete kwiyipatuula kalolo. Bino ta ndjo bilombeene kwikala mukanda aufiki kwi Efile Mukulu su?
9. (a) Bwakinyi atwamba shi Bible alondo myanda ya kala mu kipaso kyatudi balombeene kwiyikumiina? (b) Mushindo ubaadi bafundji ba Bible bamufunde na kululama kooso aukulesha kinyi pabitale Bible?
9 Palondo myanda ya kala, Bible kwete kwisamba myanda ya binyibinyi nka bibayidi. Kwete kulonda myanda yooso kantu pa kantu. Tatemuna penda mashina a bantu nya kadi atemuna dingi mpa na mashina a ba nkambwa baabo.b Mu kwilekena na bafundji ba ingi mikanda basha baleshaa bilema byabo, bafundji ba Bible mbaleshe kululama kwabo paabo kulesha bilema byabo mpa na bya bisamba byabo. Kileshesho, mu mukanda wa Mbadiko wi mu Bible, Moyiise mufundji awo baadi mukumine kilema kyaye kibaadi kimufwishe mu kunyokibwa bi bukopo. (Mbadiko 20:2-12) Ta twi balombeene kusangana kwakwa kululama mu myanda i mu ingi mikanda nya kadi atwikusangana mu Bible mwanda mmukanda w’Efile Mukulu.
MUKANDA WI NA BINANGU BIKUMBEENE KWITUKWASHA
10. Bwakinyi tabitukanyisha bu bi Bible mmukanda wi na binangu bikumbeene kwitukwasha?
10 Bu bi Bible mmufundjibwe ku bukome bwa kikudi ky’Efile Mukulu, ’akwasha mu kulambukisha, mu kulanga, mu kutuula myanda mu mulongo, na mu kunyoka na kululama.’ (2 Timotee 3:16, NWT) Binyibinyi, Bible mmukanda ukumbeene kwitukwasha. Mu Bible mwi kiukilo kya binyibinyi pabitale bantu. Tatwi balombeene kukanya shi Bible mmukanda wi byabya nya, mwanda Mwitupe wanka nyi Yehowa Efile Mukulu, Mupangi! Aye auku bi mu binangu byetu na byatupusha mu mashimba etu kalolo kukila atwe banabene. Na dingi,Yehowa auku kyooso kyatudi nakyo lukalo bwa kwikala na muloo. Auku dingi myanda yatusha kukita.
11, 12. (a) Yesu baadi mwakule myanda kinyi mu Mwisambo wa pa Mwengye? (b) Myanda kinyi ibuwa ingi i mu Bible, na bwakinyi malango aetupa Bible tangatale penda kipungo kampanda?
11 Banda kutala mwisambo wa Yesu wabetanyinaa bu Mwisambo wa pa Mwengye, wi mu Mateo shapitre 5 mpa na ku 7. Mu uno mwisambo mubaadi malongyesha a muulo ukata, Yesu be mwisambile pabitale myanda ibungi ayilesha mushindo wa kwikala na muloo wa binyibinyi, wa kupudisha bilumbu, wa kusambila na mushindo wa kwikala na mweneno ebuwa pabitale bintu bya ku mbidi. Bishima bya Yesu bikii na bukome na mbikumbeene kwitukwasha lelo uno nka bu bya bibaadi mu mafuku abebyakwile.
12 Ingi miiya ayitupa Bible ngitale nshalelo a mu kifuko, biubishi bya ku mudimo, mpa na kipwano kyetu na bangi. Mayi aetupa Bible ngatale bantu booso, na malango e mwanka e nka bwa buwa bwetu. Binangu byooso bi mu Bible abebisamba mwiyi dy’Efile Mukulu dibalungwile mutemuki Yeeshaya shi: “Nnaami Yehowa Efile Mukulu oobe, akupa bulambukishi abukukwasha.”—Yeeshaya 48:17.
