Mikanda yatudi bafubishe mu Programe a bisangilo bya Bwina Kidishitu na mudimo wetu
LUBINGO LWA 5-11/7
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 11-12
“Mushindo awukumiina Yehowa’shi bafubi baye bamulangwile”
it-1-F 93-94 ¶7
Anyima
Kufuba na Anyima oobe oso. Nka byabadi bebileshe “anyima” akambaa kulesha muntu mushima. Aku namu bingi bifundwe abitutekye bwatudya kukimba bwa kufula na bwa kufubila Efile Mukulu ‘n’eshimba dyetu dyoso na anyima etu oso’ (Miy 4:29; 11:13, 18), Miiya Ikituulwe 6:5 amba’shi: ‘Ofule Yehowa Efile Mukulu oobe n’eshimba dyoobe dyooso na anyima oobe ooso na bukome boobe booso.’ Yesu bambile’shi abitungu kufuba na anyima oobe oso na bukome boobe boso, “na kinangu kyobe kyoso.” (Mak 12:30; Luk 10:27) Twi kwiyipusha bwakinyi mbateemune anyima pamune na byabya bintu byoso, aku namu anyima mmusangye byabya bintu byoso. Twate kileshesho akipatuula pangi ky’abipushisha: Muntu mmulombene kwipaana (kupaana anyima aaye) mu bupika na kufika bu mpika a mfumwaye. Anka ta mulombene kufubila mfumwaye n’eshimba dyaye dyoso na lukalo lwa kumusankisha, na ta mulombene kufubisha bukome bwaye boso na bibangu byaye byoso bwa kuyisha myanda ya mfumwaye kumpala nya. (Tala Ef 6:5; Kol 3:22.) Kadi mbateemune bino bintu bwa’shi tutuule binangu ku byanka, bwa kupela kwibiluba, na kwibifubisha mu mudimo wetu watufubila Efile Mukulu, na mwanaye batushiishe muwa waye bu nkuulo bwa kwitukuula. Bwa kufubila Efile Mukulu na “Anyima oobe oso” abitungu kwipaana obe oso, kushii kuleka kipindji sunga nkimune kya mbidi yobe, midimo yayo, ngobesha yayo, na nkalo yayo.—Tala Mat 5:28-30; Luk 21:34-36; Ef 6:6-9; Fid 3:19; Kol 3:23, 24.
it-1-F 231-232 ¶10
Kilambwilo
Babaadi batumine bena Isaleele eyi dya kubumbula bilambwilo bya ba mpangano na kulwisha misungu ishidilwe na mabwe ayimikwe abaabadi abebaka mbwipi mwabyo. (Efi 34:13; Miy 7:5, 6; 12:1-3) Ta babaadi na kya kwibambula sunga kulambula bana babo mu kaalo bu bibaadi abikitshi bena Kanaana. (Miy 12:30, 31; 16:21) Pa mutwe pa kwibaka bilambwilo bi bungi, bena Isaleele babaadi na kya kwikala nka na kilambwilo kimune bwa kulangwila Efile umune a binyibinyi. Na babaadi na kya kwikibaka nka mu mbalo ibaadi Yehowa musangule. (Miy 12:2-6, 13, 14, 27; tala kuno kwilekena na mu Babilona, mubaadi mwibakwe bilambwilo 180 penda bw’efile mukashi Ishtar.) Babalungwile bena Isaleele bwabadya kwibaka kilambwilo na mabwe ashi asee na kyamo kunyima kwabo kusabuka mwela wa Yordano (Miy 27:4-8), ngi bibakitshiine Yoshwa ku mwengye wa Ebale. (Yos 8:30-32) Kunyima kwa kwabila nsenga ibaabadi banyengye, kisamba kya Rubene, kya Gade, na kipindji kya kisamba kya Manase babaadi bebakye kilambwilo akimweka peepi na Yordano. Bino bibaadi bitushe kafutakanyi mund’a mafuku munkatshi mwa bingi bisamba, mpa na pababafikile mu kushinkamisha’shi bino ta bibaadi bu kusumbula kwa lukumiino nya, kadi bibaadi bu kitentekyesho kya lulamato kwi Yehowa Efile a binyibinyi.—Yos 22:10-34.
Mabwe a muulo a mu kikudi
it-1-F 1037
Mwengye wa Garizime
Kunyima kwabo kutshokola kibundji kya Ayii, muyile bibaadi byambe Moyise bisamba bya Isaleele bibaadi biibungye ku mwengye wa Garizime na Ebale ku bukunkushi bwa Yoshwa. Kwakwa nyi kubaadi mwilo upushe kw’abebabadikila myabi y’abapete su bakookyela Yehowa na milwa y’abapete su bakutwa kumukookyela. Kisamba kya Simeone, kya Levi, kya Yuda, kya Isakare, kya Yosefe, na kya Benyamine bibaadi biimane kumpala kwa mwengye wa Garizime. Bena Levi na musheto wa kilombeno babaadi bemane mwibanda na bingi bisamba bisamombo bibaadi biimane kumpala kwa mwengye wa Ebale. (Miy 11:29, 30; 27:11-13; Yos 8:28-35) Abimweneka’shi bisamba bibaadi bitalene na mwengye wa Garizime bibaadi abyaluula ku myabi ibaabadi ababadika lupese lwabadi, kadi bingi bisamba bibaadi abyaluula ku milwa ibaabadi ababadika ku lupese lwa mwengye wa Ebale. Abamba’shi babaadi babadikye myabi ku lupese lwa mwengye wa Garizime mwanda wa buwa bwao na bwa bufukye bwao, bilekene na mwengye wa Ebale ubaadi na nsenga ina mabwe na ishii na bufukye, anka Bible t’ashinkamisha mwanda sunga ngumune pabitale uno mwanda. Babaadi babadikye mwiya n’eyi di bukopo “ku meeso kwa kakongye kashima ka Isaleele, kumpala kwa bakashi, baana, pamune na beenyi bashaale munkatshi mwabo babaapetekyeelwe.” (Yos 8:35) Abimweneka’shi su kino kibumbu kikata kibaadi kipushe mayi muyile ma mbalo elekene etalene na ino myengye abaakidi, mwanda wa buwa bwa mbalo.—Tala ÉBAL (MONT).
