1. Andi dee tjabukama woto u Bëibel ta heepi u fuu ko sabi?

ANDI o pasa ku dee sëmbë u Jehovah abiti möön? Wë di Bëibel ta piki u taa wanlö gaangaan soni o pasa abiti möön. Dee soni dë nama ku hii u tuu. Wan tjabukama woto ta lei u andi so u dee möön makiti tiima u di goonliba aki o du. Di tjabukama woto dë sikifi a Daniëli kapitë 11. A ta taki soni u tu könu di bi o ta fia ku deseei. Di Bëibel ta kai dee tu könu aki, di könu u bausë ku di könu u libasë. Gaansë u dee soni di di tjabukama woto aki ta taki, da soni di pasa kaa. Fëën mbei u sa dë seiki taa di pisi fëën di musu pasa jeti o pasa tuutuu.

2. Te u luku Kenesesi 3:15 ku Akoalimbo 11:7 ku 12:17, nöö andi u musu hoi a pakisei te u ta öndösuku di tjabukama woto u Daniëli?

² Fuu sa fusutan di tjabukama woto di sikifi a Daniëli kapitë 11, nöö u musu hoi a pakisei taa na hii pei tiima di tjabukama woto ta taki. Ma a ta taki soni u tiima di bi o ta tii a köndë ka sömëni u dee dinima u Gadu bi o ta libi, nasö di bi o ta du ku dee sëmbë u Gadu. Dee sëmbë u Gadu an pena hia seei te i tei de maaka ku di un mëni sëmbë di dë a goonliba. Wë nöö faandi mbei dee tiima aki ta abi ën ku dee sëmbë u Gadu hii juu? Wë di möön gaan soni di Saatan ku di goonliba fëën kë, hën da u puu dee sëmbë u Jehovah ku Jesosi tuu a goonliba. (Lesi Kenesesi 3:15 ku Akoalimbo 11:7; 12:17.) Boiti di dë, di tjabukama woto di Daniëli sikifi musu ta kai ku dee woto tjabukama woto dee sikifi a di Wöutu u Gadu. Hën da u musu luku andi dee woto pisi u di Bëibel ta taki, fuu sa ko fusutan di tjabukama woto u Daniëli a di soifi fasi.

3. Andi woo taki a di woto aki, söseei andi woo taki a di woto di o ko baka disi?

³ Woo taki soni u Daniëli 11:25-39 a di woto aki. Woo si ambë bi dë di könu u bausë ku di könu u libasë, a di pisiten u di jaa 1870 te go miti di jaa 1991. Söseei woo si faandi mbei a dë fanöudu fuu mbei möiti fuu ko ta fusutan wan u dee pisi u di tjabukama woto aki möön bunu. A di woto di o ko baka disi, woo taki u Daniëli 11:40–12:1, nöö woo si andi di pisi u di tjabukama woto aki ta lei u u di jaa 1991 te go miti di feti u Amagedon. Te joo seeka dee woto aki, nöö a bi o bunu fii luku di pisi „Tu Könu ta fia ku deseei a di pisiten u di kaba”. Ma ufö u taki go dou, nöö u musu ko sabi ambë da dee tu könu di di tjabukama woto aki ta taki.

UNFA U SA DU KO SABI AMBË DA DI KÖNU U BAUSË KU DI KÖNU U LIBASË?

4. Andi da dee dii soni di o heepi u fuu sa ko sabi ambë da di könu u bausë ku di könu u libasë?

⁴ Bigibigi, di „könu u bausë” bi ta tii a kamian di bi dë a bausë u di köndë Isaëli, nöö di „könu u libasë” bi ta tii a kamian di bi dë a libasë u di köndë Isaëli. Faandi mbei u sa taki sö? Wë biga di ëngëli bi piki Daniëli taa: „Mi ko aki u ko heepi i fii fusutan andi o pasa ku dee sëmbë fii [dee sëmbë u Gadu] a dee lasiti daka” (Dan. 10:14). Ufö di Pensiti daka u di jaa 33 baka Keesitu, dee Isaëli sëmbë de bi dë dee sëmbë u Gadu. Ma sensi di Pensiti daka u di jaa 33, hën Jehovah mbei sëmbë si gbelingbelin taa dee bakama u Keesitu de bi ko dë dee sëmbë fëën. Fëën mbei u sa taki taa gaansë soni di sikifi a di tjabukama woto u Daniëli kapitë 11 ta taki u dee bakama u Keesitu, ma de an ta taki u dee Isaëli sëmbë (Tjab. 2:1-4; Lom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16). Boiti di dë, woto tiima bi ko dë di könu u bausë ku di könu u libasë. Ma tökuseei i bi sa si dee könu dë sabi. Di fosu soni, hën da hii dee könu aki bi tii a köndë ka sömëni u dee dinima u Gadu bi ta libi, nasö de bi ta du ku dee sëmbë u Gadu. Di u tu soni, hën da di fasi fa de bi libi ku dee sëmbë u Gadu bi ta lei taa de ta buuse Jehovah, di tuutuu Gadu. Di u dii soni, hën da hii juu dee tu könu aki bi ta fia ku deseei.

5. Wan könu u bausë ku wan könu u libasë bi dë baka di jaa 100 baka Keesitu te go miti di jaa 1870 ö? Faandi mbei i taki sö?

