-
A dede di a sili no man dede — A bigin foe a leriSan e pasa nanga wi te wi dede?
-
-
A dede di a sili no man dede — A bigin foe a leri
„No wan enkri tori di abi foe doe nanga a jeje libi foe wan libisma, hari libisma en prakseri so foeroe, leki di foe a situwâsi pe a sa de na ini, baka te a dede.” — „ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”
1-3. Fa Sokrates nanga Plato ben kon nanga na idea taki a sili no man dede?
DEN e kragi wan sabiman nanga leriman di abi 70 jari, taki a no abi lespeki gi Gado èn taki a e pori a froestan foe jongoe sma nanga a leri foe en. Ala di a e opo taki gi ensrefi na wan kefalek koni fasi na a kroetoe foe en, tokoe wan jury di e sori partèifasi, e taki dati a fowtoe èn den gi en a dedestrafoe. Soso wan toe joeroe bifo den kiri en, na owroe leriman e gi den studenti di e sidon lontoe en, foeroe boeweisi di e sori taki a sili no man dede èn taki den no abi foe frede dede.
2 A man di den ben kroetoe na Sokrates, a barinen Griki filosofiaman foe a di foe feifi jarihondro b.G.T.a Plato, wan studenti foe en, ben skrifi den sani disi di ben pasa, na ini den tori Apologie nanga Phaedo. Den e gi Sokrates nanga Plato a grani taki den ben de wan foe den fosi sma di ben kon nanga na idea taki a sili no man dede. Ma den no ben de den sma di ben bigin nanga a leri disi.
3 Soleki fa wi sa si, dan den roetoe foe na idea taki libisma no man dede, e go baka te na fositen. Ma Sokrates nanga Plato ben finifini na idea èn den ben kenki en kon tron wan filosofia, so taki a ben tron wan sani di ben hari den sma foe a ten foe den di ben kisi leri, so srefi den sma di ben libi baka ten.
Foe Pythagoras te go miti den piramide
4. Fa den Grikisma ben si a libi, baka te wan sma dede, bifo Sokrates ben de na libi?
4 Den Grikisma di ben libi bifo Sokrates nanga Plato, ben bribi toe taki a sili e libi go doro, baka te wan sma dede. Pythagoras, a barinen Griki sabiman tapoe a kontren foe wiskunde, di ben libi na ini a di foe siksi jarihondro b.G.T., ben bribi taki a sili no ben man dede èn taki ibritron baka a sili e froisi go na wan tra presi. Fosi en, Thales foe Mileite, di sma denki taki a ben de a fosi Griki filosofiaman di sma ben sabi, ben prakseri taki wan sili di no man dede no ben de soso na ini libisma, meti nanga prani, ma a ben de so srefi na ini den sortoe sani soleki magneiti, foe di den kan boeweigi isri. Den Grikisma foe owroeten ben taki dati nanga wan boto den sili foe den dedewan ben tjari go na abrasei foe a liba Styx foe go na wan bigi kondre na ondrogron, di den ben kari ondrogron grontapoe. Drape kroetoeman ben gi den sili a strafoe foe kisi skin-ati na ini wan strafoe-oso di ben abi hei skotoe noso den ben meki den kisi wan kolokoe libi na Elysium.
5, 6. Fa den Persiasma ben prakseri foe a sili?
5 Na Iran, noso Persia, na a owstoesei, wan profeiti di ben nen Zoroaster ben libi na ini a di foe seibi jarihondro b.G.T. A ben bigin nanga wan fasi foe anbegi di sma ben kon sabi leki a Zoroaster-bribi. Disi ben de a relisi foe a Persia grontapoemakti, di ben tiri grontapoe bifo Grikikondre ben tron wan moro tranga makti. Den boekoe foe a Zoroaster-bribi e taki: „A sili foe a Regtfardikiwan sa de ala ten nanga Prisiri sondro foe man dede, ma a sili foe a Leiman seiker sa kisi skin-ati. Èn Ahoera Mazda [san wani taki: „wan koni gado”], ben poti den Wet disi nanga jepi foe En soeverein makti.”
6 A leri di e taki dati a sili no man dede, ben de so srefi wan pisi foe a relisi foe Iran, di ben de bifo a Zoroaster-bribi. Den owroeten lo foe Iran foe eksempre, ben sorgoe gi den sili foe den sma di dede, foe di den ben gi den dedewan njanjan nanga krosi di den ben kan gebroiki na a presi pe den sili go, baka te den sma dede.
7, 8. San den Egiptisma foe owroeten ben bribi ini a tori foe a sili di e tan na libi, baka te a skin dede?
7 A bribi di sma ben bribi taki libi de, baka te wan sma dede, ben de wan prenspari sani ini a relisi foe Egipti. Den Egiptisma ben bribi taki Osiris, a moro prenspari gado foe a presi pe den sili foe sma ben e go, baka te den sma dede, ben sa kroetoe a sili foe a sma di dede. Foe eksempre, wan papirus dokumenti di sma ben taki dati a de foe a di foe tinafo jarihondro b.G.T., e sori taki Anoebis, a gado foe den dedewan, e tjari a sili foe a skrifiman Hunefer go na fesi Osiris. Na a wan sei foe wan wegi den e wegi na ati foe a skrifiman, san e prenki a konsensi foe en, èn na a tra sei foe a wegi den poti a fowroewiwiri di na oemagado foe waarheid nanga retidoe e weri na tapoe en ede. Tot, wan tra gado, e skrifi san na den bakapisi. Foe di na ati foe Hunefer no hebi foe fowtoe ede, meki a e wegi moro lekti leki a fowroewiwiri, èn den e gi pasi meki Hunefer go na a presi pe Osiris de èn a e kisi libi sondro foe man dede. A papirus e sori so srefi wan oema-boeboe di e tanapoe na a wegi, a de klariklari foe njan a dedesma efoe na ati no e pasa na ondrosoekoe nanga boen bakapisi. Den Egiptisma ben lobi a skin foe den dedewan foe den nanga switismeri oli toe èn ben kibri den skin foe den farao na ini kefalek moi piramide meki noti no pasa nanga den skin, foe di den ben prakseri taki a libi di a sili o libi go doro, ben anga foe a kibri di den ben kibri a skin meki noti no pasa nanga en.