LUBINGO LWA 12-18/7
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 13-15
“Bibaadi Mwiya wa Moyise awulesha’shi Yehowa apasukilaa balanda”
it-1-F 648 ¶5
Ky’ekumi
Abimweneka’shi kubaadi ky’ekumi kya panundu, kingi ky’ekumi kibaabadi abatuulu ku lupese ku kipwa kyoso bwa ungi mudimo, kushii penda bwa kukwatshishena ba tshiite-mwakwidi bena Levi, sunga mbibakidi akibakwasha. Mu binyinyi, babaadi abekifubisha na kibaadi akikamba kukwasha bifuko bya bena Isaleele nsaa ibaabidi abibungu bwa misangeelo ya mwilo. Pa bibaadi bukopo bwa kutwala ky’ekumi ku Yelusaleme mwanda wa bula, babaadi abekishintula ku makuta na bena kifuko babaadi abafubisha aa makuta ku Yelusaleme bwa byakudya na bwa mbalo ya kushaala ku bikongeno bya kishila. (Miy 12:4-7, 11, 17, 18; 14:22-27) Ku nfudiilo kwa kipwa kyoso kya kasatu na kipwa kyoso kya kasamombo kibaadi akikatwele na ku kyamusambo kya Sabato, kino ky’ekumi ta babaadi abekifubisha dingi bwa myanda itale bikongeno bya mwilo nya. Babaadi abekituulu ku lupese bwa bena Levi, benyi, bakashi kilele na bana ba nshiye babaabadi nabo.—Miy 14:28, 29; 26:12.
it-2-F 843-844
Kipwa kya Sabato
Babaadi abetanyina kipwa kya Sabato bu ‘kipwa kya kulekyeela [hash·shemit·tahʹ].’ (Miy 15:9; 31:10) Kipwa kya musambo kibaadi kya kwikisha kwa nsenga, ibaadi ayishaala kushii kudimibwa. (Efi 23:11) Bibaadi abitungu kwikisha sunga kulekyeela bishiyo. Kibaadi “kipungo kya kulekyeela mwishina dya Yehowa” bwa ntumbo yaye. Sunga bangi be na mweneno mwilekene, bangi bantu abamba’shi bishiyo ta babaadi nka abebilekyeela nya, anka muntu baadi eyapusha ta baadi atakula mukwabo mwina Ebelu bwa kumufuta kishiyo pa bukopo nya, mwanda ba kidime ta babaadi abawumbula kyakya kipwa nya. Anka su muntu baadi mwiyapule baadi mwenyi, muntu baadi mumwiyapushe baadi mulombene kumutakula bwadya kumufuta kishiyo kyaye. (Miy 15:1-3) Bangi ba Rabi abanangushena’shi byabya bingi bishiyo bibaabadi abatadiila, mbwa kukwasha bakwabo balanda, anka bishiyo bitale mwanda wa busunga bibaadi bilekene. Abakula’shi mu siekele a kumpala bino bipungo byetu, Hillel baadi mutushe mayi a kulonda aamba’shi: Muntu baadi mwiyapushe baadi mulombene kwenda ku tumiladi akaakula mayi bwa kukalwila bishiyo byaye bwa’shi tabishiminanga.—The Pentateuch and Haftorahs, par J. Hertz, Londres, 1972, p. 811, 812.
it-1-F 794 ¶2
Mpika
Miiya ibaadi itale kipwano kibaadi pankatshi pa mpika na mfumw’aaye. Mu Isaleele, mpika mwina Ebelu baadi mwilekene na mpika baadi mwenyi, mpika mwenyi baadi mubande kufika mu kushaala sunga mpika mwenyi baadi mufikye mu kushadidiila. Bu bibaadi mpika shii mwina Ebelu bu kintu kya mfumw’aaye, mfumw’aaye baadi mulombene kumulekyela mwan’aaye mulume bu bupyanyi (Lv 25:44-46), bibaadi abitungu kulekyeela mpika mwina Ebelu mu kipwa kyaye kya musambo kya bupika sunga mu kipwa kya Jibile, muyile kipwa akilombana kumpala. Mu kipungo kya bupika bwaye, mpika mwina Ebelu babaadi na kya kumukitshina myanda nka bu muntu abafutaa. (Efi 21:2; Lv 25:10; Miy 15:12) Mwina Ebelu baadi mwipane aye nabene bu mpika kwi mwenyi mushaale nabo, na kwi mwina kifuko a mwenyi mushaale nabo sunga kwi mwenyi mubande kufika bwa kushaala, baadi mulombene kwikuula aye nabene nsaa yoso, sunga’shi babaadi balombene kumukuula kwi muntu e na matalwa a kumukuula. Muulo wa nkuulo babaadi abeubadika muyile bungi bwa bipwa bibashaala mpa na ku kipwa kya Jibile sunga kipwa kyaye kya musambo kya bupika. (Lv 25:47-52; Miy 15:12) Pa baabadi abapoosola mpika mbulungantu, mfumw’aaye baadi na kya kumupa kya buntu kilombene kumukwasha bwa kubanguula nshalelo.(Miy 15:13-15) Su baadi mufikye mu bupika na mukashi, baadi mulombene kwenda naye. Kadi su mfumw’aaye nyi baadi mumupe mukashi, (mwenyi shii baadi na kya kupoososhibwa mu kipwa kya musombo kya bupika bwaye), yawa mukashi na bana baye babaadi abashaala bu bintu bya mfumw’aaye. Mu yaya nsaa, mpika mwina Ebelu baadi mulombene kwata kitshibilo kya kusangula su e kushaala na mfumw’aaye. Babaadi abamutubula etwi na mutubulo bwa kulesha’shi ashaala mpika bwa losoo.—Efi 21:2-6; Miy 15:16, 17.
