Soema ben de den Makabeisma?
GI FOEROE sma a pisi ten foe den Makabeisma de leki wan blaka boksoe di e gi bodoi na mindri ten di den ben kaba skrifi den lasti boekoe foe den Hebrew Boekoe foe bijbel nanga a ten di Jesus Krestes ben kon. Neleki fa spesroetoe finifini tori e kon na krin te wan sma e ondrosoekoe a blaka boksoe foe wan opolangi di fadon, na so wan sma kan kon sabi sani moro fini te a e ondrosoekoe a ten foe den Makabeisma finifini — wan ten di sani ben kenki èn ben poti abra go na wan tra fasi na ini a djoe nâsi.
Soema ben de den Makabeisma? Fa den Makabeisma ben abi krakti na tapoe a Djoe-bribi bifo a Mesias ben kon soleki fa dati ben taki na fesi kaba? — Danièl 9:25, 26.
Den ipi-ipi skwala foe a hellinisme
Aleksander a Bigiwan ben wini kondre na ala presi, foe Grikikondre te kon miti India (336-323 b.G.T). A bigi kownoekondre foe en ben meki taki hellinisme — a tongo nanga a koeltoeroe foe Grikikondre — ben panja na ala sei. Den ofsiri nanga den sroedati foe Aleksander ben trow nanga den oema foe den kondre drape, èn dati ben moksi a Griki koeltoeroe nanga a koeltoeroe foe den doroseikondre kon na wán. Baka di Aleksander dede, dan a kownoekondre foe en ben prati na mindri den generaal foe en. Na a bigin foe a di foe toe jarihondro b.G.T., Antiòkus III foe a Griki Seleucidis tirimakti na Siria ben teki Israèl abra foe a Griki Ptolemaesma foe Egipti. Fa a tiri disi foe a hellinisme ben abi krakti na tapoe den djoe na ini Israèl?
Wán historia skrifiman e skrifi: „Foe di den djoe no ben man wai pasi foe no kon ini kontakti nanga den kompe foe a hellinisme, èn so srefi foe no ben abi kontakti nanga djoe pipel di ben teki a hellinisme èn di ben tan na doroseikondre, dan den no ben man wai pasi foe teki a Griki koeltoeroe nanga den Griki fasi foe denki abra. . . . Foe libi nomo na ini a pisi ten foe a hellinisme, ben wani taki foe teki a Griki koeltoeroe abra!” Den djoe ben teki Griki nen. Èn na difrenti fasi den ben teki den gwenti foe den Griki sma èn fa den Griki ben weri krosi. A triki krakti foe tron leki den Grikisma ben bigin.
Kroekafasi foe den priester
Den wan na mindri den djoe pe a hellinisme ben kan abi moro krakti na tapoe, ben de den priester. Foe teki a hellinisme, ben wani taki gi foeroe foe den priester, foe gi a Djoe-bribi pasi foe gro nanga ten. Wán foe den sortoe djoe dati ben nen Jason (di den e kari Josua na ini Hebrewtongo), a brada foe a granpriester Onias III. Na ini a pisi ten di Onias ben gowe foe Antiòkia, dan Jason ben gi den Griki tirimakti tjoekoe. Foe san ede a ben doe dati? Foe tori den, so taki den ben kan poti en leki granpriester na presi foe Onias. A Griki Seleucidis tiriman Antiòkus Epifanes (175-164 bifo G.T.) ben de klariklari foe teki a pristeri. Bifo dati, den Griki tiriman no ben boemoei densrefi nanga a djoe granpriester, ma Antiòkus ben abi moni fanowdoe gi den sroedati feti di a ben wani feti. A ben plisi en toe foe abi wan djoe fesiman di ben sa horibaka gi a tongo nanga a koeltoeroe foe Grikikondre. Di Jason ben aksi foe dati, dan Antiòkus ben gi Jerusalem a reti foe de leki wan foto di abi den srefi reti leki di foe wan Griki foto (polis). Èn Jason ben bow wan sportskoro pe jongoe djoe èn srefi jongoe priester ben strei na ini den prei.
Toriman ben tjari toriman kon. Dri jari na baka, dan Menela-us di kande no ben de foe a priester famirilin, ben gi wan moro hei tjoekoe, èn Jason ben lon gowe. Foe man pai Antiòkus, Menela-us ben teki boen foeroe moni foe a tempel goedoe. Foe di Onias III (di ben de na ini katibo na Antiòkia) ben taki dati a sani di Menela-us doe no boen, meki Menela-us ben seti sani foe kiri Onias III.
Di a tori ben taki dati Antiòkus dede èn a tori ben panja na ala sei, dan Jason ben drai kon baka na Jerusalem nanga wán doesoen man foe teki a granpriester-wroko abra foe Menela-us. Ma Antiòkus no ben dede. Di Antiòkus ben jere foe den sani di Jason doe èn di a ben jere foe a broeja di a ben tjari na mindri den djoe kontrari a denki foe en foe a hellinisme, dan Antiòkus kon nanga boen foeroe krakti.