8 Na a ten dati, difrenti libimakandra foe owroeten ben abi alamala wán leri — a leri di e taki dati a sili no man dede. Den ben kisi a leri disi foe a srefi fonten?
A tori foe a bigin
9. Sortoe relisi ben abi krakti tapoe den grontapoe foe owroeten: Egipti, Persia nanga Grikikondre?
9 „Na ini a grontapoe foe owroeten,” na so a boekoe The Religion of Babylonia and Assyria e taki, „Egipti, Persia nanga Grikikondre ben firi a krakti di a relisi foe Babilon ben abi tapoe den.” A boekoe disi e froeklari moro fara: „Te wi e hori na prakseri a fosi kontakti di ben de na mindri Egipti nanga Babilon, soleki fa den kleitafra foe El-Amarna e tjari kon na krin, dan troetroe boen foeroe okasi ben de foe moksi a fasi fa den sma foe Babilon ben si sani èn den gwenti foe den, nanga na anbegi foe den Egiptisma. Na Persia, a Mithras anbegi e sori na wan krin fasi fa den idea foe Babilon abi krakti tapoe tra presi . . . Someni sabiman erken now taki a Semitis leri moksi nanga a Griki mythologie foe fositen èn nanga na anbegi foe den Grikisma, so taki a no de fanowdoe moro foe taki-go-taki-kon foe a sani dati. Den Semitis leri disi moro foeroe kon spesroetoe foe Babilon.”b
10, 11. Fa sma foe Babilon ben si a libi, baka te wan sma dede?
10 Ma a fasi fa Babilon ben si a tori di e taki san e pasa baka te wan sma dede, no e difrenti foeroe foe a fasi fa den Egiptisma, den Persiasma nanga den Grikisma ben si a tori? Loekoe foe eksempre a Tori foe Gilgamesj foe Babilon. Na owroe barinen man, Gilgamesj, di ben tan denki san dede wani taki troetroe, e go soekoe wan fasi foe no man dede noiti, ma a no man feni a sani dati. Te a e teki wan waka, a e miti wan njoenwenke di abi a wroko foe poti win gi sma, èn en e gi Gilgamesj deki-ati srefi foe gebroiki a libi di a abi now boen, bika a no sa feni a libi di no abi kaba, di a e soekoe. A boskopoe foe a heri tori de, taki sma no kan wai pasi gi dede èn taki a howpoe di sma abi taki den no man dede, na wan dren. A sani dati e sori taki den Babilonsma no ben bribi taki libi de, baka te wan sma dede?
11 Profesor Morris Jastrow, Jr., foe na Universiteit foe Pennsylvania, Amerkankondre, ben skrifi: „Noiti den sma noso den fesiman foe a relisi prakseri [foe Babilon] ben abi a froewakti taki san ben kon na libi wan ten, ben kan kisi pori krinkrin. Dede [soleki fa den ben si en] ben de wan fasi foe abra go na wan tra sortoe libi, èn a weigri di den ben weigri foe bribi taki sma no man dede, e tjari kon na krin nomo taki wan sma no kan wai pasi gi dede, di, soleki fa den e bribi, e tjari wan sma go na a tra fasi foe libi.” Ija, den Babilonsma ben bribi toe taki wan sortoe libi, ini wan sortoe fasi, ben go doro, baka te wan sma dede. Disi den ben sori foe di den ben e beri sani makandra nanga den dedewan, so taki den ben kan gebroiki den sani, baka te den dede.
12-14. (a) Pe a leri di e taki dati a sili no man dede, ben bigin baka a Froedoe? (b) Fa a leri ben kon panja na heri grontapoe?
12 A de krin taki a leri di e taki dati a sili no man dede, e komoto te na Babilon foe owroeten. Akroederi bijbel, wan boekoe di e sori foe abi soifri historia na ini, dan na Nimrod, wan afo-manpikin foe Noa, ben seti a foto Babel, noso Babilon.c Baka a Froedoe di ben kon na heri grontapoe na ini den dei foe Noa, soso wán tongo nanga wán relisi nomo ben de. Di Nimrod ben seti a foto èn ben bow wan toren drape, a ben bigin nanga wan tra relisi. A tori foe bijbel e sori taki baka di den tongo na Babel ben broeja, den bowman foe a toren di no ben abi boen bakapisi, ben panja go na ala sei èn den ben bigin njoen libi baka, ala di den ben tjari a relisi foe den go nanga den (Genesis 10:6-10; 11:4-9). Na so fasi den relisi leri foe Babilon ben kon panja na heri grontapoe.
13 Sma gwenti foe froeteri taki Nimrod ben dede wan ogri-ati dede. A no moeilek foe froestan taki baka di a dede, den Babilonsma ben sa kan kisi a firi foe gi en foeroe grani leki a setiman, a bowman nanga a fosi kownoe foe a foto foe den. Foe di sma ben si a gado Mardoek (Merodach) leki a setiman foe Babilon, dan son sabiman prakseri taki Mardoek na wan prenki foe Nimrod, di den ben meki tron wan gado. Efoe dati de so, dan na idea taki wan sma abi wan sili di e tan na libi, baka te a sma dede, ben moesoe de wan njoen sani na a ten di Nimrod dede. Awansi fa a no fa, historia di sma skrifi e sori taki baka a Froedoe, Babel, noso Babilon, ben de a presi pe a leri di e taki dati a sili no man dede, ben bigin.
14 Ma fa a leri ben tron wan prenspari leri gi moro foeroe relisi na ini a ten foe wi? A pisi di e kon now sa go ondrosoekoe fa a leri ben tron wan pisi foe den relisi foe Owstoesei kondre.
[Foetoewortoe]
a B.G.T. wani taki „bifo Gewoon Teri”. G.T. wani taki „Gewoon Teri”, di sma foeroetron e kari A.D., gi Anno Domini, san wani taki „na ini a jari foe Masra”.
b El-Amarna na a presi pe joe kan feni san tan abra foe na Egipti foto Akhetaton, di sma taki dati a ben bow na ini a di foe tinafo jarihondro b.G.T.
c Loekoe De bijbel — Gods woord of dat van mensen? (Bijbel — A wortoe foe Gado noso di foe libisma?), bladzijde 37-54, di a Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. tjari kon na doro.