Mabwe a muulo a mu kikudi
w06-F 1/4 31
Nkonko ya bantu ababadikaa
Nkinyi kyatulongyela ku mwiya wi mu Efilu 23:19: awamba’shi “Toteekyelanga mwan’a mbushi mu mabeele a nyina”?
Buno buludiki bwi mu mwiya wa Moyise bwatusangana misango isatu mu Bible, abwitukwasha bwa kumona myanda yabadi bapele kwi Yehowa, bi lusa lwaye na kalolo kaye. Abwitulesha dingi’shi Efile mmushikwe lulangwilo lwa madimi.—Efilu 34:26; Miiya Ikituulwe 14:21.
Kuteeka mwan’a mbushi sunga ungi nyema mu mabeele a nyinaye, bibaadi bikutwene na mpángo ya Yehowa. Efile Mukulu baadi mulumbule’shi mabeele a nyina adiishe mwana, na amukwashe bwa kukula. Muyile ungi muntu apatuula myanda ya mu Bible, kuteeka kana ka mbushi mu mabeele a nyinako “nkubepuula kipwano kiselele kituule Yehowa pankatshi pa mwana na nyinaye.”
Dingi, bangi abamba’shi kuteekyela kaana ka mbushi mu mabeele a nyinako kubaadi kipikwa kya ba mpangano bwa kunokyesha mpeshi. Su bi byabya, uno mwiya ubaadi ukwashe bwa kukalwila bena Isaleele ku bipikwa bya ndangwilo ya madimi na ku bikitshiino bya kifita bibaadi miilo ibefunyishe ayikitshi. Mwiya wa Moyise ubaadi ukandjikye bena Isaleele byabasha kulonda miiya ya byabya bisamba.—Bena-Levi 20:23.
Bwa kufudiisha, atumono mu uno mwiya bi lusa lukata lwa Yehowa. Dingi mu mwiya wa Moyise, mubaadi ingi miiya imumune ibaadi ayipele kukyengyesha kwa nyema sunga kwiyikitshina myanda mu mushindo wi bubi. Bu kileshesho, mubaadi’nyi miiya bu: wa kupela kulambula nyema shakitshine mafuku musambobidi na nyinaye, wa kwipa nyema efuku dimune na nyinaye sunga wa kukwata konyi na mayi aako sunga na twana twako mwiswa.—Bena-Levi 22:27, 28; Miiya Ikituulwe 22:6, 7.
Abimweneka patooka’shi mwiya wa Moyise taubadi uwule nka penda na miiya na bishila nya. Anka aa mayi a kulonda aetukwasha bwatudya kwikala na nshalelo alesha ngikashi ibuwa ya Yehowa.—Misambo 19:7-11.
LUBINGO LWA 19-25/7
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 16-18
“Mayi a kulonda bwa kusambisha bilumbu na kululama”
it-1-F 410 ¶2
Bumpofu
Bumpofu bubaadi kifwanyi kya kukutwa kwa kululama mwanda wa kutshibibwa kwa milomo kwa nsushi. Mu mwiya wa Moyise mubaadi myanda ibungi ibaadi ayidimusha pabitale kutshibibwa kwa milomo, bwedi, ntondo, mwanda ino myanda ngilombene kupuuta nsushi ku meso, na kumukutshishwa bwa kwikala shi na ntondo mu kutshiba kwa biimu. ‘Mwanda kutshiba milomo akubwikilaa abamono kalolo meso.’ (Efi 23:8) ‘Kutshiba kwa milomo akwipeyaa meso a ba sha binangu.’ (Miy 16:19) Nsushi sunga ekala na kapatupatu na kululama kwi naminyi, mmulombene kwikala mukitshishwe mu kukumiina kwaye sunga mu kuushi kukumiina kwaye na kya buntu akitukila kwi bantu be na bilumbu. Mwiya w’Efile audimusha pabitale kubwikila kwa meso kushi penda bwa bya buntu anka mpa na ku byatupusha, ku mwanda awamba’shi: ‘Twekalanga na ntondo kwi balanda sunga kwela ba mpeta kumongo.’ (Lv 19:15) Byabya, mwanda wa kukumiina kwaye sunga bwa kusankisha kibumbu kya bantu, nsushi tabaadi mulombene kuponeesha ba mpeta kilumbu penda mwanda wa’shi mba mpeta nya.—Efi 23:2, 3.
it-2-F 415 ¶2
Bungi
Ibidi. Ibidi abakambaa kwiyitemuna mu myanda ya ba nsushi. Myanda ayakulaa tumonyi tubidi yipushene ayipeyaa bu kamonyi bwabo bukome. Bibaadi abitungu tumonyi tubidi sunga tusatu bwa kushinkamisha mwanda kumpala kwa ba nsushi. Dino eyi dya kulonda bakwete kwiditumikila lelo uno mu kakongye ka bena Kidishitu. (Miy 17:6; 19:15; Mat 18:16; 2Kod 13:1; 1Tim 5:19; Eb 10:28) Efile Mukulu baadi mwidilonde pa kulesha mwanaye kwi mwilo bu mupaashi a bantu. Yesu bambile’shi: “Na dimo mu mwiya wenu mbifundjibwe’shi ‘bu kamonyi bwa bantu babidi mbw’eyondo.’ Ami, naleesha bu kamonyi bwande’mi nabene, na Yaaya muntume aleesha dimo bu kamonyi bwande’mi.”—Yo 8:17, 18.