Antiòkus e doe sani
Na ini en boekoe The Maccabees, Moshe Pearlman e skrifi: „Ala di den tori no e taki sani soifri, a gersi taki Antiòkus ben kon na a bosroiti taki foe gi a djoe relisi moro fri, ben de wan fowtoe na politiek sei. Gi Antiòkus, a lasti oproeroe di ben pasa na Jerusalem, no ben bigin foe soifri relisi sani, ma a ben bigin nanga a de di sma ben de na a sei foe Egipti na Judea, èn den politiek firi disi ben sori foe de wan kefar foe di na soso den djoe na mindri ala den tra sma ben kisi foeroe okasi foe prati densrefi na relisi sei. . . . A sani disi, na so a ben bosroiti, ben sa moesoe kaba.”
Abba Eban, wan tiriman nanga sabiman foe Israèl, e taki sjatoe foe den sani di ben pasa baka dati: „Esi-esi baka makandra na ini den jari 168 nanga 167 [b.G.T.], den ben kiri ipi-ipi djoe, den ben foefoeroe a tempel, lanti ben taki dati no wan sma ben mag hori ensrefi na a Djoe-bribi. Efoe wan sma ben sa besnij, dan a ben kisi dede strafoe foe dati, èn a srefi sani ben pasa te wan sma ben o hori ensrefi na a Sabadei. A lasti afrontoe ben kon na ini december 167, di Antiòkus ben gi ordroe foe meki wan altari foe Zeus na ini a tempel, èn den djoe ben moesoe tjari ofrandi foe agoe meti gi den gado foe den Grikisma — a no de foe taki, dati agoe meti no ben de krin meti akroederi a djoe wet.” Na ini a pisi ten disi, Menela-us nanga tra djoe di ben drai go na a hellinisme ben go doro foe tan wroko na ini a tempel, na ini wan tempel di ben doti now.
Ala di foeroe djoe ben teki a hellinisme, tokoe wan njoen groepoe di ben kari densrefi Hasidim — santawan — ben gi sma deki-ati foe hori densrefi moro strak na a Wet foe Moses. Now foe di a gewoon pipel ben tegoe foe den priester di ben teki a hellinisme, meki moro nanga moro a gewoon pipel ben teki a sei foe den Hasidim. Wan pisi ten foe dede foe bribi ede, ben bigin di den ben dwengi den djoe na a heri kondre nanga tranga foe teki den heiden gwenti nanga den heiden ofrandi noso efoe den no ben wani taki dati, dan den ben moesoe dede. Den apokrif boekoe foe den Makabeisma e gi foeroe tori foe man, oema, nanga pikin-nengre di ben froekisi dede moro leki foe skeki.
Den Makabeisma e doe wan sani
Den toemoesi kefalek sani di Antiòkus ben doe, ben meki taki foeroe djoe feti gi a relisi foe den. Na ini Modi’in, noord-westsei foe Jerusalem krosibei a disiten foto Lod, wan priester di ben nen Matatias ben kisi wan kari foe go mindri foe a foto. Foe di den sma di ben libi drape ben abi lespeki gi Matatias, meki a sma di ben teki presi gi a kownoe ben proeberi foe overtoigi en foe teki prati na wan heiden ofrandi — so taki a ben kan kibri en eigi libi èn poti wan eksempre gi den tra sma di ben libi drape. Di Matatias ben weigri foe doe dati, dan wan tra djoe ben kon na fesi, klariklari foe skeki. Nanga foeroe tegoe Matatias ben graboe wan fetisani èn ben kiri en. Den Griki sroedati ben handri slow foe di den ben skreki foe a tranga ogri di na owroe man disi ben doe. Na ini wan toe sekonde dan Matatias ben kiri a Griki ofsiri toe. Den feifi manpikin foe Matatias nanga den sma di ben libi na ini a foto ben kisi den Griki sroedati bifo den ben kan kon feti nanga den.
Matatias ben bari kari: ’Meki ibriwan sma di abi faja gi a Wet, waka na mi baka.’ Foe no kisi strafoe, dan en nanga den manpikin foe en ben lon gowe na a bergi kontren. Èn foe di den sani di den ben doe ben panja go na ala sei, meki djoe (so srefi foeroe Hasidim) ben kon na den foe wroko makandra nanga den.
Matatias ben poti en manpikin Juda foe doe sroedati afersi. Kande foe di Juda ben abi kefalek foeroe koni foe sroedati afersi, dati meki den ben kari en wan Makabei, san wani taki „hamra”. Den ben kari Matatias nanga den manpikin foe en Hasmonesma, wan nen di ben komoto foe a foto Hesmon noso foe wan afo di ben nen so (Josua 15:27). Foe di Juda Makabei ben tron a prenspari sma na ini na oproeroe, meki den ben kari a heri famiri den Makabeisma.