[Prenki na tapoe bladzijde 6]
A fasi fa den Egiptisma ben si den sili ini a presi pe den go, baka te den sma dede
[Prenki na tapoe bladzijde 7]
Sokrates ben taki dati a sili no man dede
-
-
Na idea e tron wan pisi foe den relisi foe Owstoesei kondreSan e pasa nanga wi te wi dede?
-
-
Na idea e tron wan pisi foe den relisi foe Owstoesei kondre
„Ala ten mi ben prakseri taki a dede di a sili no man dede ben de wan universeel waarheid di ala sma ben bribi. Dati meki mi ben froewondroe troetroe di mi ben kon sabi taki son koniman foe Owstoesei kondre èn foe Westsei kondre no ben agri nanga a bribi. Now mi e aksi misrefi fa den hindoesma ben kon sabi na idea foe a dede di sma no man dede.” — WAN UNIVERSITEIT STUDENTI DI BEN KWEKI LEKI WAN HINDOESMA.
1. Foe san ede a de prenspari taki wi sabi fa a leri di e taki dati libisma no man dede èn di de foe feni na ini difrenti relisi, ben bigin èn ben kon panja na ala sei?
FA NA idea taki libisma abi wan sili di no man dede, ben tron wan pisi foe a Hindoe-bribi nanga tra relisi foe Owstoesei kondre? Na aksi de wan prenspari sani srefi gi sma di e libi na den Westsei kondre di kande no sabi den relisi dati boen, foe di a bribi abi krakti tapoe a fasi fa ibriwan sma e si a tamara. Foe di a leri di e taki dati libisma no man dede, na wan algemeen marki foe moro foeroe relisi na ini a ten disi, meki, te wi sabi fa na idea ben bigin, dan foe troe wi kan froestan makandra moro boen èn abi wan moro boen komunikâsi.
2. Foe san ede India ben de wan prenspari kondre di ben abi krakti tapoe den relisi na Asia?
2 Ninian Smart, wan profesor foe na Universiteit foe Lancaster na Ingrisikondre di e ondrosoekoe sani tapoe a kontren foe relisi, e taki: „India na a moro prenspari presi di ben abi krakti tapoe den relisi na Asia. A sani disi no de so nomo foe di foeroe bribi komoto na India srefi — a Hindoe-bribi, a Boeda-bribi, a Jaina-bribi, a Sikh-bribi, èn so moro fara — ma foe di wan foe den bribi disi, a Boeda-bribi, ben kon abi foeroe krakti tapoe a koeltoeroe foe pikinmoro heri Owstoe-Asia.” Foeroe koeltoeroe di a Boeda-bribi ben abi krakti tapoe den na a fasi disi, „te now ete e si India leki den mamakondre na jejefasi”, na so hindoe sabiman Nikhilananda e taki. Dan fa a leri disi di e taki dati sma no man dede, ben bigin na India èn na tra presi foe Asia?
A leri foe a Hindoe-bribi di e taki foe a nasi di sma e nasi
3. Soema kande ben tjari na idea taki den sili e froisi go na wan tra presi, kon na India, soleki fa wan historia skrifiman e taki?
3 Na ini a di foe siksi jarihondro b.G.T., di Pythagoras nanga den bakaman foe en na Grikikondre ben e gi sma deki-ati foe teki a leri di e taki dati den sili e froisi go na wan tra presi, hindoe koniman di ben e libi na a sjoro foe na Indus liba nanga a Ganges liba na India, ben kon nanga a srefi idea dati. A fasi fa a bribi disi ben kon na a srefi ten „ini a Griki libimakandra èn na India, no kan de wan sani di kon so”, na so historia skrifiman Arnold Toynbee e taki. „Wan fonten [di abi krakti] tapoe den alamala,” na so Toynbee e sori, „ben kan de a libimakandra foe sma di komoto na Europa nanga Asia èn di e wakawaka lontoe sondro foe abi wan fasti tanpresi di, na ini a di foe aiti èn na ini a di foe seibi jarihondro G.T., ben saka kon na India, Zuid-Westsei Asia, a bigi kontren di gersi sabana na a noordsei sjoro foe a Blaka Se, nanga den kontren foe Balkan nanga Anatolia.” Soleki fa a sori, dan den lo di komoto na Europa nanga Asia èn di ben wakawaka lontoe sondro foe abi wan fasti tanpresi, ben tjari na idea foe a froisi di a sili e froisi go na wan tra presi, go nanga den na India.
4. Foe san ede na idea taki den sili e froisi go na wan tra presi, e hari a prakseri foe hindoe koniman?
4 Fosi disi, a Hindoe-bribi ben kon de kaba na India, di den Ariasma ben doro wan sani foe 1500 b.G.T. Sensi a bigin, den hindoesma ben bribi taki a sili ben de tra fasi leki a skin èn taki a sili ben tan na libi, baka te wan sma dede. Na so fasi den hindoesma ben anbegi den afo èn ben poti njanjan gi den sili foe den dedewan foe den, so taki den ben kan njan. Hondrohondro jari baka dati, di na idea foe a froisi di den sili e froisi go na wan tra presi ben doro India, a moesoe ben de so taki na idea ben hari a prakseri foe den hindoe koniman di ben feti nanga a problema di sma na heri grontapoe abi nanga ogri èn nanga pina. Den hindoe koniman ben moksi na idea disi nanga san sma e kari a wet foe karma, a wet foe sani di e pasa èn den bakapisi di e kon foe dati, èn na so den ben kon nanga a leri foe a nasi di sma e nasi pe wan sma e kisi pai noso strafoe na ini a tra libi gi den boen sani nanga den takroe sani di a doe na ini en libi.
5. San na a troetroe marki di a sili moesoe doro, soleki fa a Hindoe-bribi e taki?
5 Ma wan tra idea ben de di ben abi krakti tapoe a leri foe a Hindoe-bribi ini a tori foe a sili. „A gersi leki a troe taki na a srefi ten di den ben kon nanga a leri di e taki dati a sili e froisi go na wan tra presi nanga a leri foe a karma, noso srefi na wan tra ten na fesi,” na so na Encyclopædia of Religion and Ethics e taki, „wan pikin groepoe foe sma na N. India di tja-ede . . . safri-safri ben kon nanga wan tra idea — a filosofia idea foe a Brahman-Ātman [a moro hei èn têgo Brahman, a moro hei sani di de].” Den ben moksi na idea disi nanga a leri foe a nasi di sma e nasi foe sori krin san sa pasa nanga hindoesma te foe kaba— foe kon fri foe a froisi di a sili e froisi ibritron baka, foe man de wán nanga a moro hei sani di de. Den hindoesma e bribi taki den kan doro a sani dati te den e doe moeiti foe tjari densrefi na wan fasi di a libimakandra feni boen èn te den e doe moeiti foe kon sabi a spesroetoe fasi fa hindoesma e denki.
6, 7. San a Hindoe-bribi foe a ten disi e bribi ini a tori foe wan libi, baka te wan sma dede?
6 Na so fasi hindoe koniman ben meki na idea taki den sili e froisi go na wan tra presi, kon tron a leri foe a nasi di sma e nasi, foe di den ben moksi na idea dati nanga a wet foe a karma èn nanga na idea foe Brahman. Octavio Paz, wan poewema skrifiman di fosi ben de wan ambasadoro foe Meksikow na India èn di ben wini wan Nobelprijs, e skrifi: „Di a Hindoe-bribi ben kon panja, dan wan idea ben kon panja toe . . . di de prenspari gi a Brahman-bribi, a Boeda-bribi èn gi tra relisi foe Asia: metempsychose, a froisi di den sili e froisi foe a wan libi go na wan tra libi.”
7 A leri foe a nasi di sma e nasi na a fondamenti leri foe a disiten Hindoe-bribi. Hindoe filosofiaman Nikhilananda e taki: „Ibri opregti hindoesma abi na overtoigi taki a no de na aparti grani foe soso wan toe sma nomo di teki poeroe foe trawan foe kisi libi sondro foe man dede, ma na a reti di ala sma kisi te den gebore.”
San a Boeda-bribi e taki foe a gebore di wan sma e gebore ibritron baka
8-10. (a) San a Boeda-bribi e taki foe a de di libisma de? (b) Fa wan sabiman foe a Boeda-bribi e froeklari fa wan sma e gebore baka?
8 A Boeda-bribi ben seti na India wan sani foe 500 b.G.T. Soleki fa boedasma gwenti taki, dan wan prins foe India di ben nen Siddhārtha Gautama, èn di sma ben kon sabi leki Boeda baka di a kisi froelekti, ben seti a Boeda-bribi. Foe di a Boeda-bribi ben komoto na a Hindoe-bribi, dan na son fasi den leri foe a Boeda-bribi de a srefi leki den leri foe a Hindoe-bribi. Soleki fa a Boeda-bribi e taki, dan a de di libisma de, wani taki dati den e gebore èn e dede ibritron baka èn soleki fa a de nanga a Hindoe-bribi, dan den sani di ibri sma ben doe na ini en fosi libi, e bepaal a libi di a abi now.
9 Ma a Boeda-bribi no e taki dati wan sma de na libi foe di a sili foe a sma e tan na libi, baka te a sma dede. „[Boeda] ben si ini a libisma sili soso wan lo difrenti situwâsi di abi foe doe nanga a froestan, di e tan wan sjatoe pisi ten nomo, sani di tranga lostoe e hori na makandra”, na so Arnold Toynbee e taki. Ma Boeda ben bribi taki wan sani — wan situwâsi noso krakti — e abra foe a wan libi go na wan trawan. Dr. Walpola Rahula, wan sabiman di de wan boedasma e tjari kon na krin:
10 „Wan sma na noti moro leki den krakti foe a skin èn foe a froestan makandra. A sani di wi e kari dede, na a natoeroe skin di no e wroko moro kwetikweti. Ala den krakti disi no de moro te a skin no e wroko moro? A Boeda-bribi e taki: ’Dati no de so.’ A wani di sma wani de, a wani di sma wani libi go doro, a wani di sma wani gebore ibritron baka èn na angri di den e angri foe den sani dati, na wan kefalek bigi krakti di e boeweigi a heri libi foe sma, heri sani di de èn di e boeweigi heri grontapoe srefi. A de a moro bigi krakti di de na grontapoe. Soleki fa a Boeda-bribi e taki, dan a krakti disi no e tapoe foe wroko te a skin no e wroko moro, san wani taki dati wan sma dede; ma a e tan sori ensrefi na wan tra fasi, èn a e kon de baka, di den e kari a gebore di wan sma e gebore baka.”
11. Fa a boedasma e prakseri foe wan libi, baka te wan sma dede?
11 A fasi fa a boedasma e si a libi, baka te wan sma dede na disi: Wan sma de foe têgo efoe a doro a lasti marki foe a nirvana, a e kon fri foe a gebore di a e gebore ibritron baka. A nirvana no de wan situwâsi foe têgo kolokoe noso wan situwâsi foe de wán nanga a moro heiwan di de. A de wan situwâsi nomo pe a sma no de — a „presi pe dede no de”, te wan sma no de moro. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary e taki foe a „nirvana” leki „wan presi noso wan situwâsi pe sma frigiti sorgoe, pen noso troetroe sani di e pasa dorosei foe a skin”. Na presi foe soekoe wan libi sondro foe man dede, boedasma e kisi deki-ati foe go moro hei leki dati foe di den doro a nirvana.
12-14. San den difrenti sortoe Boeda-bribi e taki foe na idea taki sma no man dede?
12 Di a Boeda-bribi ben kon panja na difrenti presi foe Asia, a ben meki den leri foe en fiti den bribi foe den sma foe den presi dati. Foe eksempre, a Mahayana Boeda-bribi, wan sortoe Boeda-bribi di de a moro prenspariwan na China nanga Japan, e bribi na ini den bodhisattva foe hemel, noso den Boeda foe a tamara. Den bodhisattva e skoifi a nirvana foe den go na wan tra ten, so taki den kan gebore someni tron baka foe kan dini tra sma èn jepi den foe doro a nirvana. Na so wan fasi wan sma kan bosroiti efoe a wani tan gebore ibritron baka, srefi baka te a doro a nirvana.