MUKANDA WA BUTEMUKI
13. Myanda kinyi itale Babilone ibaadi Yehowa mulungule Yeeshaya bwashi atemukye?
13 Mu Bible mwi myanda ibungi ya butemuki, ingi ngipwe kulombana. Tubande kwata kileshesho: Yehowa baadi mulungule mutemuki Yeeshaya, baadi na muwa mu siekele a mwanda kumpala kwa Yesu Kidishitu (K.B.B) bwashi atemukye shi kibundji kya Babilone akikabutudibwa. (Yeeshaya 13:19; 14:22, 23) Yehowa baadi mumuleshe myanda yooso pabitale mushindo wa bibaadi na kya kukitshika. Bibaadi abitungu shi basalayi abakwata kibundji baumishe mema a mwela wa mu Babilone na kutwela mu kibundji kushi kulwa ngoshi. Ta mbifudiile nka paapa nya. Yeeshaya batemukile mpa na eshina dya nfumu akakwata kibundji kya Babilone: Siiruse.—Badika Yeeshaya 44:27–45:2.
14, 15. Mushindo kinyi ubaadi ulombane ingi myanda itale butemuki bwa kabutu ka Babilone?
14 Bipwa bu 200 kunyima—bufuku bwa mwifuku dya 5, bwashi butokye mwifuku dya 6 dya mweshi w’Ekumi, 539 K.B.B.—basalayi babafikile pepi na Babilone. Nnanyi baadi mukunkushi aabo? Nyi mmwina Perse, eshina dyaaye Siiruse. Myanda yooso ibaadi pepi na kukitshika bwashi butemuki bwa kukanya bulombane. Kadi basalayi ba Siiruse abaadi na kya kukwata kibundji kya Babilone kushi kulwa ngoshi bu bibabadi batemukye su?
15 Beena Babilone abaadi na feete mukata bwabwa bufuku abaadi abemono mu kufukama mwanda wa bimano byabo bikata. Mu yaaya nsaa, Siiruse bapetele binangu bibuwa bya kulalula mema a mwela ubaadi aukidila mu kibundji. Mu kapindji kapeela mema nkwika mu mushindo ulombeene bantu kusabuka na kwisesela pepi na bimano bya kibundji. Kadi mushindo kinyi ubaadi ukumbeene basalayi ba Siiruse kukila bimano bya Babilone bwa kutwela mu kibundji? Bwa mwanda watushatuuku, mu bwabwa bufuku biibi bya kibundji bibaadi bishaale mwasa!
16. (a) Yeeshaya baadi mutemukye kinyi pabitale nfudiilo a kibundji kya Babilone? (b) Mushindo kinyi ubalombeene myanda ibadi itemukye Yeeshaya pabitale kushaala kwa kibundji kushi muntu mwimushale?
16 Pabitale Babilone, abaadi batemukye shi: “Taabakeemushaala dimo mu kipungo sunga nkimune nya. Sunga abatembelaa mu mapya [beena Arabe] taabemushimika tushibo twabo twa mapema, balami ba mikooko taabeemwimana dimo.” (Yeeshaya 13:20) Buno butemuki tabubaadi bwisambile penda kabutu ka kibundji nya. Bubaadi abulesha shi Babilone akabutudibwa bwa looso. We mulombeene kumona kulombana kwa bino bishima. Kibundji kya Babilone kishii kishale bantu kii mu bilometre 80 kuushi kwa Bagdad mwiumbo dya Irak—akilesha shi kibakwile Yehowa ku bukwashi bwa mutemuki Yeeshaya kibaadi kilombane. Bakwile shi: “Naakombo Babilone na lukombo, nshimishe byooso.”—Yeeshaya 14:22, 23.c