Den e meki a tempel kon boen baka
Na ini a fosi jari foe na oproeroe, Matatias nanga den manpikin foe en ben man orga wan pikin legre. Nofotron den Griki legre ben feti nanga den groepoe foe den Hasidim fetiman na tapoe a Sabadei. Ala di den Hasidim ben sa kan kibri densrefi, tokoe den no ben wani pasa a Sabadei. Dati meki ipi-ipi sma ben dede. Matatias — di sma ben si now leki wan relisi tiriman — ben meki wan tirilin di ben gi den djoe pasi foe feti foe kibri densrefi na tapoe a Sabadei. A tirilin disi no wawan ben gi den oproeroeman moro krakti, ma a ben de wan eksempre gi a djoe bribi foe gi den relisi fesiman pasi foe kenki a djoe wet te situwâsi ben kenki. A Talmoed e sori a gwenti disi na ini wan sani di ben skrifi baka ten: „Meki den doti wán Sabadei, so taki den kan santa foeroe tra Sabadei.” — Yoma 85b.
Baka di na owroe papa foe en dede, dan Juda Makabei ben tron a troetroe fesiman foe na oproeroe. Di Juda Makabei ben kon froestan taki a no ben o man wini den feanti foe en na ini wan opo feti, dan a ben prakseri foe tra fasi foe feti soleki a guerrilla feti foe disiten. A ben feti nanga den legre foe Antiòkus na presi pe den legre dati no ben kan feti na den fasi di den ben gwenti foe feti foe kibri densrefi. Na ini a wan feti baka a tra feti, Juda ben man wini foeroe legre di ben bigi srefisrefi moro leki a di foe en.
A gro di a tirimakti foe Rome ben gro èn den strei di ben de na mindri a Seleucidis grantirimakti, ben meki taki den tiriman foe a Seleucidis grantirimakti no ben broko den ede so foeroe foe meki wet teige den djoe. Disi ben opo a pasi gi Juda foe feti go doro te na den portoe foe Jerusalem. Na ini december 165 b.G.T. (noso kande 164 b.G.T), Juda nanga den legre foe en ben teki a tempel abra, ben krin den wrokosani foe a tempel, èn gi a tempel abra baka — dri jari baka di a tempel ben kon doti. Den djoe e memre a sani disi ibri jari na a Kanoekafesa, a fesa foe gi abra.
Politiek e wini santafasi
Den ben doro den marki foe na oproeroe. Den ben poeroe den wet di ben taki dati den no ben mag hori densrefi na a Djoe-bribi. Sma ben kan anbegi na ini a tempel baka èn den ben kan tjari ofrandi drape baka. Now den Hasidim ben de tevrede èn den ben gowe libi a legre foe Juda Makabei èn den ben drai go baka na den oso foe den. Ma Juda ben abi tra sani na prakseri. A ben abi wan legre di ben kisi boen leri foe feti, so boen foe san ede a no ben sa gebroiki dati foe seti wan fri djoe kondre? Now den ben kenki den relisi sani di ben meki taki den ben bigin na oproeroe, èn a ben tron politiek afersi di ben boeweigi den. Na so a feti ben go doro.
Juda Makabei ben soekoe jepi foe feti nanga a basi di den Seleucidis sma ben basi den, èn a ben meki wan kroederi nanga Rome. Ala di a ben lasi en libi na ini wan feti na ini 160 b.G.T., tokoe den brada foe en ben go doro nanga a feti. Jonatan, a brada foe Juda, ben drai sani na so wan fasi taki den Seleucidis tiriman ben agri foe poti en leki granpriester nanga tiriman na Judea, ala di en nanga den sma foe en ben sa de ete na ondro a soevereiniteit foe den Seleucidis tiriman. Di leki bakapisi foe wan Siria plan, den ben kori Jonatan, ben fanga en, èn ben kiri en, dan en brada Simeon — a brada di ben tan abra ete foe den Makabei brada — ben teki abra. Na ondro a tiri foe Simeon, den lasti marki foe a basi di den Seleucidis sma ben basi den, ben poeroe na pasi (na ini 141 b.G.T.). Simeon ben meki wan njoen froebontoe foe matifasi nanga Rome, èn den djoe fesiman ben teki en leki tiriman èn leki granpriester. Na so wan fasi wan fri Hasmonesma tirimakti ben seti na ini den anoe foe den Makabeisma.
Den Makabeisma ben seti na anbegi na ini a tempel bifo a Mesias ben kon. (Teki gersi Johanes 1:41, 42; 2:13-17.) Ma neleki fa den priester foe a hellinisme ben broko a froetrow di sma ben abi na ini a priesterwroko, na so den Hasmonesma ben seki dati moro srefi. Foe troe, tiri foe priester di ben denki na wan politiek fasi, na presi foe wan kownoe di ben komoto foe a getrow famirilin foe David, no ben tjari troe blesi kon gi a djoe pipel. — 2 Samuèl 7:16; Psalm 89:3, 4, 35, 36.
[Prenki na tapoe bladzijde 21]
Matatias, a papa foe Juda Makabei, ben bari: ’Meki ibriwan sma di abi faja gi a Wet, waka na mi baka’
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Mattathias appealing to the Jewish Refugees/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications