Den ben e suku a smara pasi
SOWAN 550 yari pasa, pikin grupu fu sokari Kresten di ben e libi na ini den foto Praag, Chelčice, Vilémov, Klatovy, nanga tra foto na ini a kondre di sma sabi now leki a Republiek Tyekia, gowe libi den oso. Den go tan krosibei fu a dorpu Kunwald, na ini wan lagipresi na a noord-owstusei fu a kontren di nen Bohemia. Drape den ben e bow pikin oso, den ben e prani sani èn den ben e leisi Bijbel. Den teki a nen Broedergemeenschap, noso Unitas Fratum na ini Latijntongo.
Difrenti sortu sma ben go tan drape. Den sma disi ben de gronman, heihei-sma, studenti fu heiskoro, gudusma nanga pôtisma, man nanga uma, weduwe nanga pikin di no ben abi papa nanga mama, èn den alamala ben wani a srefi sani. Den ben skrifi: „Wi begi Gado, èn wi aksi En fu meki wi kon sabi san na a wani fu En na ini ala sani, fu di a wani fu En prenspari moro leki ala tra sani. Wi wani waka den pasi fu En.” Iya, a Broedergemeenschap disi, noso den Tyekia Brada, soleki fa sma ben kari a libimakandra fu bribiman disi bakaten, ben e suku a ’smara pasi di e tyari sma go na libi’ (Mateyus 7:13, 14). Sortu waarheid den tyari kon na krin baka di den studeri Bijbel finifini? Fa den leri fu den ben difrenti fu den wan di sma ben e bribi na ini na a ten dati, èn san wi kan leri fu den?
Den no e du ogri nanga tranga èn den no e skeki densrefi
A Broedergemeenschap teki den leri fu difrenti kerkigrupu fu a di fu 15 yarihondro leki fondamenti fu a bribi fu den. Wan fu den kerkigrupu dati ben de den Waldensen, wan grupu di ben seti na ini a di fu 12 yarihondro. Na ini a bigin, den Waldensen ben de wan grupu di ben hari densrefi puru fu a Lomsu bribi, san ben de a moro prenspari bribi na ini den kondre na mindrisei fu Europa. Ma bakaten, den teki sonwan fu den leri fu a Lomsu Kerki baka. Wan tra grupu di ben abi krakti tapu den leri fu a Broedergemeenschap, ben de den Hus-sma. Den sma disi ben de bakaman fu Johannes Hus. A moro bigi grupu fu sma na ini a Republiek Tyekia ben de memre fu a grupu disi, ma a grupu disi no ben de na ini wánfasi kwetikweti. Wan tu sma fu a grupu ben e feti nanga makandra fu afersi di ben abi fu du nanga a libimakandra, aladi trawan fu den ben e gebroiki bribi fu doro den politiek marki fu den. Den leri fu tra millenarist grupu (grupu di ben e bribi na ini a dusun yari tiri fu Yesus) èn den denki fu Bijbel sabiman fu a kontren drape noso fu tra kondre, ben abi krakti tu tapu a Broedergemeenschap.
Peter Chelčický (1390-1460), wan Bijbel sabiman fu Tyekia èn sosrefi wan sma di ben opo ensrefi teige a Lomsu Kerki, ben sabi den leri fu den Waldensen nanga den Hus-sma. A no ben agri nanga den leri fu den Hus-sma fu di a grupu fu den ben bigin du ogri-ati sani nanga sma, èn a drai baka gi den Waldensen fu di den no ben e hori densrefi soifri na den eigi leri. A ben krutu orloku èn a ben feni taki Kresten no ben kan teki prati na a sani dati. A ben feni taki wan Kresten ben musu libi akruderi „a wet fu Krestes”, awinsi sortu bakapisi dati ben o tyari kon gi den (Galasiasma 6:2; Mateyus 22:37-39). Na ini 1440, Chelčický skrifi den leri fu en na ini wan buku di nen Net of the Faith.