13 Wan tra kenki di ben kon abi krakti spesroetoe tapoe sma na China nanga Japan, na a leri di e taki foe a Soifri Kondre na Westsei di Boeda Amitabha, noso Amida-Boeda, ben tjari kon. Den wan di e kari a nen foe Boeda foe di den e bribi, e kon gebore baka na ini a Soifri Kondre, noso paradijs, pe a situwâsi drape e jepi den foe kisi blesi te foe kaba. San kon foe a leri disi? Profesor Smart, di wi ben kari na fesi kaba, e tjari kon na krin: „Soleki fa wi ben kan froewakti, dan ini a denki foe foeroe sma den glori foe a paradijs foe san son wan foe den Mahayana boekoe e taki finifini, ben kon ini a presi foe a nirvana leki a moro hei marki di den ben moesoe doro.”
14 A Boeda-bribi foe Tibet e teki tra bribi abra toe foe a kondre. Foe eksempre, a boekoe foe Tibet di e taki foe den dedewan e sori san o pasa te foe kaba nanga wan sma na ini a pisi ten baka te a sma dede èn bifo a sma e gebore baka. Sma e taki dati den dedewan e si a brenki leti foe a moro hei sani di de, èn den wan di no man froedrage a leti, no e kon fri, ma den e kon gebore baka. A de krin taki a Boeda-bribi nanga den difrenti fasi foe en, e taki dati sma no man dede.
Na ini a Sjinto-bribi foe Japan den e anbegi den afo
15-17. (a) Fa na anbegi di sma e anbegi den jeje foe den afo ben bigin na ini a Sjinto-bribi? (b) Fa a bribi di sma e bribi taki a sili no man dede, de wan fondamenti sani gi a Sjinto-bribi?
15 Wan relisi ben de na Japan bifo a Boeda-bribi ben kon drape na ini a di foe siksi jarihondro G.T. A ben de wan relisi sondro nen, pe den ben bribi na ini sani di ben abi foe doe nanga den moreel markitiki foe a pipel èn nanga den gwenti foe den. Ma di a Boeda-bribi ben kon drape, dan a ben de fanowdoe foe tjari wan difrenti kon na mindri a relisi foe Japan nanga a freimde relisi. Èn na so fasi a nen „Sjinto”, di wani taki „a pasi foe den gado”, ben kon de.
16 San a fosi Sjinto-bribi ben bribi ini a tori foe wan libi, baka te wan sma dede? Di den ben bigin prani aleisi na tapoe swampoegron, dan „a prani di den ben prani sani na tapoe swampoegron ben meki taki a ben de fanowdoe foe abi libimakandra di ben orga boen èn di ben tranga,” na so Kodansha Encyclopedia of Japan e tjari kon na krin, „èn sma ben bigin doe pranigron ceremonia — di baka ten ben prei so wan prenspari ròl na ini a Sjinto-bribi”. A frede di sma frede den sili di komoto gowe ben meki taki den owroeten sma disi ben bigin kon nanga a prakseri foe plisi den nanga jepi foe ceremonia. Disi ben tron na anbegi di sma ben anbegi den jeje foe den afo.
17 Akroederi a Sjinto-bribi, wan sili di „komoto gowe” abi en persoonlijkheid ete, ma dede doti en. Te den sma di lasi wan lobiwan na dede, e teki prati na ceremonia foe memre a dedesma, dan a sili kon krin foe ala ogri, èn a e kisi wan eigifasi foe wan sma di lobi vrede èn di lobi doe boen. Baka wan pisi ten, a jeje foe wan afo e kisi a posisi foe wan afo di de wan gado, noso wan gado di e loekoe sma. Foe di a Sjinto-bribi ben de na a srefi ten leki a Boeda-bribi, meki a ben teki wan toe leri foe a Boeda-bribi abra, so srefi a leri di e taki foe a paradijs. So boen, wi e si taki a de wan fondamenti sani gi a Sjinto-bribi, foe bribi taki sma no man dede.
A leri di a Tao-bribi e leri taki sma no man dede; na ini a Confucius-bribi den e anbegi den afo
18. Fa den taosma e denki foe a dede di sma no man dede?
18 Lau-tse, di sma e taki dati a libi na China na ini a di foe siksi jarihondro b.G.T., ben seti a Tao-bribi. Soleki fa a Tao-bribi e taki, dan a marki di sma moesoe doro na ini a libi, na foe meki den sani di libisma doe, kon de wán nanga Tao — a fasi fa a natoeroe de. Foe a fasi fa wan taosma e prakseri foe a dede di sma no man dede, wi kan taki na a fasi disi: Tao na a wet di e tiri na universum. Tao no abi wan bigin èn a no abi wan kaba. Te wan sma e libi akroederi Tao, dan a sma de wan pisi foe a sani dati èn sa libi foe têgo.
19-21. Sortoe moeiti den taosma ben doe foe den sani ede di den ben denki?
19 Foe di taosma ben doe moeiti foe de wán nanga a natoeroe, meki te foe kaba den ben abi belangstelling spesroetoe gi a têgo ten foe a natoeroe èn gi a fasi fa a natoeroe ben man kon njoen baka. Den ben prakseri taki, efoe wan sma ben libi ini wánfasi nanga Tao, noso nanga a fasi fa a natoeroe de, dan kande na wán noso tra fasi a sma ben kan kon sabi den sikrit foe a natoeroe èn mankeri, siki nanga dede srefi no ben o miti en.
20 Den taosma ben bigin proeberi njoen fasi foe prakseri dipi, foe leri bro, èn foe njan spesroetoe njanjan, so taki, soleki fa den ben prakseri, a skin no ben kan go na baka so esi èn no dede so esi toe. No langa baka dati, den ben bigin panja tori foe sma di no man dede èn di ben kan frei na tapoe den wolkoe èn ben kon èn ben gowe baka o ten den ben wani èn di ben libi na tapoe santa bergi noso na fara èilanti someni jari langa, èn dow noso froktoe di abi towfroe krakti ben e hori den na libi. Historia foe China e taki dati na ini 219 b.G.T., kèiser Tj’in Sje Hwang-ti ben seni wan heri ipi boto nanga 3000 boi nanga oemapikin go, foe soekoe na èilanti P’eng-lai di sma e froeteri ini tori foe dati, a tanpresi foe den sma di no man dede, so taki den ben kan tjari a wiwiri kon baka di e meki taki sma no man dede. Wi no abi foe taki dati den no ben drai kon baka nanga a wondroe dringi.