it-2-F 657 ¶3
Tshiite-mwakwidi
Ba tshiite-mwakwidi babaadi na kineemo kya kupatuula miiya y’Efile Mukulu na babaadi na mudimo ukata mu kusambisha kwa bilumbu bya mu Isaleele. Mu bibundji byabo bibaabadi bebape, ba tshiite-mwakwidi babaadi nka peepi na ba nsushi bwa kwibakwasha, na babaadi abebakwasha mu bilumbu bibukopo bishibaadi tumiladi na ngobesha ya kwibitshiba. (Miy 17:8, 9) Babaadi bebatekye bwa kufuba pamune na bakulu ba kibundji mu mwanda wa muntu mwipayibwe kushi kuwuka mumwipe na kushinkamisha’shi mbalonde myanda yoso itekibwe kalolo bwa’shi mase a yawa muntu taekalanga pa mutwe wa kibundji. (Miy 21:1, 2, 5) Su mulume sha mukawo afunda mukashi aye’shi batambuka lusandji mbufyefye, babaadi na kya kwenda na yawa mukashi ku mbalo iselele. Kwakwa tshiite-mwakwidi baadi akitshi bipikwa, mu byabya bipikwa baadi atekye Yehowa aye auku bya binyibinyi, su yawa mwana mukashi mmutambukye lusandji na su tammwilutambukye na bwa’shi amutshibile kiimu musango umune. (Mb 5:11-31) Mu myanda yoso, kiimu kibaabadi abatshibi kwi ba tshiite-mwakwidi sunga kwi ba nsushi babadi basangule babaadi na kya kwikineemeka, kupela kwikineemeka sunga kwikikookyela pa bukopo kubaadi akutwala kibawe kya lufu.—Mb 15:30; Miy 17:10-13.
Mabwe a muulo a mu kikudi
it-1-F 852
Kubinga
Mu mwiya wa Moyise bwa kubinga muntu mu uno mushindo, bibaadi abitungu bishinkamisho bya tumonyi tubidi. (Miy 19:15) Tuno tumonyi tubaadi na kya kwikala twa kumpala twa kwasa muntu mukite bubi mabwe. (Miy 17:7) Bino bibaadi abilesha kisumi kyabo bwa miiya y’Efile Mukulu na bwa bwiselele bwa kakongye ka Isaleele, na bibaadi abilesha dingi’shi bu kamonyi bwabo nta bwa madimi, mbushinkamishwe na ta bwi na mushikwa.
LUBINGO LWA 26/7–1/8
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 19-21
“Muwa wa muntu wi na muulo ku meso kwa Yehowa”
Twambuleyi kululama na lusa lwa Yehowa
4 Yehowa badi mwate mpàngo ya’shi mpata isamombo ya kufwamina ikale pa ma mbalo abadi balombene kufika kwi bantu kushi lukalakashi. Balungwile bena Isaleele bwa kusangula mpata isatu ku lupese lumune, ingi isatu ku lungi lupese lwa mwela wa Yoordano. Bwakinyi? Bwa’shi yawa asuku atwele mu lumune lwa ku ino mpata bukidibukidi na kushi lukalakashi. (Mbadiko 35:11-14) Mashinda abaadi aende ku ino mpata abadi alumbulwe kalolo. (Miiya Ikituulwe 19:3) Muyiile bipikwa bya bena Yuuda, kubadi bitundwilo mu mashinda oso bwa kukwasha muntu bayipashena bwa kutundula mpata. Bu bibakudi mpata ya kufwamina mu Isalele, mwina Isalele badi mwipe muntu ku masaku tabadi mulombene kwenda mu kufwamina mu maumbo abeene nya, mwanda kwakwa, badi mulombene kutwela mu ndangwilo ya b’efile ba madimi.
Twambuleyi kululama na lusa lwa Yehowa
9 Kamune ka ku tubingilo tubabadi batudile mpata ya kufwamina nka kukalwila bena Isaleele mu kusemuna dibasa dya mase pa kuponesha mase a muntu shii musoole. (Miiya Ikituulwe 19:10) Yehowa mmufule muwa, na mmushikwe bantu abayipayishena. (Nkindji 6:16, 17) Bu byadi Efile Mukulu sha kululama na e selele, ta mulombene kwilwankana muntu abadi bayipee ku masaku nya. Eyendo’shi muntu badi ayipayishena ku masaku abadi abamufwila lusa. Anka bibaadi abitungu’shi abande kupatuula mwanda waye kumpala kwa bakulu. Su bakulu abamusambisha abasangana’shi ekele mwipayishene ku masaku, yaya nsaa muntu mwipayishene badi na kya kushala mu lupata lwa kufwamina mpa na apakafwila tshite mwakwidi mukata e panundu. Pangi bibaadi abitungu’shi muntu bayipayishena ashale mu lupata lwa kufwamina munda mwa mafuku a muwa waye oso. Ino mpàngo ayitentekyesha bena Isaleele’shi muwa nkintu kya kishila. Bwa kupa Yawa bapangile muwa kinemo, bibaadi abitungu’shi bakite mwabo moso bwa kupela kutula muwa wa bangi bantu mu masaku.
it-2-F 892
Mase
Muntu e na matalwa a kusangeela muwa wabadi bamupe kwi Efile Mukulu, na oso amukatusha wanka e na kya kuyimuka kumpala kw’Efile Mukulu. Bino bibaadi bimwenekye patoka pabaadi Efile Mukulu mulungule ngipayishanyi Kayine’shi “Mase a mukwenu abeele musaase kwandi.” (Kib 4:10) Muntu mushikwe mukwabo sunga akumiina lufu lwaye, sunga amudimbila mwanda bwa kutuula muwa waye mu masaku, asemuna mase a mukwabo.—Lv 19:16; Miy 19:18-21; 1Yo 3:15.
