Wan Heimarki gi Sma di Lobi a Wortu fu Gado
Na ini 1998 wan prenspari heimarki ben doro gi ala sma di lobi a Wortu fu Gado. Na ini a yari dati, a di fu wan hondro milyun eksemplaar fu a „Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift” (Nyun-Grontapuvertaling fu den Santa Buku fu Bijbel) ben kon na doro. ¡Na so fasi a tron wan fu den Bijbel di prati gi moro sma, moro leki ala tra Bijbel na ini a yarihondro disi!
A BIGI wroko disi de wan kefalek aparti sani te yu e prakseri taki sma ben krutu a vertaling srefisrefi di a ben kon na doro. ¡A vertaling no wini a strei wawan, ma a ben go heri bun nanga en tu, fu di a ben doro na ini den oso — èn na ini den ati — fu milyunmilyun sma na heri grontapu! Fu pe a tumusi aparti vertaling disi komoto? Suma du a wroko? Èn fa yu kan kisi wini fu en te yu e gebroiki en?
Fu San Ede wan Nyun Vertaling?
Moro leki wan hondro yari kaba, a Watch Tower Bible and Tract Society, na organisâsi di kisi primisi fu lanti fu teki presi gi Yehovah Kotoigi, prati Bijbel gi sma. Ma fu san ede Yehovah Kotoigi ben feni taki a ben de fanowdu fu meki wan tra vertaling fu Gado Wortu? A buku So Many Versions? fu Sakae Kubo nanga Walter Specht, e taki: „Sma no kan taki dati wan vertaling fu Bijbel de a lastiwan. Den vertaling musu tan skinskin nanga a sabi di sma e kon sabi moro fu Bijbel èn nanga a kenki di den tongo di sma e taki e kenki.”
Na ini a yarihondro disi, sma kon frustan bun furu fu Hebrewtongo, Grikitongo, èn fu Arameisitongo — den tongo di ben gebroiki biginbigin fu skrifi Bijbel. So srefi, sma feni papira fu Bijbel di owru èn soifri moro den wan di den Bijbel vertaler fu den geslakti na fesi ben gebroiki. ¡Dati meki den kan vertaal Gado Wortu moro soifri na ini a ten disi leki iniwan ten na fesi! Fu dati ede, bun reide ben de fu opo a Vertaal Komte fu a Nyun-Grontapu Bijbel, so taki den ben kan bigin vertaal a Bijbel na ini den tongo fu a ten disi.
Na ini 1950 na Ingrisitongo eksemplaar fu a Nieuwe-Wereldvertaling van de Christelijke Griekse Geschriften (Nyun-Grontapuvertaling fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel) ben kon na doro. A nen srefi ben de tra fasi leki san sma ben gwenti èn dati ben de wan deki-ati sani fu du, fu di den no ben wani horibaka gi a fasi fa sma e taki dati a Bijbel abi wan „Owru” nanga wan „Nyun” testamenti. Na ini den tin yari di ben kon baka dati, den ben tyari den Hebrew Buku fu Bijbel kon na doro na ini difrenti pisi. Na ini 1961 a heri Bijbel ben kon na doro na ini Ingrisitongo na ini wán buku.
Ma suma ben vertaal na aparti sortu Bijbel disi? De Wachttoren fu 1 december 1950 ben taki: „Den sma fu a vertaal komte taki dati den no wani . . . meki sma kon sabi suma na den, èn spesrutu taki den no wani meki a nen fu den kon bekènti te den de na libi ete noso te den dede kaba. A marki fu a vertaling na fu hei a nen fu a libilibi èn tru Gado.” Son sma di e krutu sani ben taki dati sma musu si a buku langalanga leki wan buku di e kon fu sma di no sabi a koni fu a wroko, ma a no ala sma ben prakseri na a fruferi fasi disi. Alan S. Duthie e skrifi: „Te wi sabi suma na den vertaler fu wan Bijbel noso suma na den sma di tyari a Bijbel dati kon na doro, ¿dan dati e yepi wi fu taki efu a vertaling dati bun noso no bun? Dati wawan no e yepi. No wan tra fasi de fa wi kan ondrosuku den eigifasi fu ibri vertaling.”a
Den Aparti Sortu Sani Di a Abi
Milyunmilyun leisiman du soifri san taki didyonsro èn den ben kon si taki no wawan den man leisi a Nieuwe-Wereldvertaling, ma den si tu dati a e taki sani kefalek soifri. Den vertaler ben vertaal fu a Hebrewtongo, na Arameisitongo, nanga a Grikitongo fu fosi, èn den ben gebroiki den moro bun dokumenti di den ben kan feni.b Den ben luku kefalek bun tu taki den ben vertaal den dokumenti fu owruten na a moro soifri fasi fa den ben man du dati, ma na ini wan tongo di sma ben o frustan wantewante. Dati meki son sabiman ben prèise a vertaling disi fu di a e taki sani eerlijk èn na wan soifri fasi. Fu eksempre, The Andover Newton Quarterly fu yanuari 1963 ben taki: „A vertaling fu a Nyun Testamenti e buweisi taki a grupu [disi] abi sabiman di de bekwaam fu luku den furu problema di de fu vertaal a Bijbel, na wan koni fasi.”
Den vertaler ben meki sma kon frustan a Bijbel na wan heri nyun fasi. Sma ben kon frustan den bijbeltekst di den no ben frustan so krin fosi moro bun now srefisrefi. Fu eksempre, den ben vertaal a tekst fu Mateus 5:3 di ben muilek fu frustan èn pe den e taki, „koloku fu den sma di pôti na ini yeye” (King James Version), na wan fasi di sma ben kan frustan bun: „Koloku fu den sma di sabi den yeye nowtu.” A Nieuwe-Wereldvertaling e vertaal edewortu na wán fasi tu someni leki den man. Fu eksempre, na ala presi pe a Griki wortu psuʹche tanapu, den ben vertaal en nanga „sili”. ¡A bakapisi de taki den leisiman kan si esi-esi taki, tra fasi leki san kerki e leri, a sili no de wan sani di no kan dede!—Mateus 2:20; Markus 3:4; Lukas 6:9; 17:33.
Poti Gado Nen na En Reti Presi Baka
Wan kefalek aparti sani fu a Nieuwe-Wereldvertaling na taki den poti Gado en nen, Yehovah, na en reti presi baka. Na ini den fositen eksemplaar fu a Hebrew Bijbel, den e skrifi Gado nen nanga fo tapusten di wi kan skrifi leki YHWH noso JHVH akruderi den letter fu wi alfabet. Na aparti nen disi de so wan 7000 tron na ini a sokari Owru Testamenti (Exodus 3:15; Psalm 83:18). ¡A de krin taki wi Kriaman ben wani taki den anbegiman fu en ben musu sabi a nen dati èn gebroiki en!
Ma a Dyu pipel di ben frede fu wan kruktu bribi ede, no ben gebroiki Gado nen moro. Baka a dede fu den apostel fu Yesus, den sma di ben skrifi den Griki Buku fu Bijbel abra, ben bigin puru Gado nen èn den ben poti den Griki wortu Kuʹri·os (Masra) noso Theʹos (Gado) na en presi. A sari taki den disiten vertaler tan du a gwenti disi di no e gi Gado grani, fu di den puru Gado nen na ini moro furu Bijbel èn den e tapu sma srefi fu kon sabi taki Gado abi wan nen. Fu eksempre, na Yohanes 17:6 den wortu fu Yesus skrifi: „Mi tyari a nen fu yu kon na krin.” Ma Today’s English Version e vertaal en so: „Mi meki sma kon sabi yu.”
Son sabiman e taki dati den puru Gado nen fu di wi no sabi soifri fa fu taki a nen. Ma den gwenti vertaal den Bijbel nen di wi sabi soleki Yeremia, Yesaya nanga Yesus, na wan fasi di no gersi a fasi fa sma ben taki den nen na ini a Hebrewtongo fu fositen. Fu di a nen Yehovah na wan yoisti fasi fu vertaal Gado nen — èn a de wan fasi di furu sma sabi — meki a gersi leki den sma di e taki dati a nen no mag gebroiki, no abi trutru reide fu taki so.
A Vertaal Komte fu a Nyun-Grontapu Bijbel ben du a deki-ati sani fu gebroiki a nen fu Yehovah na ini a Hebrew pisi fu Bijbel èn so srefi na ini a Griki pisi fu en. Den ben teki na eksempre fu den fositen Bijbel di den zendeling ben vertaal gi sma na Mindri Amerika, a Stille Zuidse nanga a Farawe Owstu. Ma den no gebroiki Gado nen nomo fu wiki a belangstelling fu sabidensiman. Te wi wani sabi Gado leki wan sma, dan a de tumusi prenspari taki wi sabi en nen (Exodus 34:6, 7). ¡A Nieuwe-Wereldvertaling gi milyunmilyun sma deki-ati fu gebroiki a nen fu en!
Doro den Leisiman Di No E Taki Ingrisitongo
Na mindri 1963 nanga 1989, sma ben kan kisi wan pisi fu a Nieuwe-Wereldvertaling noso a heri Bijbel srefi, na ini tin tra tongo. Ma a vertaalwroko ben hebi trutru, èn yu ben abi son vertaling di ben teki 20 yari noso moro langa. Ma na ini 1989 den ben opo na afdeling Vertaal Services na a edekantoro fu Yehovah Kotoigi. Na ondro a tiri fu a Skrifi Komte fu a Tiri Skin, na afdeling disi ben musu meki a wroko fu vertaal a Bijbel go moro esi. Den ben meki wan sistema fu du a vertaalwroko, fu di den ben meki taki a wroko fu ondrosuku Bijbel wortu ben kan du nanga computer technologie. Fa a sistema disi e wroko?
Te a Skrifiman Komte gi primisi kaba fu vertaal a Bijbel na ini wan tra tongo, dan a e poti wan grupu Kresten di de fayafaya fu wroko, na ini wan vertaalgrupu. Wan grupu kan meki wan vertaling di vertaal na wan moro balansi fasi, leki te wán sma nomo e du a wroko. (Teki gersi Odo 11:14.) Nofotron a de so, taki ibri memre fu a grupu abi ondrofeni kaba nanga a wroko fu vertaal den publikâsi fu a Genootschap. Baka dati den e leri a grupu finifini fa fu vertaal wan Bijbel èn fa den kan gebroiki den computer programma di meki spesrutu gi a wroko disi. Wan computer srefi no e du a vertaalwroko, ma a kan meki taki wan grupu kan gebroiki en fu kon sabi prenspari tori èn a kan yepi den fu skrifi den bosroiti poti di den teki.
Yu kan prati a wroko fu vertaal wan Bijbel, na ini tu pisi. Na ini a fosi pisi, den vertaler e kisi wan lijst nanga wortu di den e gebroiki na ini na Ingrisitongo Nieuwe-Wereldvertaling. Den e poti den Ingrisi wortu di abi furu fu du nanga makandra, soleki „verzoen”, „verzoen-dei”, nanga „verzoen-ofrandi”, na ini wán grupu, fu sori den vertaler den difrenti sani di den wortu disi wani taki. Den e meki wan lijst na ini den eigi tongo fu den srefi wortu dati. Ma son leisi a muilek gi wan vertaler fu vertaal wan vers. A computer abi wan sistema di e yepi a vertaler fu suku tori di abi fu du nanga Griki wortu èn nanga Hebrew wortu, èn a e yepi en fu go suku sani na ini den Waktitoren publikâsi.
Te a wroko e abra go na a di fu tu pisi, dan fu densrefi den kan poti den wortu di den bosroiti fu gebroiki na ini a tra tongo dati, go na ini den bijbeltekst. Na so fasi den kan vertaal na wan kefalek soifri fasi èn na wán fasi nomo. Ma a muilek fu leisi den wortu di den feni nanga yepi fu a sistema disi fu a computer di e suku wortu èn e poti tra wortu na en presi. Bun furu wroko musu du ete fu vertaal den vers na ini Bijbel moro fini èn fu skrifi den na so wan fasi taki sma kan leisi den sondro problema.
A kon na krin taki a vertaal sistema disi e wroko kefalek bun. Wán grupu ben man vertaal ala den Hebrew Buku fu Bijbel na ini soso tu yari. Teki disi gersi nanga wan grupu di ben wroko na ini wan srefi sortu tongo sondro a yepi fu wan computer. Den ben abi 16 yari fanowdu. Nownowde den Kresten Griki Buku fu Bijbel druk na ini 18 tra tongo fu sensi 1989. A heri Nieuwe-Wereldvertaling noso pisi fu en, de fu kisi na ini 34 tongo. Dati meki moro leki 80 procent fu Yehovah Kotoigi man kisi seiker den Kresten Griki Buku fu Bijbel na ini den eigi tongo.