⁵ Baka di jaa 100 baka Keesitu, hën sömëni sëmbë di an bi lobi di lei u Keesitu tuutuu, bi bigi ko a di kemeente. Dee sëmbë aki bi ta lei sëmbë soni di an bi dë tuu, söseei de bi ta tapa sëmbë u de an ko sabi dee tuutuu lei dee dë a di Wöutu u Gadu. Bigi a di ten dë, te go miti dee ten ufö di jaa 1900, Gadu an bi abi wan ölganisaasi a goonliba aki. Dee poipoi Keesitu sëmbë bi ko hia, nöö di soni dë bi mbei a bi ko taanga u sabi ambë da dee tuutuu Keesitu sëmbë (Mat. 13:36-43). Faandi mbei a bunu u sabi di soni aki? Biga di soni aki ta heepi u fuu fusutan taa di könu u bausë ku di könu u libasë an bi sa dë dee tiima dee bi tii baka di jaa 100 baka Keesitu te go miti di jaa 1870. Gadu an bi abi wan ölganisaasi, nasö wan kulupu sëmbë di bi ta dini ën makandi a di ten dë, u de bi sa go feti ku de.b Ma kölö sö baka di jaa 1870, nöö wan könu u bausë ku wan könu u libasë bi toona ko dë baka. Unfa u du sabi di soni aki?

6. Na un ten dee sëmbë u Gadu bi bigi ko makandi baka, u de dini Gadu?

⁶ A di jaa 1870, hën dee sëmbë u Gadu bi bigi ta seeka soni u de bi sa ta dini Gadu makandi. A di jaa dë Baaa Charles T. Russell ku wanlö mati fëën bi bigi ta ko makandi, ta öndösuku soni u Bëibel. Baaa Russell ku dee mati fëën bi du di soni di di Bëibel bi taki taa wan bosikopuma bi o du. Di Bëibel bi taki taa di bosikopuma dë bi o ’seeka di pasi’ ufö di Mësiasi Könuköndë seti (Mal. 3:1). Gadu bi ko abi wan kulupu sëmbë di bi ta dini ën makandi baka! Tiima bi dë a di ten dë di bi o du ku dee sëmbë u Gadu ö? Boo luku unfa soni bi dë.

AMBË DA DI KÖNU U LIBASË?

7. Ambë bi dë di könu u libasë a di pisiten u di Fosu Goonliba Feti?

⁷ A di jaa 1870, Ingisiköndë bi ko dë di köndë di bi ta tii möön hia kamian a goonliba, söseei di bi abi dee möön taanga sodati. Di tjabukama woto u Daniëli ta taki soni u wan tii di bi o dë kuma wan piki tutu, nöö di tutu dë bi o wini dii woto tutu. Di piki tutu dë da Ingisiköndë, nöö dee woto tutu da Faansiköndë, Sipanjöluköndë ku Holansiköndë (Dan. 7:7, 8). Ingisiköndë hën bi dë di könu u libasë te dou a di pisiten u di Fosu Goonliba Feti. A di seei pisiten dë, Amëëkanköndë bi ko dë di möön gudu köndë a goonliba, hën a bigi ta wooko makandi ku Ingisiköndë.

8. Ambë da di könu u libasë, sensi di dee lasiti daka bigi?

⁸ A di pisiten u di Fosu Goonliba Feti, Amëëkanköndë ku Ingisiköndë bi ko dë ku deseei a wan së, nöö de bi ko taanga seei. A di ten dë, Ingisiköndë ku Amëëkanköndë bi ko ta wooko makandi, nöö de bi ko abi makiti möön hii dee woto köndë u goonliba tuu. Daniëli bi taki taa di könu aki bi o abi „wanlö gaan hia sodati” (Dan. 11:25). Sensi di dee lasiti daka bigi, hën Amëëkanköndë ku Ingisiköndë ko dë di könu u libasë.c Ma nöö ambë da di könu u bausë?

AMBË DA DI KÖNU U BAUSË?

9. Na un ten wan njunjun könu u bausë bi ko dë, nöö unfa di soni di sikifi a Daniëli 11:25 bi pasa tuutuu?

⁹ A di jaa 1871, wan njunjun könu u bausë bi ko dë. Di soni aki bi pasa wan jaa baka di baaa Russell ku dee mati fëën bi bigi ta öndösuku soni u Bëibel makandi. A di jaa dë, wan womi de ta kai Otto von Bismarck bi mbei sömëni kamian u di wan seei pisiwata ko a wan, hën de ko ta kai hii di pisiwata dë Alumanköndë. Wan womi de kai Wilhelm I, hën bi dë di könu u wan u dee kamian di bi ko mökisi ku deseei u de toon Alumanköndë. Nöö di womi dë, hën bi ko dë di tiima fu Alumanköndë, hën a buta Otto von Bismarck faa ko dë di u tu möön hei tiima u di köndë baka hën.d Baka di dë, Alumanköndë bi ko abi taki a so köndë fu Afiikan liba, ku wantu woto köndë jeti. Söseei a bi ta pooba faa ko abi möön makiti möön Ingisiköndë. (Lesi Daniëli 11:25.) Alumanköndë bi ko abi te a hia taanga sodati, bëina kuma Ingisiköndë. Dee sodati aki a bi tei u feti ku dee felantima fëën a di Fosu Goonliba Feti.

10. Unfa di soni di sikifi a Daniëli 11:25b, 26 bi pasa tuutuu?

¹⁰ Daniëli bi taki tu andi bi o pasa ku Alumanköndë ku dee sodati fëën. A bi taki taa di könu u bausë „an o sa wini”. Faandi mbei? „Biga sëmbë o fiti buka u go du hogi ku ën. Dee seei sëmbë dee o njan di suti njanjan fëën, o kii ën” (Dan. 11:25b, 26a). A di ten u Daniëli, dee wookoma u di könu seei bi ta njan „di suti njanjan u [könu]” (Dan. 1:5). Ambë di tjabukama woto aki bi ta taki? Wë a bi ta taki u dee heihei sëmbë fu Alumanköndë, dee bi ta wooko makandi ku di tiima u di köndë. Dee lö sëmbë dë da sëmbë kuma dee hedima u dee sodati sö. Di soni di dee heiheima aki bi du, bi mbei taa di könu bi ko lasi di makiti fëën, hën wan woto pei tii bi ko dë na Alumanköndë.e Di tjabukama woto ta taki tu andi bi o pasa ku di könu aki, u di a bi o go feti ku di könu u libasë. A bi taki taa: „De o sawa dee sodati fëën puu, leti kumafa wan gaan wata ta sawa soni. Sömëni u dee sodati fëën o lasi libi” (Dan. 11:26b). Dee sodati fu Alumanköndë bi lasi di feti a di Fosu Goonliba Feti, leti kumafa di tjabukama woto bi taki. De bi ’sawa de puu’, nöö sömëni u de bi „lasi libi”. Dee sëmbë dee bi lasi libi a di feti aki, bi hia möön dee sëmbë dee bi lasi libi a dee feti dee bi feti ufö di dë.

11. Andi di könu u bausë ku di könu u libasë bi du?

¹¹ Daniëli 11:27, 28 ta taki u soni di bi pasa ufö di Fosu Goonliba Feti bigi. A ta taki taa di könu u bausë ku di könu u libasë bi o „sindo a wan tafa, ma ganjanganjan soni nöö de [bi] o ta taki da deseei”. A ta taki tu taa di könu u bausë bi o ko abi „te a hia gudu”. Di soni aki hën bi pasa. Alumanköndë ku Ingisiköndë bi piki deseei taa de bi kë u fiifii libi musu dë. Ma di de bigi feti ku deseei a di jaa 1914, hën a bi ko dë gbelingbelin u si taa ganjan de bi ta ganjan deseei. Boiti di dë, wantu jaa ufö di jaa 1914, Alumanköndë bi ko dë di u tu möön gudu köndë u goonliba. Baka di dë, hën Alumanköndë go feti ku di könu u libasë, hën a lasi. Di soni di sikifi a Daniëli 11:29 ku di fosu pisi u vers 30, bi pasa leti kumafa di Bëibel bi taki.

DEE KÖNU TA FETI KU DEE SËMBË U GADU

12. Andi di könu u bausë ku di könu u libasë bi du a di pisiten u di Fosu Goonliba Feti?

¹² Sensi di jaa 1914, hën dee tu könu bi ko ta möön feti ku deseei, söseei de bi ko ta möön feti ku dee sëmbë u Gadu. A di Fosu Goonliba Feti, Alumanköndë ku Ingisiköndë tuu bi ta du ku dee sëmbë u Gadu, u di de an bi kë go a feti. Dee lanti fu Amëëkanköndë seei bi buta dee baaa dee bi ta tei fesi a di peleikiwooko, a dunguwosu. Di du di sëmbë bi ta du ku dee sëmbë u Gadu, bi mbei di tjabukama woto di sikifi na Akoalimbo 11:7-10 pasa tuutuu.

13. Andi di könu u bausë bi du baka di jaa 1930, söseei a di pisiten u di u Tu Goonliba Feti?

¹³ Sensi di jaa 1933, hën di könu u bausë hopo ta feti gaan feti ku dee sëmbë u Gadu, möönmöön a di pisiten u di u Tu Goonliba Feti. Di wan paatëi de kai Nazi bigi tii Alumanköndë, hën di fesima u di paatëi dë, ku dee sëmbë dee bi ta wooko makandi ku ën, tapa di wooko u dee sëmbë u Gadu. Wan womi de kai Hitler, hën bi dë fesima u di paatëi dë. Di könu u bausë aki bi kii höndöhöndö u dee sëmbë u Jehovah, söseei a bi manda dusudusu u de go a sitaafuma kampu. Daniëli bi taki a fesi taa dee soni aki bi o pasa. Di könu u bausë bi tapa di peleikiwooko. Nöö a sö wan fasi a bi ’sundju di santa kamian’, söseei a sö wan fasi a bi ’puu di peesenti di sëmbë musu ta tja go da Gadu hiniwan daka’ (Dan. 11:30b, 31a). Hitler, di tiima fu Alumanköndë, bi soi taa a bi o kii hii dee sëmbë u Gadu puu na Alumanköndë.

WAN NJUNJUN KÖNU U BAUSË KO

14. Ambë bi ko dë di könu u bausë baka di u Tu Goonliba Feti?

¹⁴ Baka di u Tu Goonliba Feti, hën di Sovyet-Unie bi ko dë di könu u bausë. A bi bigi tii sömëni u dee kamian di Alumanköndë bi ta tii. Leti kumafa dee tiima fu Alumanköndë dee bi dë a di Nazi paatëi, bi ta du ku dee sëmbë dee bi ta dini di tuutuu Gadu, sö nöö di Sovyet-Unie bi ta du ku de tu.