Gregory fu a foto Praag, wan man fu a ten fu sabiman Chelčický, di ben de moro yongu leki en, ben lobi den leri fu Chelčický so te, taki a gowe libi a grupu fu Hus-sma. Na ini 1458, Gregory overtoigi pikin grupu fu sma di ben de Hus-sma fosi, èn di ben e libi na ini difrenti kontren fu Tyekia, fu gowe libi den oso. Den sma disi go tu nanga en na a dorpu Kunwald, èn drape den seti wan nyun libimakandra fu kerkisma. Bakaten, grupu fu Waldensen di ben de fu Tyekia nanga Doisrikondre, go tan drape tu makandra nanga den.
A fasi fa sani ben de fosi
Fu 1464 te go miti 1467, a nyun grupu disi di ben e kon bigi moro nanga moro, ben abi difrenti komte na ini a kontren fu Kunwald. A grupu disi ben teki difrenti prenspari bosroiti di ben tyari kon na krin san a nyun kerkigrupu disi ben e bribi. Ala den prenspari bosroiti disi ben skrifi finifini na ini wan tu buku di sma sabi now leki na Acta Unitatis Fratrum (Den tori fu a Broedergemeenschap), èn den buku disi de ete. Na Acta e yepi sma fu kon sabi fa sani ben de fosi, èn a ben e sori sma krinkrin san ben de den leri fu a Broedergemeenschap. Den buku disi abi brifi na ini, èn sosrefi lezing nanga finifini tori di e taki fu den kesekese di ben de na mindri den memre fu a grupu.
Disi na san na Acta e taki fu den leri fu a Broedergemeenschap: „Wi abi a faste bosroiti fu leisi Bijbel wawan èn fu denki dipi fu den eksempre di wi Masra nanga den santa apostel poti; wi sa abi sakafasi nanga langa pasensi, wi sa lobi wi feanti, wi sa du bun gi den èn wi sa winsi taki sani waka bun nanga den, èn wi sa begi gi den.” Den buku e sori sosrefi taki fosi a Broedergemeenschap ben e teki prati na a preikiwroko. Den ben e go tu nanga tu, èn soleki fa a ben sori, dan umasma ben abi bun bakapisi leki zendeling na ini a kontren pe den ben e tan. A Broedergemeenschap no ben e suku fu kisi politiek makti, den no ben e meki sweri, den no ben abi noti fu du nanga srudati afersi, èn den no ben e tyari fetisani.
Wánfasi kon tron pratifasi
Ma baka someni tenti yari, a Broedergemeenschap no ben man hori ensrefi moro na den sani di den ben abi na prakseri. Fu di den no ben agri nanga makandra na sortu fasi den ben musu hori densrefi na den leri fu den, meki wan prati kon na ini a grupu disi. Na ini 1494, a Broedergemeenschap prati na ini tu grupu, namku a Bigi Grupu nanga a Pikin Grupu. Na a wan sei a Bigi Grupu ben e skeki den leri fu en, èn na a tra sei, a Pikin Grupu ben e preiki taki a Broedergemeenschap ben musu tan kakafutu gi politiek èn gi grontapu.—Luku a faki „Fa sani waka nanga a Bigi Grupu?”
Fu gi wan eksempre, wan memre fu a Pikin Grupu ben skrifi: „Sma di e waka tu pasi no abi a dyaranti taki den sa tan anbegi Gado, fu di a de so furu tron taki te den e gi densrefi èn den e saka densrefi na En ondro soso ini pikin sani, ma te a abi fu du nanga prenspari sani, dan den e du san densrefi wani. . . . Den wan di e tanapu kánkan èn di abi wan bun konsensi, e waka ibri dei baka Masra Krestes tapu a smara pasi, aladi den e tyari a kroisi fu den. Wi wani de den sortu sma dati.”