Mabwe a muulo a mu kikudi
it-2-F 1106 ¶1
Tumiladi
Tumiladi twa kibundji tubaadi ku kiibi kya lupata. (Miy 16:18; 21:19; 22:15, 24; 25:7; Lut 4:1) Ku “kiibi” akulesha mbalo ibaabadi balumbule peepi na kiibi kya lupata, munda. Ku biibi nyi kubaabadi ababadikila mwilo miiya na nkubaabadi abebalungula mikamiko ya kulonda. (Ne 8:1-3) Ku kiibi bibaadi bibofule bwa kupeta tumonyi pa bitale kilumbu kya muntu kampanda, bu kilumbu kya kuudisha bintu sunga kingi kilumbu mwanda bantu babaadi abatuku na kutwela mund’efuku dishima. Dingi, bu bibabidi’shi babaadi abasambisha munkatshi a bantu be bungi, bino bibaadi abitakula ba nsushi bwa kwikala badimukye na bwabadya kusambisha na kutshiba bilumbu na kululama. Kushi mpaka, kubaadi mbalo ibaabadi balumbule peepi na kiibi bwa’shi ba nsushi bamone bya kukunkusha mudimo kalolo. (Yob 29:7) Samwele baadi ende na kwifunya ku Betele, ku Gilgale na ku Mispa bwa ‘kusambisha Isaleele mu aa ma mbalo oso’ mpa na ku Rama kubaadi mushalele.—1Sam 7:16, 17.
LUBINGO LWA 2-8/8
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 22-23
“Bibaadi Mwiya wa Moyise awulesha’shi Yehowa apasukilaa nyema”
it-1-F 868
Bushito
Kala babaadi abafubisha nyema bwa kutwala mashito. Babaadi balungule bena Isaleele’shi su mwina Isaleele amona mpunda a muntu mumushikwe mupone na bushito, pamutwe pa kumuleka, “Omukwashe pa kulumbuula bwabwa bushito.” (Efi 23:5) Bungi bwa bintu bilombene nyema kutwaala nyi bwabetamina bu bushito, bu ‘Bungi bulombene nyema ya mpunda ibidi yatwala.’—2Bf 5:17.
it-1-F 635 ¶2
Miiya Ikituulwe
Mu mukanda wa Miiya Ikituulwe abaadi abapasukila nyema bikile. Babaadi bakandjikye bena Isaleele bwa kwata koonyi ke mwiswa mwanda kabaadi akakalwila bana baako. Babaadi balombene kwata bana ba koonyi, kadi baleka nyinabo mwanda baadi mulombene kutanda bangi bana. (Miy 22:6, 7) Kidime ta baadi na kya kwanya mpunda na ngombe bwayidya kufuba pamune, bwa kupela kukyengyesha nyema shi na bukome. (22:10) Ta bibaadi abitungu kwanya lubangabanga lwa ngombe pabaadi afuntu ntete bwa’shi t’akyenganga na nsala, aku namu e na ntete paapa, na baadi afubisha bukome bwaye bwa kwiyifunta.—25:4.
w03-F 15/10 32 ¶1-2
‘Tanwianyinanga ku kikumbo kilongye bibi’
Nka bu by’webimono mu kifwatulo, kamelo na ngombe ikwete kufuba pamune ikwete kukyenga ngofu. Kikumbo kyabadi bebanyine pamune kilombene nyema ibidi ya bukata bumune na bukome bwi mumune akiyikyengyesha yoso. Bu byetatshishaa bwa nyema, Efile Mukulu baadi mulungule bena Isaleele’shi “Todimanga na ngombe mulume na mpunda mulume pamune nya.” (Miiya Ikituulwe 22:10) Babaadi abafubisha dingi dino eyi dya kulonda pabitale kwanyina kwa ngombe na kamelo pamune.
Pa kyubishi, kidime ta baadi akyengyesha nyema yaye mu uno mushindo nya. Anka su ta baadi na ngombe ibidi, baadi mulombene kwanyina pamune nyema ibidi ibaadi nayo. Abimweneka’shi nyi bibaadi bikite kidime a mu siekele 19 abadi baleshe mu kifwatulo. Mwanda wa bukata na bukome bwayo bibaadi bilekene, nyema baadi mubofule baadi akyengye bwa kulonda, na baadi bukome namu baadi asemuna bushito bwibungi.
Mabwe a muulo a mu kikudi
it-1-F 629-630
Kishiyo, na muntu eyapusha
Kishiyo nyi nkitungo kya kufuta sunga kwalwisha muntu kintu. Mu Isaleele a kala, bantu babaadi abaata bishiyo mwanda wa kukutwa makuta. Bwa mwina Isaleele, kwata kishiyo kubadi dikyenga, mwanda yawa mwiyapule badi afiki mpika a yawa mumwiyapushe. (Nki 22:7) Nyi bwakinyi Efile Mukulu badi mutekye bena Isaleele bwa kwikala na kalolo na kupela kutala nka penda nkalo yabo nsaa y’abeyapusha mukwabo mwina Isaleele e mu lukalo, na kupela kumuteka makasa. (Efi 22:25; Miy 15:7, 8; Mis 37:26; 112:5) Anka bwa benyi, babaadi balombene kwibateka makasa. (Miy 23:20) Muyile bangi bena Yuda, yaya mpángo babaadi abeyifubisha penda mu myanda ya busunga, kushi pabitale muntu e na lukalo. Ke bungi, benyi babaadi abashala mu Isaleele penda bwa mafuku apeela mwanda babaadi ba nsunga, na babaadi balombene kwibateka makasa mwanda abo namu babaadi abeyapusha bangi na kwibateka makasa.