A United Bible Societies e skrifi taki fu den 6500 tongo na grontapu, pisi fu Bijbel de fu kisi na ini 2212 tongo nomo.c Fu dati ede so wan 100 vertaler e du muiti fu meki a Nieuwe-Wereldvertaling fu den Hebrew Buku fu Bijbel na ini 11 tongo èn den Griki Buku fu Bijbel na ini 8 tongo. A de a wani fu Gado taki „ala sortu sma musu kisi frulusu èn kon kisi wan soifri sabi fu waarheid” (1 Timoteus 2:4). A de seiker taki a Nieuwe-Wereldvertaling sa tan plèi wan bigi rol na ini na afersi disi.
Fu dati ede wi breiti taki a vertaling disi pasa a heimarki fu 100 milyun eksemplaar, èn wi e begi taki wi kan meki furu milyun eksemplaar moro na ini a ten di e kon. Wi e gi yu deki-ati fu ondrosuku Bijbel yusrefi. Yu sa prisiri nanga den heri ipi spesrutu sani di a abi: wortu di krin fu leisi, edewortu na tapusei fu den bladzijde, wan index di kan yepi fu feni den vers di wi e gebroiki furu, karta di sori finifini pe den presi de, nanga wan appendix di e taki fu tumusi moi tori. Ma a moro prenspari sani na taki yu kan leisi a Bijbel disi nanga a frutrow taki a poti ibri sani di Gado taki, abra na ini yu tongo na wan soifri fasi.
[Futuwortu]
a A moi fu si taki na tapu a dorosei kafti fu a New American Standard Bible nanga studieverwijzing, den ben taki tu: „Fu no wan sabiman wi gebroiki a nen leki verwijzing noso leki wan sma pe yu kan go suku moro rai, bika wi e bribi taki sma musu krutu Gado Wortu sondro a yepi fu tra sani.”
b The New Testament in the Original Greek fu Westcott nanga Hort, ben de a moro prenspari Griki vertaling di den ben gebroiki. A Biblia Hebraica fu R. Kittel ben de a moro prenspari vertaling di den ben gebroiki gi den Hebrew Buku fu Bijbel.
c Fu di furu sma e taki tu tongo, meki wi e bribi taki a heri Bijbel noso pisi fu en vertaal na ini nofo tongo so taki moro leki 90 procent fu den sma di e libi na grontapu kan leisi en.
[Prenspari pisi na tapu bladzijde 29]
„A vertaling fu a Nyun Testamenti e buweisi taki a grupu [disi] abi sabiman di de bekwaam fu luku den furu problema di de fu vertaal a Bijbel, na wan koni fasi.”—ANDOVER NEWTON QUARTERLY, YANUARI 1963
[Prenspari pisi na tapu bladzijde 30]
„Den vertaling musu tan skinskin nanga a sabi di sma e kon sabi moro fu Bijbel èn nanga a kenki di den tongo di sma e taki e kenki”
[Faki/Prenki na tapu bladzijde 31]
SABIMAN E PRÈISE A NIEUWE-WERELD-VERTALING
NA INI wan brifi fu 8 december 1950, Edgar J. Goodspeed, wan vertaler fu a Griki „Nyun Testamenti” na ini An American Translation, ben skrifi fu a Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift: „Mi wani sabi moro fu a zendingwroko fu a pipel fu yu, nanga a wroko di en e du na heri grontapu, èn mi e prisiri trutru nanga a fasi fa a vertaling e taki sani eerlijk, fri èn libilibi. A e sori wan heri ipi bun leri di prenspari, soleki fa misrefi kan taki.”
Sabiman fu Hebrewtongo nanga Grikitongo, Alexander Thomson ben skrifi: „A de krin taki a vertaling na a wroko fu bekwaam èn koni sabiman, di pruberi fu poti den Griki wortu abra na ini Ingrisitongo so soifri leki yu man taki en na ini Ingrisitongo.”—The Differentiator, april 1952, bladzijde 52-57.
Professor Benjamin Kedar, wan sabiman fu Hebrewtongo na Israèl, ben taki na ini 1989: „Te mi e ondrosuku wan tongo di abi fu du nanga a Hebrew Bijbel èn den vertaling fu disi, dan furu tron mi e go na a Ingrisitongo bijbel di sma sabi leki a Nieuwe-Wereldvertaling. Te mi e du dati, dan mi e kon si ibri leisi baka taki a buku disi e tyari kon na krin taki den du muiti na wan eerlijk fasi fu frustan a tekst so soifri leki den man.”