15. Andi di könu u bausë bi du baka di u Tu Goonliba Feti?

¹⁵ Kölö sö baka di u Tu Goonliba Feti, hën di njunjun könu u bausë bigi du ku dee sëmbë u Gadu. Di Sovyet-Unie ku dee woto köndë dee bi dë ku ën a wan së, de bi du di soni aki. Di könu aki bi tapa di peleikiwooko fuu, söseei a bi manda dusudusu u dee sëmbë u Jehovah go a sitaafuma kampu a Siberië. Di tjabukama woto di sikifi na Akoalimbo 12:15-17, bi taki taa dee soni aki bi o pasa. Sensi di dee lasiti daka bigi, hën di könu u bausë booko ko ta du ku dee sëmbë u Gadu, kumafa „wata” ta booko ko sawa kamian. Ma nöiti wan daka a bi sa tapa di wooko u de.f

16. Unfa di Sovyet-Unie bi mbei di soni di sikifi a Daniëli 11:37-39 pasa tuutuu?

¹⁶ Lesi Daniëli 11:37-39. Di könu u bausë bi du soni kumafa di tëkisi aki ta taki. An bi „buta pakisei [pikisö seei] a di Gadu u dee avo fëën”. Unfa sö? Wë di Sovyet-Unie bi kë puu hii dee biibi a pasi. Fëën mbei a bi kë puu di makiti u de a de. A bigi u di jaa 1918, hën di Sovyet-Unie buta taa de musu ta lei sëmbë a siköö taa Gadu an dë. Unfa di könu aki bi „gafa di gadu u dee wosu dee taanga u booko”? Wë di Sovyet-Unie bi puu te a hia möni u seeka dee sodati fëën, söseei a bi mbei dusudusu bömu di sa piki booko wan hii foto, faa bi sa ko abi möön makiti. Di könu u bausë ku di könu u libasë bi ko abi fetilai tjika u kii milionmilion sëmbë!

DEE TU KÖNU WOOKO MAKANDI

17. Andi da „di fanafiti soni di ta tja hogi ko”?

¹⁷ Di könu u bausë ku di könu u libasë bi wooko makandi u du wan gaan soni. De bi „seti di fanafiti soni di ta tja hogi ko” (Dan. 11:31). Di „fanafiti soni” dë da di ölganisaasi de kai De Verenigde Naties.

18. Faandi mbei di Bëibel ta taki taa di ölganisaasi de kai De Verenigde Naties da wan „fanafiti soni”?

¹⁸ Di Bëibel ta taki taa di ölganisaasi de kai De Verenigde Naties da wan „fanafiti soni”, u di di ölganisaasi aki ta taki taa a sa tja bööböö libi ko, hii fa di Könuköndë u Gadu wanwan nöö sa du di soni dë. Boiti di dë, di tjabukama woto ta taki taa di fanafiti soni „ta tja hogi ko”, u di di ölganisaasi aki o booko hii dee poipoi keiki.​—Luku di pisi „Tu Könu ta fia ku deseei a di pisiten u di kaba”.

FAANDI MBEI A DË FANÖUDU FUU SABI DEE SONI AKI?

19-20. (a) Faandi mbei a dë fanöudu fuu sabi dee soni dee u taki u de aki? (b) Andi woo ko sabi a di woto di ta ko?

¹⁹ A dë fanöudu fuu sabi dee soni dee u taki u de aki, u di de ta lei u taa di tjabukama woto u Daniëli di ta taki soni u di könu u bausë ku di könu u libasë, bi pasa tuutuu bigi a di jaa 1870 te go miti di jaa 1991. Fëën mbei u sa biibi taa dee woto soni di di tjabukama woto ta taki taa musu pasa jeti, seei o pasa tu.

²⁰ Di Sovyet-Unie bi ko booko a di jaa 1991. Wë nöö ambë da di könu u bausë a di ten aki? Woo ko sabi ambë dëën a di woto di ta ko.

1-2. Andi woo luku a di woto aki?

AN DË u taki taa te a hia soni dë di ta lei taa u ta libi a dee kaba pisiten u dee lasiti daka u di goonliba aki. Abiti möön Jehovah ku Jesosi Keesitu o booko hii dee tii u di goonliba aki dee ta feti ku di Könuköndë. Ufö di soni aki pasa, di könu u bausë ku di könu u libasë o ta feti ku deseei, söseei de o ta feti ku dee sëmbë u Gadu.

² A di woto aki, woo luku di tjabukama woto di sikifi a Daniëli 11:40–12:1. Woo ko sabi ambë da di könu u bausë a di ten aki, nöö woo taki faandi mbei u musu dë piii ta futoou taa Jehovah o heepi u aluwasi andi o pasa.

DI NJUNJUN KÖNU U BAUSË

3-4. Ambë u sa taki taa da di könu u bausë a di ten aki? Nöö faandi mbei u sa taki sö?

³ A di jaa 1991, di di Sovyet-Unie an bi dë möön, hën dee sëmbë u Gadu dee bi ta libi a di pisiwata dë bi feni „heepi”. Hën da de bi feni bööböö libi u wan pisiten (Dan. 11:34). U di di soni aki bi pasa, mbei de bi sa peleiki söndö u sëmbë bi tapa de. An bi tei longi seei, hën sömëni dusu peleikima bi ko dë a di pisiwata di de bi ta kai Sovyet-Unie. Ma baka wantu jaa, hën Losiaköndë ku dee köndë dee ta wooko makandi ku ën ko toon di könu u bausë. Kumafa u bi taki a di woto ufö disi, nöö u sa kai wan köndë di könu u bausë nasö di könu u libasë te a ta du dee dii soni aki: (1) hënseei ta du ku dee sëmbë u Gadu, (2) dee soni dee a ta du ta lei taa a dë wan felantima u Jehovah ku dee sëmbë fëën, ku (3) a ta fia ku di könu u libasë.

⁴ Luku faandi mbei u sa taki taa Losiaköndë ku dee köndë dee ta wooko makandi ku ën da di könu u bausë. (1) De ta du ku dee sëmbë u Gadu, söseei de tapa di peleikiwooko di dee dusudusu baaa ku sisa fuu ta du a hii dee pisiwata di de ta tii. (2) Dee soni di de ta du aki ta lei taa de buuse Jehovah ku dee sëmbë fëën. (3) De ta biinga u ko abi makiti möön di könu u libasë, hën da Ingisiköndë ku Amëëkanköndë. Boo luku faandi mbei u sa taki taa Losiaköndë ku dee köndë dee ku ën ta wooko makandi, da di könu u bausë.

DI KÖNU U BAUSË KU DI KÖNU U LIBASË TA FIA KU DESEEI

5. Fuun ten Daniëli 11:40-43 ta taki, nöö andi bi o pasa a di ten dë?

⁵ Lesi Daniëli 11:40-43. Di pisi u di tjabukama woto aki ta taki soni u di pisiten u di kaba. Di pisi aki ta taki u di suku di di könu u bausë ku di könu u libasë o ta suku toobi ku deseei. Kumafa di tjabukama Daniëli bi taki, nöö a di ten u di kaba, di könu u libasë bi o „hai go feti” ku di könu u bausë.​—Dan. 11:40.

6. Andi ta lei taa dee tu könu ta fia ku deseei?

⁶ Di könu u bausë ku di könu u libasë ta fia ku deseei u di de kë dë di möön makiti tii di dë a goonliba. Baka di u Tu Goonliba Feti, nöö di Sovyet-Unie bi ko abi taki a gaansë u dee köndë u Europa liba. Di könu u libasë bi mökisi ku woto köndë u tja dee sodati u de ko a wan, u feti ku di könu u bausë. De bi hopo wan ölganisaasi de kai NATO. Di könu u bausë ku di könu u libasë ta puu hia möni u de sa abi dee möön taanga sodati ku dee möön bunu fetilai. De bi ta tuwë gogo a wan së ku dee köndë dee bi dë felantima u di felantima u de tu. De bi du di soni aki a di pisiwata u Afiikan, u Asia, söseei a di pisiwata u Latijn-Amerika. A di ten aki, Losiaköndë ku dee köndë dee dë ku ën a wan së, abi makiti a hii së u goonliba. Söseei di könu u bausë ta wooko ku Internet u ko sabi soni u di könu u libasë. Hiniwan u dee tu könu aki ta taki taa di wotowan ta wooko ku computer u mbei de lasi möni, söseei u poi di fasi fa politiki soni seti a di köndë u de. Boiti di dë, di könu u bausë ta feti ku dee sëmbë u Gadu go dou, leti kumafa Daniëli bi taki.​—Dan. 11:41.

DI KÖNU U BAUSË NANGO A „DI WAITI KÖNDË”

7. Andi da „di Waiti Köndë”?

⁷ Daniëli 11:41 ta taki taa di könu u bausë o denda go a „di Waiti Köndë”. Un köndë di dë? Na awooten, di köndë dë bi dë di köndë Isaëli. Isaëli bi „waiti möön hii woto köndë” (Eze. 20:6). Ma di soni di bi mbei taa a bi waiti gaanfa sö, hën da a bi dë di kamian ka sëmbë bi nango dini Jehovah. Sensi di Pensiti daka u di jaa 33 baka Keesitu, „di Waiti Köndë” dë an dë di köndë Isaëli möön, u di dee sëmbë u Jehovah dë a hii së u goonliba. Ma a di ten aki, „di Waiti Köndë” dë da hii dee soni di dee sëmbë u Jehovah ta du u dini ën, soni kuma di go di de nango a dee komakandi, ku di du di de ta du di peleikiwooko.

8. Unfa di könu u bausë bi denda go a „di Waiti Köndë”?

⁸ A dee lasiti daka aki, di könu u bausë denda go a „di Waiti Köndë” sömëni pasi. Di Alumanköndë bi dë di könu u bausë a di ten di dee Nazi sodati bi ta tii, nöö de bi denda go a „di Waiti Köndë”, u di de bi ta du ku dee sëmbë u Gadu, söseei de bi ta kii de. Baka di u Tu Goonliba Feti, di Sovyet-Unie bi ko dë di könu u bausë, hën de bi denda go a „di Waiti Köndë” u di de bi ta du ku dee sëmbë u Gadu, söseei de bi duwengi de u de foloisi go libi a kamian di longi ku ka de bi ta dë.

9. A di ten aki, unfa Losiaköndë ku dee köndë dee dë ku ën a wan së, bi denda go a „di Waiti Köndë”?

⁹ A di ten aki, Losiaköndë ku dee köndë dee dë ku ën a wan së bi denda go a „di Waiti Köndë”. Na un fasi? A di jaa 2017, hën Losiaköndë tapa di wooko u dee sëmbë u Jehovah a di köndë, hën de söötö so u dee baaa ku dee sisa fuu a dunguwosu. Di könu aki taki taa sëmbë an musu abi dee buku fuu möön, te kisi di Bijbel​—Nyun-Grontapuvertaling. Boiti di dë, a tei di bëikantoo fuu a Losiaköndë, söseei a tei dee Könuköndë zali fuu ku dee kamian ka u ta hoi dee gaan komakandi. Baka di a du dee soni aki, hën di Tii Kulupu taki a di jaa 2018 taa Losiaköndë ku dee köndë dee dë ku ën a wan së da di könu u bausë. Ma dee sëmbë u Jehovah an ta fia ku lanti, söseei de an ta pooba u tooka soni a di köndë ka de ta libi, hii fa de ta du ku de. De ta begi da „könu ku gaama ku hii oto sëmbë dee dë a tii kaa”, kumafa di Bëibel ta taki taa de musu du ën, möönmöön te dee tiima aki musu luku ee de o da de pasi u de dini Gadu fiifii.​—1 Tim. 2:1, 2.

DI KÖNU U BAUSË O WINI DI KÖNU U LIBASË U?