LUBINGO LWA 9-15/8
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 24-26
“Bibaadi Mwiya wa Moyise awulesha’shi Yehowa apasukilaa bana bakashi”
it-1-F 874 ¶4
Mukashi
Mpa nka na miiya ya basalayi ibaadi ayikwasha mulume na mukashi pa kupela’shi mulume kyakatuka mu kwibakila t’endanga ku ngoshi mund’a kipwa kishima. Bino bibaadi abikwasha mulume na mukashi bwa kufubisha matalwa aabo bwa kupeta mwana, na bibaadi bilombene kunyingisha mukashi ngofu nsaa ishi mulume kwanka na sunga akafwa ku ngoshi.—Miy 20:7; 24:5.
it-1-F 994 ¶8
Kupumbuula
Abimweneka patoka’shi ino mpángo ibuwa bwa balanda ba mwiumbo ibaadi ayinyingisha bantu bwa kwikala na kalolo, kupela kutala nka penda nkalo yabo na kukulupila mu myabi ya Yehowa, anka tayibaadi ayinyingisha bulofwa nya. Ayitukwasha bwa kupusha kalolo mayi a Davide aamba’shi: “Ntshimumone sunga efuku dimune mululame abadi basumbusheene, sunga baana baaye baateka ka-pa-lusa.” (Mis 37:25) P’abo kufubisha mpángo ibaabadi balumbuule pa mwanda wabo mu mwiya wa Moyise, na kubukwashi bwa mudimo wabo wibukopo, mpa na balanda ta babaadi balombene kushala na nsala, sunga bana babo ta babaadi abatekye ka-pa-lusa.
w11-F 1/3 23
Oukanga su?
Mu Isaleele a kala, su muntu afwa kushi kutanda mwana, bibaadi abitungu’shi mukwabo mulume apyane mukashi a yawa muntu bwadya kumutandjila mwana bwa’shi eshina dya yawa muntu tadishiminanga. (Kibangilo 38:8) Ino mpángo ibaabadi bafunde kunyima mu mwiya wa Moyise babaadi abeyitanyina bu eyibakishi dya kupyana mukashi a mukwenu shi mutande bana. (Miiya Ikituulwe 25:5, 6) Bikitshino bya Boaze by’abalesha mu mukanda wa Luta abilesha’shi uno mwanda ubaadi utale mpa nka na bakwabo na muntu ba mu kifuko su bakwabo ba munda mbapwe kufwa.—Lut 1:3, 4; 2:19, 20; 4:1-6.
Eyibakishi dya kupyana mukashi a mukwenu shi mutande bana babaadi abedikitshi mu mafuku a Yesu. Bu kileshesho, ba Saduseo abediteemuna mu Maako 12:20-22. Muyile Flavius Josephus, ungi mwina Yuda a mu siekele a kumpala apatuulaa myanda ya kala, kino kipikwa ta kibaadi kwanka penda bwa kulama eshina dya kifuko nya, kadi kibaadi kwanka bwa kulama bintu mu kifuko na kukalwila mukashi kilele. Mu kyakya kipungo, mukashi ta baadi na matalwa a kupyana bintu bya mulume aaye. Byabya, mwana mutandjikwe mwiyibakishi dya bupyanyi baadi alama bintu bya yawa mwana mulume baadi mufwe.
Mabwe a muulo a mu kikudi
it-1-F 657 ¶5
Kwipaa bulunda
Mukanda wa kwipaa nao bulunda. Ku mwanda wa myanda ibubi itayibaadi ayikitshi balume bena Isaleele bwa kutshiba bulunda, ta twa kwamba’shi mwiya wa Moyise wa ku kibangilo ubaadi ubofwishe balume bena Isaleele bwa kwipa bulunda kushi mwanda nya. Bwa kwipaa bulunda, bibaadi abimutungu kulombasha myanda kampanda. Bibaadi abitungu’shi afunde mukanda, ‘Amufundile mukanda wa kumupela nawo.’ Mulume baadi na kya ‘kumupa wanka pa kumubinga kwaye.’ (Miy 24:1) Sunga mbyabidi’shi bifundwe ta mbileshe myanda yoso ibaadi ayitungu kukita, abimweneka’shi bibaadi abitungu’shi yawa muntu baadi akimbi kwipelena na mukashi aaye akamone bantu bakulu, babaadi balombene kutompa kumukwasha bwabadya kwipushena. Nsaa ya kulumbuula mukanda, na ya’shi kitshibilo kya kwipaa bulunda kiwukibwe, bibaadi abipa mulume mushindo wa kutaluula kitshibilo kyaye. Bibaadi abitungu’shi kwikale kabingilo ka kwipaa bulunda, na nsaa ibaabadi abatumikila ano mayi oso a kulonda bibaadi abikwasha bwa kutshinyisha baba abadi abata bitshibilo bya kwipaa bulunda na tubingilo tushi na muulo. Bino bibaadi abikalwila matalwa a mukashi na bibaadi bwa buwa bwaye. Bifundwe t’abilesha myanda ibaadi mu “mukanda wa kwipaa nawo bulunda” nya.
LUBINGO LWA 16-22/8
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 27-28
“Ino myabi yoso ayifiki panudi”
w10-F 15/12 19 ¶18
Peta myabi ku bukwashi bwa Mfumu akunkushibwa na kikudi ky’Efile Mukulu!
18 Kuteemesha akulesha kutuula kwishimba by’abakula mwiyi dy’Efile Mukulu na byakudya bya mu kikudi byatusha. (Mat. 24:45) Akupushisha dingi kukookyela Efile Mukulu na Mwana aaye. Yesu bakwile’shi: ‘Ta mbaaba booso abangamba’shi: Mwanana, Mwanana, abakatwele mu Bufumu bw’eulu; anka yawa akitshi kikyebe ki’eshimba dia Shami e mwiulu.’ (Mat. 7:21) Na kuteemesha Efile Mukulu akulesha kukookyela mpángo yadi mutuule mu kakongye: Bakulu bekale, “bantu [bekale] bya buntu.”—Ef 4:8.
w01-F 15/9 10 ¶2
Myabi ya Yehowa ayifiki panudi su?
2 Kishima kya mu kina Ebelu kya “kutungunuka na kuteemesha” kyabadi bafubishe mu Miiya Ikituulwe 28:2 akilesha mwanda autungunuka. T’abitungu bafubi ba Yehowa balekye kumuteemesha ingi nsaa nya, kadi abitungu batungunukye na kumuteemesha mu muwa wabo oso ushima. Nka pabakitshi byabya, nyi apafiki myabi y’Efile Mukulu kwabadi. Kishima kya mu kina Ebelu kyabadi baluule bu “kufika panudi” nyi nkishima ky’abafubishaa kwi bampibwe akikamba kulesha “kukwata.”
w10-F 15/9 8 ¶4
Tukimbeyi binyibinyi myabi ya Yehowa
4 Bibaadi abitungu’shi bena Isaleele bakookyele naminyi? Mwiya w’Efile Mukulu ubaadi aulesha’shi Efile Mukulu tabaadi na kya kusangala su mwilo waye wakutwa kumufubila ‘na muloo n’eshimba disangale.’ (Badika Miiya Ikituulwe 28:45-47.) Yehowa t’akuminaa’shi tumukookyele pa bukopo nya, bu abikookyelaa nyema na ba demo ku miiya y’abebatumina. (Maako 1:27; Shak 3:3) Atukookyelaa Efile Mukulu binyibinyi mwanda twi bamufule. Muloo wa kwakwa kukookyela autukila mu kushinkamisha kwetu kwa’shi miiya y’Efile Mukulu tayi bukopo, na’shi Yehowa ‘afutaa baba abamukimbi binyibinyi.’—Eb. 11:6; 1 Yowano 5:3.
Mabwe a muulo a mu kikudi
it-1-F 364
Kitundwilo kya mikalo
Mwiya wa Yehowa ubaadi aupele kutentuula bitundwilo bya mikalo. (Miy 19:14; tala dingi Nki 22:28.) Bu kileshesho, yaawa baadi atentuula “mikalo ya kipindji kya nsenga kya mwikungisheene naaye” baadi edibwa mulwa. (Miy 27:17) Bu byabidi’shi bantu baasha bipindji bya nsenga babaadi abakulupila nka ku bintu bibaadi abituku mwanka, kutentuula mikalo kubaadi akukutshisha muntu kingi kipindji kya bintu bya kumukwasha mu nshalelo. Kino kikitshino kibaadi kwiba, nyi bibaabadi abekyata mu mafuku a kala. (Yob 24:2) Kadi kubaadi bangi bantu bebubi babaadi abakitshi yaya myanda. Mu mafuku a Osea babaadi abapwandjikisha bana buwa ba bena Yuda na bantu abatentulaa mikalo.—Os 5:10.
LUBINGO LWA 23-29/8
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 29-30
“Kufubila Yehowa ta kwi bukopo”
w09-F 1/11 31 ¶2
Yehowa mmwitupe bulungantu bwa kusangula
Bi bukopo kuuka akitutekye Efile Mukulu na kwikikita su? Moyise bambile’shi: ‘Mbinyibinyi, wawa mwiya wa Mwanana unenukamika lelo ta ngukile bukopo byanushya kwiupusha, sunga kwikala nenu kula kwanushya kubanga, ooo.’ (Verse 11) Yehowa t’etutekaa myanda yatushii balombene kobesha. Myanda y’ etutekaa ta ngikile bukopo nya, twi kwiyikita. Na twi balombene kwiyiwuka. “Tatwakwenda mwiyilu” sunga “kwenda adyaa eshiya dya kalunga ka meema” bwa kulonga akitutekye Efile Mukulu nyaa. (Verse 12, 13) Bible etulungula kalolo nshalelo atungu’shi twikale naye.—Mika 6:8.
w09 1/11 31 ¶1
Yehowa mmwitupe bulungantu bwa kusangula
“Misuusa yoso naadi na moo ushii na kabingilo wa’shi ne kukutwa lulamato kwi Yehowa.” Ngi bibaadi byambe ungi mukwetu mukashi baadi etopeka mwanda wa myanda ibubi ibaadi imufikile ku bukinga bwaye. Nnabyo su? Myanda itufikile mu nshalelo eetu ngilombene kwitukutshishwa kulumbuula ingi myanda mu nshalelo eetu su? Nya. Yehowa mmwitupe bulungantu bwa kwisangwila, twi balombene atwe banabene kwata kitshibilo kya mushindo awukekala nshalelo eetu. Yehowa akumiina’shi twate bitshibilo bibuwa, na Eyi dyaye, Bible, aditulungula mushindo watudi balombene kwibikita. Tutaleyi mayi a Moyise atusangana mu Miiya Ikituulwe shapitre 30.
w09 1/11 31 ¶4
Yehowa mmwitupe bulungantu bwa kusangula
Kitshibilo kyetu ki na muulo kwi Yehowa su? Oolo! Pabaadi Moyise muyokyelwe n’Efile, bakwile’shi: “Osangule muwa.” (Verse 19) Byabya, twi kusangula muwa naminyi? Moyise apatuula’shi: “Pa kufula Yehowa Efile Mukulu oobe, pa kuteemesha Eyi dyaaye na pa kumulamata.” (Verse 20) Su twafika mu kufula Yehowa, atukumiina kumuteemesha na kukookyela koso na kumulamata sunga kinyi kyafika. P’atukitshi bino, atusangula muwa —nshalelo ebuwa kubanga binobino, na lukulupilo lwa nkapeta muwa wa ikalaika mu nsenga ipya y’Efile Mukulu ayifiki.—2 Mpyeele 3:11-13; 1 Yowano 5:3.
Mabwe a muulo a mu kikudi
it-2-F 453 ¶3
Etwi
Ku bukwashi bwa bafubi baye, Yehowa baadi mwakule pabitale bena Isaleele babaadi na mutwe wi bukopo na bashibaadi abakookyela’shi ‘be na matwi apape.’ (Yel 6:10; Bik 7:51) Bibaadi nka bu’shi babaadi bashikye bintu bibaadi abibakutshishwa bwa kupusha. Yehowa tabaadi mushikule matwi aabo nya, mwanda apeyaa baaba abamukimbi matwi a kupusha na kukookyela, kadi atadiilaa mpushisho a mu kikudi a baaba bash’abamukookyela bwa’shi ashikale. (Miy 29:4; Lom 11:8) Mpoolo mutumiibwa baadi mutemukye’shi akukekala kipungo, ki bantu abeamba bu bena Kidishitu abakasumbula lukumiino lwa binyibinyi, abakapele kuteemesha bya binyibinyi bya mwiyi dy’ Efile Mukulu, kadi abakasangula kuteemesha byabya abibasangasha ku matwi na kuteemesha balongyeshi ba madimi. (2Tim 4:3, 4; 1Tim 4:1) Na dingi, muntu e “kushikala matwi” p’apusha mukandu wibubi, bikishekishe mukandu wa masaku.—1Sam 3:11; 2Bf 21:12; Yel 19:3.
LUBINGO LWA 30/8–5/9
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | MIIYA IKITUULWE 31-32
“Peta malongyesha ku ngakwilo a mu kifwanyi a mu loono luyokyelwe”
“Mpe eshimba dimune byandja kukutshîna”
8 Kumpala kwa’shi bena Isaleele batwele mu Nsenga ya Mulayilo, Yehowa balongyeshe Moyiise mayi a loono. (Miy. 31:19) Moyiise namu badi mulongyesha mwilo lwalwa loono. (Badika Miiya Ikituulwe 32:2, 3.) Nsaa yatunangushena pa verse 2 na 3, abimweneka patooka’shi Yehowa takumina’shi eshina dyaaye difwame, bu kwidikasha dikile selele mu mushindo wabashi balombene kwiditeemuna. Akumina’shi eshina dyaaye bediukye kwi bantu booso! Bibaadi mwanda ukile buwa kwi mwilo pa kupusha Moyiise eulongyesha pabitale Yehowa, n’eshina Dyaaye dya ntumbo! Myanda ibaadi Moyiise mwibalongyeshe, ibaadi inyingishe lukumiino lwabo na kwi ba nyingisha mashimba, nka abikalaa mpeshi akwasha mitshi bwashi ikule. Twi balombene kushinkamisha naminyi’shi malongyesha etu e nka byabya?
9 Patudi mu bulungudi bwa ku nshibo na nshibo sunga pa mbalo i bantu bebungi, twi balombene kufubisha Bible etu bwa kulesha bantu’shi Yehowa nyi eshina dy’Efile Mukulu. Twi balombene kwibapa mukanda, kwibalesha ma video, na bintu bi mu site etu abitumbisha Yehowa. Ku mudimo, ku kalasa, sunga patudi mu lwendo, twi balombene kupeta mishindo ya kwisamba na bantu pabitale Efile Mukulu etu mpa na kyadi. Nsaa yatulungula bantu pabitale mpàngo ibuwa ya Yehowa bwa bantu na nsenga, atwibakwasha bwabadya kwikala na mweneno ebuwa pabitale Yehowa. P’atulungula bangi bya binyibinyi pabitale Nshetu a kifulo, atukwasha mu kutumbisha kw’eshina dy’Efile Mukulu. Atukwasha bantu bwabadya kupusha’shi myanda yabadi bebalongyesha pabitale Yehowa ngya madimi. Myanda i mu Bible y’atulongyesha bantu nyi malongyesha e na muulo.—Yesh. 65:13, 14.
w09-F 1/5 14 ¶4
Ngakwilo ya mu kifwanyi ya mu Bible—Opushaa ky’ayipatuula su?
Bible apwandjikishaa Yehowa na bintu bishii na muwa. Abamulesha bu “Lubwebwe lwa Isaleele,” bu “kipempe,” na bu “kifwamino.” (2 Samwele 23:3; Misambo 18:2; Miiya Ikituulwe 32:4) Nkwipushena kinyi kwi pankatshi a uno ngakwilo a mu kifwanyi? Nka bu abikalaa lubwebwe lukata lush’alusaana, Yehowa Efile Mukulu e kwikala nsulo ya kukalwilwa koobe.
w01-F 1/10 9 ¶7
Ambula Yehowa nsaa y’olongyesha bana boobe
7 Banda kutala kifulo kibaadi Yehowa muleshe mu mushindo ubaadi akitshiina bena Isaleele myanda. Moyise baadi mufubishe kipwandjikiisho kibuwa bukile bwa kupatuula kifulo ky’Efile Mukulu bwa mwilo waye upya wa Isaleele. Atubadika’shi: ‘E bu mumba ausanyisha eswa dyao, aupapamina kunundu kwa twana twao, autandabula mbaba yao bwa kwitwata, dingi, awitusemuna pa mbaba yao, Yehowa e bupenka mu bukunkushi bwa [Yakobo].’ (Miiya Ikituulwe 32:9, 11, 12) Bwa kulongyesha twana twao bwa kupapama, mumba ‘ausanyishaa eswa’, aupaapula mbaba bwa kutakula twana twao bwa kupapama. Nsaa ayituku kaana kao mwiswa, adikalaa kebungi mu lubwebwe lula, mumba ‘aupapamina kunundu’ kwako. Su byamweneka’shi kaana akakimbi kupona mu nsenga, mumba awiki muushi mwako, na ‘autandabula mbaba yao’ bwa kwikasemuna. Na kifulo kyoso, Yehowa baadi apasukila mwilo upya wa Isaleele mu mushindo wi mumune. Baadi mwiupe Mwiya wa Moyise. (Misambo 78:5-7) Baadi eupasukila bikata, na baadi peepi bwa kufika mu kwiukwasha su wekala mu masaku.
Mabwe a muulo a mu kikudi
w04-F 15/9 27 ¶12
Myanda ikata ya mu mukanda wa Miiya Ikituulwe
31:12. Mu bisangilo bya kakongye, abitungu bansongwa bashaale pamune na bantu bakulu, na bakite mwabo mooso bwa kuteemesha na kulamiina malongyesha.