17. Kukumbana kwa butemuki bwa mu Bible akunyingisha lukumino lwetu naminyi?
17 Kumona mushindo wi Bible na myanda ya butemuki y’eyendo akunyingisha lukulupilo lwetu ngofu. Eyendo su Yehowa Efile Mukulu baadi mukumbashe myanda ibaadi mulee mafuku a kala, twi na kya kukulupila shi akumbasha mulayilo waye wa kukita mpaladiiso pa nsenga. (Badika Mbadiko 23:19.) Binyibinyi, twi na “lukulupilo lwa muuwa wa looso wabadi balee kumpala kwa bipungo byooso kwi Efile Mukulu shyaadimbanaa.”—Tite 1:2.d
“EYI DY’EFILE MUKULU DI NA MUWA”
18. Mmwanda kinyi wa muulo awakula Mpoolo mutumibwa pabitale “eyi dy’Efile Mukulu”?
18 Pabitale byatubakatuka mu kumona mu uno shapitre, abimweneka kalolo shi Bible mmukanda wilekene na mikanda yooso. Muulo wa Bible tangwimene penda mu kwipushena kwa pabitale myanda ya siyanse na nsaa yalondo kalolo myanda ya kala, binangu bikumbeene kwitukwasha na matemuki a binyibinyi nya. Mpoolo mutumibwa bafundile shi: ’Eyi dy’Efile Mukulu di na muwa na bukome, ndikale na maashi akile a mwele wa kimpulu autwele mpa na peabulwile muwa na kikudi, mpa na mu malunga afumankeene bongo na mifufwa, adipatuula mpango na binangu bya mu mashimba.’—Beena-Ebreeyi 4:12.
19, 20. (a) Mushindo kinyi ulombeene Bible nkukwasha bwa kwitalula? (b) We kulesha lutumbu bwa Bible kya buntu kitupe Efile Mukulu naminyi?
19 Kubadika “eyi” dy’Efile Mukulu sunga mwanda waye wi mu Bible nkulombeene kushintuula muwa wetu. Ndilombeene kwitukwasha bwa kwitalula kukila byatubaadi atwitalula kumpala. Twi balombeene kwiamba bu bafule Efile Mukulu, kadi byatukitshi na bikwete kulongyesha Bible, Eyi dipebwe n’Efile Mukulu, mbilombeene kufumbula bi binangu byetu binyibinyi, mpa na bi mwishimba dyetu.
20 Binyibinyi Bible mmukanda w’Efile Mukulu. Mmukanda autungu kubadika, kulonga na kwata na muulo. Tungunuka na kwiubidishena na myanda i mwanka bwa kulesha lutumbu loobe bwa kino kya buntu ky’Efile Mukulu. Su bwebikitshi, okapusha kalolo bi mpango y’Efile Mukulu bwa bantu. Pabitale bi mpango y’Efile Mukulu na mushindo wayikalombana, atukyebe kwibimona mu shapitre alondo.
a Sunga bikwete kwamba bangi bantu shi bingi bipindji bya Bible mbikutwene, tabakwete kwamba myanda y’eyendo nya. Tala shapitre 7 a mukanda wa La Bible: Parole de Dieu ou des hommes? wabadi batuushe kwi Batemwe ba Yehowa.
b Kileshesho, banda kutala byabesamba pabitale ba nkambwa ba Yesu umune ku umune mu Luuka 3:23-38.
c Bwa kuuka ingi myanda pabitale myanda ayitemuka Bible, tala mwisaki dya 27-29 mu broshire a Un livre pour tous, abadi batushe kwi Batemwe ba Yehowa.
d Kabutu ka Babilone ngumune wa ku myanda ibaadi itemukye Bible ibaadi ilombane. Ingi myanda ngitale kabutu ka kibundji kya Tiire na kya Niniive. (Ezekyele 26:1-5; Sofonii 2:13-15) Na dingi Danyele baadi mutemukye pabitale kwilondeena kwa mafumu akile mafumu ooso bukome mu nsenga abaadi aatungu kufika kunyima kwa Babilone. Mu ano mafumu mwi bufumu bwa beena Mede na beena Perse mpa na beena Greke. (Danyele 8:5-7, 20-22) Tala mu Apandise, mwisaki dya 199-201, pabitale matemuki ebungi a Mesiya alombane kwi Yesu Kidishitu.