10. Di könu u bausë o wini di könu u libasë u?

¹⁰ Di tjabukama woto di sikifi a Daniëli 11:40-45 ta möön taki u dee soni di di könu u bausë ta du. Di soni aki kë taki taa di könu u bausë o wini di könu u libasë u? Wë nönö. Di könu u libasë o dë „ku libi” jeti te Jehovah ku Jesosi o booko dee tii u di goonliba aki a di feti u Amagedon (Ako. 19:20). Faandi mbei u sa dë seiki u di soni aki? Boo luku andi di tjabukama woto u Daniëli ku di u Akoalimbo, ta taki.

11. Andi di soni di sikifi a Daniëli 2:43-45 kë taki? (Luku di peentje u di kafiti.)

¹¹ Lesi Daniëli 2:43-45. Di tjabukama de kai Daniëli bi taki u wantu tii u goonliba di bi o du soni di bi o nama ku dee sëmbë u Gadu. Dee tii aki da dee peipei pisi u wan gaan pobiki. Di lasiti tii u goonliba da dee futu u di pobiki aki, nöö dee futu mbei ku felu ku pötöpötö. Dee futu da di tii u Ingisiköndë ku Amëëkanköndë. Di tjabukama woto aki ta lei taa Ingisiköndë ku Amëëkanköndë o ta tii jeti te di Könuköndë u Gadu o ko booko hii dee tii u goonliba.

12. Andi da di u seibi hedi u di hogi mbeti, nöö faandi mbei a dë wan fanöudu soni di u musu sabi?

¹² Apösutu Johanisi seei bi taki u wantu tii u goonliba di bi du soni ku dee sëmbë u Jehovah. Johanisi taki taa dee tii aki da wan hogi mbeti di abi seibi hedi. Di u seibi hedi u di mbeti, da di tii u Ingisiköndë ku Amëëkanköndë. Di soni aki da wan fanöudu soni, u di na wan hedi o ko baka disi. Di u seibi hedi u di hogi mbeti aki o ta tii jeti te Keesitu ku dee ëngëli fëën o ko poi di hedi u di hogi mbeti ku hii di sinkii fëën tuu.b​—Ako. 13:1, 2; 17:13, 14.

ANDI DI KÖNU U BAUSË O DU ABITI MÖÖN?

13-14. Ambë da „Gögi u di köndë Magögi”, nöö andi sa mbei taa a hopo go feti ku dee sëmbë u Gadu?

¹³ Wan tjabukama woto di Ezekiëli sikifi ta taki pikisö u di soni di sa pasa ufö Gadu poi di könu u bausë ku di könu u libasë kaba a sösö. A kan taa di tjabukama woto u Ezekiëli 38:10-23, di u Daniëli 2:43-45, 11:44–12:1, söseei di u Akoalimbo 16:13-16, 21, ta taki u soni di o pasa a di wan seei ten. Ee sö a dë tuutuu, nöö kandë soni o waka kumafa woo luku nöunöu.

¹⁴ Wan pisiten baka te di gaan fuka bigi, nöö ’dee könu u goonliba tuu’ o fiti buka u de wooko makandi (Ako. 16:13, 14; 19:19). Dee könu u di goonliba o toon dee sëmbë di di Bëibel ta kai „Gögi u Magögi” (Eze. 38:2). Dee sëmbë aki o go feti ku dee sëmbë u Gadu, nöö de o kë poi de kaba a sösö. Andi o mbei de o kë go feti ku de? Apösutu Johanisi bi konda wan tjabukama woto di nama ku di ten dë. A bi taki taa a bi si ëisi ta kumutu a liba ala dombodombo ta kai a dee felantima u Gadu liba. Dee ëisi aki sa dë di kuutu bosikopu di dee sëmbë u Jehovah o paaja. A o sa dë taa di bosikopu dë o mbei Gögi u Magögi hopo go feti ku dee sëmbë u Gadu, nöö a o kë kii hii de tuu.​—Ako. 16:21.

15-16. (a) Fuun ten Daniëli 11:44, 45 sa ta taki fëën? (b) Andi o pasa ku di könu u bausë, söseei ku dee woto pisi u Gögi u Magögi?

¹⁵ A kan taa di bosikopu di woo paaja, ku di lasiti pasi di de o ko feti ku dee sëmbë u Gadu, da di wan seei soni di sikifi a Daniëli 11:44, 45. (Lesi ën.) Daniëli ta taki taa di könu u bausë o jei bosikopu u „di së u sonu kumutu ku di së u bausë” di o toobi ën, nöö di soni dë o mbei a kisi „gaan hatiboonu”. Di könu u bausë o kë ’kii hia sëmbë puu a pasi’. Dee „hia” sëmbë di de taki u de aki, sa dë dee sëmbë u Jehovah.c A kan taa Daniëli ta taki aki u wan lasiti feti di de o ko feti ku dee sëmbë u Jehovah.

¹⁶ Di feti di di könu u bausë, makandi ku dee woto tii u di goonliba o ko feti ku dee sëmbë u Gadu o mbei di Makiti Gadu u mundu hati boonu, nöö di feti u Amagedon o bigi (Ako. 16:14, 16). A di ten dë Gadu o poi di könu u bausë ku hii dee woto nasiön sëmbë di di Bëibel ta kai Gögi u Magögi, nöö „na wan sëmbë o dë u heepi ën”.​—Dan. 11:45.

17. Ambë da „di gaama” de kai Mikaëli di Daniëli 12:1 ta taki fëën, nöö andi a ta du?

¹⁷ Lesi Daniëli 12:1. Di tëkisi aki ta taki finifini unfa Gadu o poi di könu u bausë ku dee sëmbë dee dë ku ën a wan së, söseei unfa woo feni tjubi. Andi di vers aki kë taki? Mikaëli da wan woto në u di könu fuu, Jesosi Keesitu. A ta „heepi dee sëmbë” u Gadu sensi di jaa 1914, di di Könuköndë u Gadu seti a liba ala. A di ten di ta ko a o „hopo du soni” a di feti u Amagedon. Di feti aki o dë di lasiti soni di o pasa a di ten di Daniëli bi kai di möön hebi „ten u fuka” sensi di libisëmbë dë a goonliba. Di tjabukama woto di Johanisi bi sikifi na Akoalimbo, ta kai di ten ufö di feti aki bigi, „di gaan fuka”.​—Ako. 6:2; 7:14, NW.

DI NË FII O DË „SIKIFISIKIFI A DI BUKU” Ö?

18. Faandi mbei an dë fuu fëëë dee soni dee o pasa a di ten di ta ko?

¹⁸ Daniëli ku Johanisi tuu bi taki taa Jehovah ku Jesosi o tjubi dee sëmbë u de a di pisiten u di gaan fuka. Fëën mbei an dë fuu panta aluwasi andi o pasa. Daniëli taki taa di në u dee sëmbë dee o pasa di gaan fuka libilibi o dë „sikifisikifi a di buku” (Dan. 12:1). Andi u sa du u në fuu dë sikifisikifi a di buku? U musu lei gbelingbelin taa u abi biibi a Jesosi, di Sikapu Mii u Gadu (Joh. 1:29). U musu dopu u lei taa u buta u libi a Gadu maun (1 Pet. 3:21). Söseei u musu lei taa u ta heepi di Könuköndë u Gadu, u di woo du hii soni di u sa du u lei wotowan soni u Jehovah.

19. Andi u musu du nöunöu, nöö faandi mbei u musu du ën?

¹⁹ Nöunöu u musu futoou Jehovah ku di ölganisaasi fëën ka dee dinima fëën dë. Nöunöu kaa u musu du soni da di Könuköndë u Gadu. Ee u du dee soni aki, nöö woo feni tjubi te di Könuköndë u Gadu o poi di könu u bausë ku di könu u libasë.

So u dee tjabukama woto dee u ta taki u de a di pisi aki pasa a di seei ten. Hii de tuu ta lei taa u ta libi „a di pisiten u di kaba”.​—Dan. 12:4.

• 

  

  Tëkisi Ako. 11:7; 12:13, 17; 13:1-8, 12

  Tjabukama woto Möön leki 3000 jaa kaa „di hogi mbeti” ta tii sëmbë a goonliba aki. A di pisiten u di kaba, di u seibi hedi fëën kisi makei. Bakaten di hedi dë ko bëtë, hën „hii sëmbë u goonliba” ko ta waka nëën baka. Saatan ta tei di hogi mbeti dë u ’ go buta ku dee oto mii u di mujëë dee bi fika’.

  Di fa a bi pasa Baka di Gaan Wata, hën sömëni tii di bi dë felantima u Gadu bi ko dë. Möön leki 3000 jaa baka di dë, hën Ingisiköndë di dë wan u dee tii aki, bi ko lasi makiti gaanfa a di Fosu Goonliba Feti. A bi toona ko taanga baka, di Amëëkanköndë ko ta wooko makandi ku ën. A di pisiten u di kaba, Saatan bi ko ta wooko ku hii dee tii dee dë a goonliba, u du ku dee sëmbë u Gadu.

• 

  Tëkisi Dan. 11:25-45

  Tjabukama woto A di pisiten u di kaba, di könu u bausë ku di könu u libasë bi o ta fia ku deseei u makiti hedi.

  Di fa a bi pasa Alumanköndë bi feti ku Ingisiköndë ku Amëëkanköndë. A di jaa 1945, di Sovyet-Unie ku dee köndë dee bi dë ku ën a wan së ko toon di könu u bausë. A di jaa 1991, di Sovyet-Unie booko, hën bakaten, Losiaköndë ku dee köndë dee dë ku ën a wan së ko toon di könu u bausë.

• 

  Tëkisi Jes. 61:1; Mal. 3:1; Luk. 4:18

  Tjabukama woto Jehovah bi o manda di „bosikopuma” fëën faa „seeka di pasi” ufö di Könuköndë di di Mësiasi bi o tii, seti. Di „bosikopuma” aki bi o „konda bunu buka da dee sakafasi sëmbë”.

  Di fa a bi pasa A di jaa 1870, Baaa Russell ku wanlö mati fëën bi bigi öndösuku di Bëibel finifini u de ko sabi andi a ta taki tuutuu. A di jaa 1881, de bigi ta lei sëmbë taa a dë fanöudu seei u dee sëmbë u Gadu musu ta peleiki. De sikifi di woto „U ta suku 1000 Peleikima” ku di woto „Gadu salufu i fii peleiki”.

• 

  Tëkisi Mat. 13:24-30, 36-43

  Tjabukama woto Wan womi paandi wan alisi fëën. Bakaten wan felantima ko tuwë taku sii a di goon. Di taku uwii ko göö tapa di alisi. Di di koti ten dou, hën de koti di taku uwii puu a di alisi dendu.

  Di fa a bi pasa Sensi di jaa 1870, hën a ko dë gbelingbelin u si ambë dë tuutuu Keesitu sëmbë, ku ambë an dë tuutuu Keesitu sëmbë. A di pisiten u di kaba, de puu dee tuutuu Keesitu sëmbë a dee poipoiwan dendu, hën de tja de ko a wan.

• 

  Tëkisi Dan. 2:31-33, 41-43

  Tjabukama woto Wan pobiki di mbei ku peipei felu, abi wan futu di mbei ku felu ku pötöpötö.