Den memre fu a Pikin Grupu ben e si a santa yeye leki a krakti di Gado ben gebroiki fu du a wani fu en, iya, den ben e si en leki en „finga”. Gi den, a lusu-ofrandi fu Yesus ben wani taki dati a volmaakti man Yesus ben gi en libisma skin fu bai baka san a sondari Adam ben lasi. Den no ben e anbegi Maria, a mama fu Yesus. Den kon baka nanga a leri taki ala bribiman ben kan tron priester, sondro fu meki a seryusu pramisi fu tan sondro fu trow. Den gi ala den memre fu a gemeente deki-ati fu preiki, en den puru sondari fu a gemeente te den no ben e sori berow. Den ben abi noti fu du kwetikweti nanga srudati afersi èn nanga politiek afersi. (Luku a faki „Den leri fu den Brada fu a Pikin Grupu”.) Fu di a Pikin Grupu ben e hori ensrefi soifri na den prenspari bosroiti na ini na Acta, meki a ben e si ensrefi leki a wan-enkri tru grupu di ben e hori ensrefi na den owru leri di a Broedergemeenschap ben abi kaba di a ben seti biginbigin.
Den no e frede fu taki èn den e kisi frufolgu
A Pikin Grupu no ben e frede fu krutu tra kerkigrupu, èn den ben e krutu a Bigi Grupu sosrefi. Disi na san den ben skrifi fu den sortu kerkigrupu dati: „Unu e leri sma fu dopu pikin sondro taki densrefi e sori bribi, èn nanga dati unu e waka baka wan beskopu di nen Dionisius; a beskopu disi teki a rai fu son don sma fu leri trawan taki den musu dopu den pikin fu den . . . Pikinmoro ala leriman nanga prenspari kerki sabiman e bribi a srefi leri disi, èn dati na sma soleki Luther, Melanchthon, Bucerus, Korvín, Jiles̆, nanga Bullinger . . . Den sma disi na memre fu a Bigi Grupu, èn ala den sma disi e bondru kon na wan.”
A no de fu fruwondru taki sma ben e frufolgu a Pikin Grupu. Na ini 1524 sma fon Jan Kalenec, wan fu den fesiman fu a grupu disi, èn den poti bronmarki tapu en skin sosrefi. Bakaten, sma bron dri memre fu a Pikin Grupu na wan postu. Soleki fa a sori, dan wan kaba kon na a Pikin Grupu na ini 1550, baka di a lasti fesiman fu den dede.
Toku den bribiman fu a Pikin Grupu ben abi krakti tapu kerki afersi na ini Europa na a ten fu den mindriyarihondro. A no de fu taki, dati fu di „a tru sabi” no ben de bogobogo ete na a ten fu a Pikin Grupu, meki a grupu disi no ben man tyari wan kaba kon na a yeye dungru di ben de wan langa ten kaba (Danièl 12:4). Toku den ben de nomonomo fu suku a smara pasi èn fu waka na tapu a pasi dati, aladi den ben e kisi gens. Kresten na ini a ten disi musu poti prakseri na a sani dati.
[Prenspari pisi na tapu bladzijde 13]
Sma taki dati memre fu a Broedergemeenschap skrifi feifitenti fu den 60 Bohemia buku di meki fu 1500 te go miti 1510
[Faki na tapu bladzijde 11]
Fa sani waka nanga a Bigi Grupu?
San pasa nanga a Bigi Grupu te fu kaba? Di wan kaba kon na a Pikin Grupu, dan a Bigi Grupu tan abra, èn sma ben sabi a kerkigrupu disi ete leki a Broedergemeenschap. Baka wan pisi ten, a grupu kenki den leri di a ben abi fosi. Na a kaba fu a di fu 16 yarihondro, a Broedergemeenschap go wroko makandra nanga den Utraquists fu Tyekiaa, fu taki en leti, den sma disi ben abi a Luther bribi. Ma den memre fu a Broedergemeenschap tan du a diniwroko fu den, den vertaal a Bijbel èn sosrefi tra kerki buku, èn den tyari den kon na doro. A moi fu sabi taki a Tetragrammaton, soleki fa sma sabi den fo Hebrew letter fu Gado en nen, skrifi na tapu a fesisei bladzijde fu den fosi buku fu a kerkigrupu disi.
Na ini 1620, a kownukondre Tyekia kon baka nanga tranga na ondro a makti fu a Lomsu Kerki. A sani disi meki taki furu memre fu a Broedergemeenschap gowe libi a kondre èn den go doro nanga den wroko fu den na ini tra kondre. Drape sma kon sabi a grupu bakaten leki a Morafia Kerki (Morafia ben de wan pisi fu Tyekia), èn a kerki disi de te nanga a dei fu tide.