  Di fa a bi pasa Di pötöpötö da dee sëmbë di Ingisiköndë ku Amëëkanköndë ta tii, di an ta kë saka deseei a de basu. Dee sëmbë aki ta booko di makiti u dee köndë aki, di dë kuma dee felu pisi.

• 

  

  Tëkisi Mat. 13:30; 24:14, 45, NW; 28:19, 20

  Tjabukama woto De bi o koti di ’alisi’ lai a „suwa”, nöö de bi o buta „di köni saafu di dë u futoou” faa ta luku dee „futuboi”. Di ’bunu buka u di Könuköndë’ bi o paaja „te dou hii goonliba”.

  Di fa a bi pasa A di jaa 1919, hën de buta di köni saafu faa ta luku dee sëmbë u Gadu. Sensi di ten dë, hën dee Bëibel Öndösukuma bigi ta peleiki möön gaanfa. A di ten aki, dee Jehovah Kotoigi ta peleiki a möön leki 200 köndë, nöö de ta tja buku ku woto soni ko a döö a möön leki 1000 töngö.

• 

  Tëkisi Dan. 12:11; Ako. 13:11, 14, 15

  Tjabukama woto Wan mbeti di abi tu tutu bi o piki sëmbë a goonliba u de mbei „wan pindi” u di hogi mbeti, nöö de „da di pindi böö faa sa ta böö”.

  Di fa a bi pasa Ingisiköndë ku Amëëkanköndë de mbei sëmbë seti di ölganisaasi de kai Volkenbond. Woto köndë bi ko dë a di ölganisaasi aki tu. Te u kaba fëën, di könu u bausë seei bi ko dë a di ölganisaasi aki tu a di jaa 1926 te go miti di jaa 1933. Sëmbë bi ta biibi taa di Volkenbond bi sa mbei bööböö libi ko dë a goonliba, hii fa di Könuköndë u Gadu nöö sa du di soni dë. Sö nöö sëmbë ta biibi taa di ölganisaasi de kai De Verenigde Naties (nasö VN), sa mbei bööböö libi ko dë a goonliba tu.

• 

  

  Tëkisi Dan. 8:23, 24

  Tjabukama woto Wan gudju fesi könu bi o tja „gaan hogi ko”.

  Di fa a bi pasa Ingisiköndë ku Amëëkanköndë kii sömëni sëmbë, nöö de tja gaan hogi ko. Amëëkanköndë bi tuwë tu kofaliki bömu a wan köndë di bi dë wan felantima fëën ku Ingisiköndë. Di fetilai aki bi kii möön hia sëmbë möön hii dee fetilai dee sëmbë bi feti ku de a fesi.

• 

  Tëkisi Dan. 11:31; Ako. 17:3, 7-11, 16

  Tjabukama woto Wan mbeti di „sinkii fëën bë hëii sö, di abi teni tutu, bi o kumutu a wan baaku di na abi goon, nöö a bi o dë di u aiti könu. Di buku Daniëli ta kai di könu aki „di fanafiti soni di ta tja hogi ko”.

  Di fa a bi pasa Di Volkenbond bi booko a di u Tu Goonliba Feti. Baka di feti, hën de „seti” di VN. Sëmbë ta gafa di VN leti kumafa de bi ta gafa di Volkenbond, hii fa di Könuköndë u Gadu hën bi musu feni di gafa dë. Di VN o booko hii dee poipoi keiki.

• 

  

  Tëkisi 1 Tes. 5:3; Ako. 17:16

  Tjabukama woto Dee tiima o taki taa: „Aai, hii soni dë bunu kaa. An dë fuu fëëë möön.” Nöö „dee teni tutu” ku ’di hogi mbeti’, o go feti ku „di mötjö mujëë”, nöö de o kii ën. Baka di dë, dee tiima seei o kaba a sösö.

  Di fa a o pasa Dee tiima o taki taa de mbei bööböö libi ko dë a goonliba. Nöö dee tiima dee dë a di VN o booko dee poipoi keiki nasö dee keiki ölganisaasi. Sö di gaan fuka o bigi kaa. Di gaan fuka aki o kaba te Jesosi booko hii dee soni u di goonliba u Saatan puu.

• 

  Tëkisi Eze. 38:11, 14-17; Mat. 24:31

  Tjabukama woto Gögi o booko ko a di köndë u dee sëmbë u Gadu. Dee ëngëli o waka pii „dee [salufuwan] u Gadu tuu hai tja ko buta a wan kamian”.

  Di fa a o pasa Di könu u bausë ku dee woto tiima u goonliba o go feti ku dee sëmbë u Gadu. Te de o bigi feti ku de, nöö Gadu o tei dee salufuwan dee o fika a goonliba aki jeti, tja go a liba ala.

• 

  Tëkisi Eze. 38:18-23; Dan. 2:34, 35, 44, 45; Ako. 6:2; 16:14, 16; 17:14; 19:20

  Tjabukama woto Di „sëmbë” di dë a „wan weti hasi” liba, o „go wini feti”. A o kii Gögi ku dee sodati fëën. A o ’vinde di hogi mbeti vioo tuwë go a di gaan faja kuma ze’. Nöö di gaan sitonu o booko di gaan pindi.

  Di fa a o pasa Jesosi, di Könu di ta tii di Könuköndë u Gadu o ko heepi dee sëmbë u Gadu. Hën ku dee 144.000 sëmbë dee o tii makandi ku ën, ku dee woto ëngëli fëën, o kii hii dee sëmbë dee bi go feti ku dee sëmbë u Gadu. Nöö a sö wan fasi di goonliba u Saatan an o dë möön.