[Futuwortu]
a A e komoto fu a Latijn wortu utraque, san wani taki „ibriwan fu den tu”. Tra fasi leki den Lomsu priester, di no ben wani den kerkisma dringi a win te a Santa Komuni ben e hori, den Utraquists (difrenti grupu fu Hus-sma) ben gi den memre fu den brede nanga win.
[Faki na tapu bladzijde 12]
Den leri fu den Brada fu a Pikin Grupu
Den prakseri di e kon now teki puru fu na Acta Unitatis Fratum fu a di fu 15 nanga a di fu 16 yarihondro, èn den e sori san ben de wan tu fu den leri fu a Pikin Grupu. Den sani di den fesiman fu a Pikin Grupu ben skrifi, moro furu abi fu du nanga a Bigi Grupu.
Dri-wánfasi: „Te yu e luku a heri Bijbel, dan yu no sa si taki Gado prati na ini wan sortu Dri-wánfasi, namku dri sma di abi den eigi nen, soleki fa sma e prakseri.”
Santa yeye: „A santa yeye na a finga fu Gado, a de wan presenti fu Gado, wan sani di e gi trowstu, noso a Makti fu Gado, di a Tata e gi den bribiman fu en na ini a nen fu Krestes. Den Santa Buku fu Bijbel no e sori taki wi musu kari a santa yeye wan Gado, noso wan Sma; den leri fu den apostel no e sori dati tu.”
Priestergrupu: „Den e gi unu a nen „priester”, aladi a sani dati no fiti; sondro a pisi na tapu un ede di no abi wiwiri, èn sondro a salfu di unu e gebroiki fu dresi sma, unu na a srefi leki ibri tra kerkiman. Santa Petrus wani taki ala Kresten musu tron priester, fu di a e taki: unu na a santa priestergrupu di e tyari srakti-ofrandi na yeye fasi (1 Petrus 2).”
Dopu: „Masra Krestes ben taigi den apostel fu en: Go na heri grontapu èn preiki a bun nyunsu gi ala libisma, gi den wan di e bribi (Markus, kapitel 16). Èn soso te den du den sani disi, den sa kisi frulusu. Èn unu e leri sma taki pikin-nengre musu teki dopu, aladi den pikin srefi no abi bribi.”
Kresten no e teki sei na ini grontapu afersi: „Den fosi brada fu unu ben feni taki a no fiti fu go feti na ini a legre, fu kiri wan sma, noso fu waka nanga fetisani na un skin, ma now unu e feni ala den sani dati bun . . . Fu dati ede, wi feni taki unu, èn sosrefi tra leriman no e frustan den profeiti wortu bun di e sori taki: Fu dati ede a broko a makti fu a bo, den skelt, a feti-owru, nanga a feti (Psalm 75). Wan tra pisi fu Bijbel e taki: Den no sa du nowan enkri ogri èn den no sa pori nowan enkri sani na tapu heri mi santa bergi; bika a grontapu fu Masra sa kon furu trutru nanga a sabi fu Gado, èn so moro fara (Yesaya, kapitel 11).”
A preikiwroko: „Wi sabi heri bun taki na ini a bigin, umasma, yepi moro sma fu drai den libi leki ala den priester nanga wan beskopu makandra. Ma now den priester e tan na ini den oso di kerki meki gi den. A sani dati no bun srefisrefi! Go na ini heri grontapu. Preiki . . . gi ala sma.”
[Karta na tapu bladzijde 10]
(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)
DOISRIKONDRE
POLEN
REPUBLIEK TYEKIA
BOHEMIA
Elbeliba
PRAAG
Vltavaliba
Klatovy
Chelčice
Kunwald
Vilémov
MORAFIA
Donauliba
[Prenki na tapu bladzijde 10, 11]
Na a kruktu-anusei: Peter Chelčický; na ondrosei: wan bladzijde fu a buku “Net of the Faith”
[Prenki na tapu bladzijde 11]
Gregory fu Praag
[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 13]
All images: S laskavým svolením knihovny Národního muzea v Praze, C̆esko