21 A soekoe di taosma ben soekoe têgo libi, ben meki taki den ben go proeberi nanga jepi foe fositen scheikunde foe meki perki di ben sa sorgoe taki den no ben man dede. Soleki fa den taosma ben si a tori, dan libi ben kon de te den toe krakti jin nanga jang (na oema elementi nanga a man elementi) di ben de kontrari makandra, ben kon de wán. Foe dati ede, te den sma nanga jepi foe fositen scheikunde ben moksi loto (doengroe kloroe, noso jin) nanga kwik (brenki kloroe, noso jang), dan den ben meki dati gersi a fasi fa sani e waka ini a natoeroe èn den ben denki taki a sani di den ben meki ben sa de wan perki di kibri sma foe den no man dede.
22. San ben de a bakapisi foe a krakti di a Boeda-bribi ben abi tapoe a relisi libi foe den Sneisi?
22 Na a di foe seibi jarihondro G.T., a Boeda-bribi ben boro kon na ini a relisi libi foe den Sneisi. A bakapisi ben de wan moksipatoe nanga pisi foe a Boeda-bribi, afkodrei, nanga na anbegi foe den afo na ini. „A Boeda-bribi nanga a Tao-bribi”, na so profesor Smart e taki, „ben meki taki a stroektoeroe nanga a fondamenti ben kon gi a bribi di sma ben bribi taki wan libi de, baka te wan sma dede, ma di no ben de so krin ini na anbegi di Sneisi foe fositen ben anbegi den afo.”
23. San Confucius ben prakseri foe na anbegi di sma ben anbegi den afo?
23 Confucius, wan tra barinen koniman foe China di ben libi na ini a di foe siksi jarihondro b.G.T., di a filosofia foe en ben tron a fondamenti gi a Confucius-bribi, no ben taki foeroe foe wan libi, baka te wan sma dede. Na presi foe dati a ben poti prakseri na tapoe taki a de prenspari foe abi moreel boenfasi èn foe tjari joesrefi na wan fasi di a libimakandra feni boen. Ma a ben feni en boen taki sma ben anbegi den afo èn a ben poti foeroe krakti tapoe a hori di den moesoe hori densrefi na ceremonia di abi foe doe nanga den jeje foe den afo di dede.
Tra relisi foe Owstoesei kondre
24. San a Jaina-bribi e leri foe a sili?
24 A Jaina-bribi ben seti na India na ini a di foe siksi jarihondro b.G.T. Mahavira, a sma di ben seti a bribi, ben leri taki ala libi sani abi sili di e libi foe têgo èn taki a sili kan kisi froeloesoe foe a katibo foe a karma soso te wan sma kwetikweti no e denki en eigi afersi moro èn e dwengi ensrefi pasa marki èn te a no e gebroiki ogri na wan toemoesi tranga fasi gi no wan kriatoeroe. Jainasma e bribi den sani disi te na ini a ten disi.
25, 26. Sortoe bribi foe den hindoesma de foe feni toe na ini a Sikh-bribi?
25 India na so srefi a presi pe a Sikh-bribi ben bigin, wan relisi di abi 19 miljoen sma. A relisi disi ben bigin na ini a di foe tinasiksi jarihondro, di goeroe Nanak ben bosroiti foe moksi a moro boen pisi foe a Hindoe-bribi nanga na Islam èn seti wan relisi di ben bondroe kon na wán. A Sikh-bribi ben teki den bribi abra foe den hindoesma di e taki foe a sili di no man dede, foe a nasi di sma e nasi èn foe a karma.
26 A de krin taki a bribi di sma e bribi taki a libi e go doro, baka te a skin dede, na wan fondamenti pisi foe moro foeroe relisi foe Owstoesei kondre. Ma fa a de nanga krestenhèit, a Djoe-bribi nanga na Islam?
[Karta na tapoe bladzijde 10]
(Efoe joe wani sabi pe den sani disi skrifi, loekoe a brochure)
CENTRAAL-ASIA
KASHMIR
TIBET
CHINA
KOREA
JAPAN
Banaras
INDIA
Bodh Gaya
MIANMAR
THAILAND
KAMBODJA
SRI LANKA
JAVA
A DI FOE DRI JARIHONDRO b.G.T.
FOSI JARIHONDRO b.G.T.
FOSI JARIHONDRO G.T.
A DI FOE FO JARIHONDRO G.T.
A DI FOE SIKSI JARIHONDRO G.T.
A DI FOE SEIBI JARIHONDRO G.T.
A Boeda-bribi ben abi krakti tapoe heri Owstoe-Asia
[Prenki na tapoe bladzijde 9]
A nasi di sma e nasi na a fondamenti leri foe a Hindoe-bribi
[Prenki na tapoe bladzijde 11]
Wan taosma e proeberi foe libi foe têgo, te a e libi ini wánfasi nanga a natoeroe
[Prenki na tapoe bladzijde 12]
Confucius ben feni en boen taki sma ben anbegi den afo
-
-
Na idea e tron wan pisi foe a Djoe-bribi, krestenhèit nanga na IslamSan e pasa nanga wi te wi dede?
-
-
Na idea e tron wan pisi foe a Djoe-bribi, krestenhèit nanga na Islam
„Relisi na wan fasi foe meki sma libi nanga a troe tori taki wan dei den moesoe dede, awansi den e kisi a pramisi taki den o kisi wan moro boen libi na a tra sei foe a grebi noso taki den o gebore baka, noso ala toe.” — GERHARD HERM, WAN DOISRI SKRIFIMAN.
1. Tapoe sortoe fondamenti bribi a pramisi di foeroe relisi e pramisi taki wan libi de, baka te wan sma dede, gron?
TE RELISI e pramisi taki wan libi de, baka te wan sma dede, dan pikinmoro den alamala e poti den froetrow tapoe a bribi di den e bribi taki wan libisma abi wan sili di no man dede èn taki baka te a sma dede a sili e rèis go na wan tra presi noso e froisi go na ini wan tra kriatoeroe. Soleki fa wi ben sori kaba na ini a pisi na fesi a wan disi, dan a bribi di sma e bribi taki libisma no man dede, na wan fondamenti pisi foe den relisi foe Owstoesei kondre sensi a bigin foe den. Ma fa a de nanga a Djoe-bribi, krestenhèit nanga na Islam? Fa a leri ben tron wan fondamenti sani gi den bribi disi?
A Djoe-bribi e teki den Griki idea abra
2, 3. Den santa Hebrew boekoe ben leri taki a sili no man dede, soleki fa na Encyclopaedia Judaica e taki en?
2 A Djoe-bribi ben bigin so wan 4000 jari pasa kaba na ini a ten foe Abraham. Den santa Hebrew boekoe ben bigin skrifi na ini a di foe tinasiksi jarihondro b.G.T. èn den ben kaba skrifi na a ten di Sokrates nanga Plato ben kon nanga a leri taki a sili no man dede. Den Boekoe foe bijbel disi ben leri taki a sili no man dede?
3 Na Encyclopaedia Judaica e piki: „Soso baka bijbelten, a ben de krin foe si taki sma ben bigin bribi tranga taki a sili no man dede . . . èn a bribi dati ben tron wan foe den oekoeston foe a Djoe-bribi nanga a Kresten-bribi.” A boekoe e taki toe: „Na ini bijbelten den ben si a sma leki wan heri sma. So boen, a sili no ben de krinkrin aparti foe a skin.” Den fositen djoe ben bribi na ini na opobaka foe den dedewan, èn disi „e difrenti foe a bribi di sma ben bribi taki . . . a sili no man dede”, na so na encyclopedia dati e sori.
4-6. Fa a leri di e taki dati a sili no man dede ben tron „wan foe den oekoeston” foe a Djoe-bribi?
4 Fa a leri ben tron „wan foe den oekoeston” foe a Djoe-bribi dan? Historia e gi a piki. Na ini 332 b.G.T., Aleksander a Bigiwan ben teki foeroe foe a Mindri Owstoesei abra na ini wan feti di a ben feti kefalek esi. Di a ben doro na Jerusalem, den djoe ben teki en na wan switi fasi. Soleki fa a fosi jarihondro djoe historia skrifiman Flavius Josephus e taki, dan den ben sori Aleksander a profeititori foe a boekoe Danièl srefi, di ben skrifi moro leki 200 jari na fesi, èn a profeititori ben taki krin taki Aleksander ben o wini den feti leki „a kownoe foe Grikikondre” (Danièl 8:5-8, 21). Den legre edeman di ben kon baka Aleksander ben go doro nanga san Aleksander ben abi na prakseri foe meki ala sani kon de na Grikifasi foe di den ben panja a tongo, koeltoeroe nanga filosofia foe den Grikisma go na ala presi foe a grontapoemakti. Den no ben kan tapoe den toe koeltoeroe — a Griki koeltoeroe nanga a djoe koeltoeroe — foe den moksi kon na wán.
5 Na ini a bigin foe a di foe dri jarihondro b.G.T., den ben bigin nanga a fosi vertaling foe den Hebrew Boekoe foe bijbel na ini Grikitongo, di den ben kari a Septuaginta. Nanga jepi foe a vertaling dati foeroe heiden ben kon kisi lespeki gi a djoe relisi èn ben kon sabi a relisi dati toe, èn son wan foe den ben teki a djoe relisi srefi. Den djoe, na a tra sei, ben kon sabi a Griki fasi foe denki, èn son wan ben tron filosofiaman, wan sani di den djoe no ben sabi srefisrefi fosi. Philo foe Aleksandria, foe a fosi jarihondro G.T., ben de wan foe den djoe filosofiaman dati.
6 Philo ben lespeki Plato èn a ben proeberi foe froeklari a Djoe-bribi nanga jepi foe a Griki filosofia. „Foe di Philo ben moksi a filosofia foe Plato nanga bijbel gwenti na wan toemoesi aparti fasi,” na so a boekoe Heaven—A History e taki, „dan a ben sreka a pasi gi kresten di ben libi baka ten [èn so srefi gi djoe] di ben sidon denki foe njoen tori.” Èn san Philo ben bribi ini a tori foe a sili? A boekoe e go doro: „Soleki fa en ben denki, dan dede e poti a sili baka na a fasi fa a ben de na ini a bigin, bifo a sma ben gebore. Foe di a sili de foe a jejekondre, dan a libi na ini a skin e tron noti moro leki wan sani di pasa wan sjatoe pisi ten nomo, èn di nofotron de wan sari sani.” Isaac Israeli, a barinen djoe datra foe a di foe tin jarihondro, nanga Moses Mendelssohn, wan Doisri-djoe filosofiaman foe a di foe tina-aiti jarihondro, ben de na mindri den tra djoe di ben sidon denki foe njoen tori èn di ben bribi taki a sili no man dede.
7, 8. (a) San a Talmud e taki foe a sili? (b) San den dangra boekoe foe den djoe di ben skrifi baka ten, e taki ini a tori foe a sili?
7 Wan boekoe di abi foeroe krakti toe tapoe a fasi fa den djoe e denki èn e libi, na a Talmud — a sjatoe fasi fa den skrifi a so-kari wet di ben gi abra nanga mofo èn di abi komentaar nanga froeklari foe a wet disi di sma ben gi baka ten, èn di rabi ben tjari kon na wán foe a di foe toe jarihondro G.T. te go miti den Mindri-jarihondro. „Den rabi foe a Talmud”, na so na Encyclopaedia Judaica e taki, „ben bribi taki a sili ben libi go doro, baka te wan sma dede.” A Talmud e taki srefi dati den dedewan e meki kontakti nanga den wan di de na libi. „Kande foe a krakti ede di a filosofia foe Plato ben abi tapoe den,” na so na Encyclopædia of Religion and Ethics e taki, „meki den [rabi] ben bribi taki den sili ben libi na fesi kaba.”
8 A kabbala, den dangra boekoe foe den djoe di ben skrifi baka ten, e go srefi so fara foe leri taki sma e nasi. The New Standard Jewish Encyclopedia e taki ini a tori foe a bribi disi: „A gersi taki na idea bigin na India. . . . A fosi tron di a de foe feni na ini a kabbala, de na ini a boekoe Bahir, èn baka dati, foe bigin nanga a zohar, moro foeroe foe den sma di abi foe doe nanga dangratori ben teki na idea; a e prei wan prenspari ròl ini a bribi nanga den boekoe foe den Hasidim.” Na Israèl na ini a ten disi, foeroe sma e teki a nasi di sma e nasi leki wan leri foe den djoe.
9. San foeroe groepoe foe a Djoe-bribi foe a ten disi e prakseri foe a dede di a sili no man dede?
9 Foe dati ede, na idea taki a sili no man dede ben tron wan pisi foe a Djoe-bribi, foe di a Griki filosofia ben abi krakti tapoe a Djoe-bribi, èn na ini a ten disi foeroe groepoe foe a Djoe-bribi teki na idea. San wi kan taki foe a fasi fa a leri tron wan pisi foe krestenhèit?
Krestenhèit e teki den idea foe Plato abra
10. Na sortoe bosroiti wan barinen Spanjoro sabiman ben kon ini a tori foe san Jesus ben bribi foe a sili di no man dede?
10 Troe krestendom ben bigin nanga Krestes Jesus. Miguel de Unamuno, wan barinen Spanjoro sabiman foe a di foe twenti jarihondro ben skrifi foe Jesus: „A de moro foeroe so taki a ben bribi na ini na opobaka foe a skin, soleki fa den djoe ben bribi dati, no na ini a dede di a sili no man dede, soleki fa den [Griki]sma ben bribi na a fasi fa Plato ben leri. . . . Wi kan feni den boeweisi foe dati na iniwan boekoe di e tjari bijbel kon na krin na wan eerlijk fasi.” A ben bosroiti: „A dede di a sili no man dede . . . na wan heiden filosofia kerki leri.”
11. O ten a Griki filosofia ben bigin boro kon na ini krestendom?
11 O ten èn fa a „heiden filosofia kerki leri” disi ben boro kon na ini krestendom? A New Encyclopædia Britannica e taki foe dati: „Sensi a mindri foe a di foe toe jarihondro AD, kresten di ben leri wan sani foe a Griki filosofia ben bigin firi taki a ben de fanowdoe foe sori a bribi foe den akroederi a Griki filosofia, no wawan foe satisferi den eigi denki, ma so srefi foe kenki a bribi foe den heiden di ben kisi leri. A filosofia di ben fiti den moro boen ben de a filosofia foe Plato.”
12-14. Sortoe ròl Origenes nanga Augustinus ben prei foe moksi a filosofia foe Plato nanga krestendom?
12 Toe foe den sortoe filosofiaman dati foe fositen ben abi foeroe krakti tapoe den leri foe krestenhèit. Wán ben de Origenes foe Aleksandria (na wan sani foe 185-254 G.T.), èn a trawan, Augustinus foe Hippo (354-430 G.T.). A New Catholic Encyclopedia e taki foe den: „Soso nanga Origenes na den Owstoesei kondre nanga St. Augustinus na den Westsei kondre, sma ben si a sili leki wan jeje sani èn den ben kon nanga wan filosofia idea foe sori fa a sili de.” Tapoe a gron foe sortoe sani Origenes nanga Augustinus ben kon nanga na idea ini a tori foe a sili?
13 Origenes ben de wan studenti foe Clemens foe Aleksandria, di ben de „a fosiwan foe den kerkitata di sondro tweifri ben teki a Griki gwenti abra di abi foe doe nanga a sili”, na so a New Catholic Encyclopedia e taki. A ben moesoe de so taki den idea foe Plato di abi foe doe nanga a sili ben abi foeroe krakti tapoe Origenes. „[Origenes] ben poti a heri leri di e taki foe a sili èn di a ben teki abra foe Plato, na ini a kresten leri”, na so theologiaman Werner Jaeger e taki ini The Harvard Theological Review.
14 Son sma ini krestenhèit e si Augustinus leki a moro bigi fositen sma di ben sidon denki foe njoen tori. Bifo Augustinus ben drai en libi èn ben teki a „krestendom” di a ben abi 33 jari, a ben abi foeroe belangstelling gi filosofia èn a ben tron wan neoplatosma.a Baka di a drai en libi, a ben tan denki na a fasi foe a neoplato filosofia. „En prakseri ben de a moksipatoe pe a relisi foe a Njoen Testamenti ben moksi krinkrin nanga den gwenti foe a Griki filosofia foe Plato”, na so The New Encyclopædia Britannica e taki. A New Catholic Encyclopedia e erken taki „foeroe foe [Augustinus en] leri [di e taki foe a sili], di ben tron a markitiki na den Westsei kondre te leki a kaba foe a di foe twarfoe jarihondro, ben kon . . . foe a neoplato filosofia”.
15, 16. A belangstelling di sma ben abi gi den leri foe Aristoteles na ini a di foe tinadri jarihondro ben kenki a fasi fa kerki ben prakseri foe a leri di e taki dati a sili no man dede?
15 Na ini a di foe tinadri jarihondro, foeroe sma na Europa ben kon lobi den leri foe Aristoteles, moro foeroe foe di den boekoe foe Arabiri sabiman di ben taki foeroe foe den sani di Aristoteles ben skrifi, ben de foe kisi ini Latijntongo. A fasi fa Aristoteles ben denki ben naki na ati foe wan katolik sabiman di ben nen Thomas van Aquino. Den sani di Aquino ben skrifi, ben meki taki a fasi fa Aristoteles ben si sani, ben abi moro bigi krakti tapoe a leri foe kerki leki a krakti di Plato ben abi tapoe den. Ma a fasi disi fa sani ben waka now no ben abi krakti tapoe a leri di e taki dati a sili no man dede.
16 Aristoteles ben leri taki a sili ben de wan pisi foe a skin sondro foe man poeroe den foe makandra èn a sili no ben libi go doro dorosei foe a skin, baka te wan sma dede èn taki efoe wan sani ben de ini libisma di e tan foe têgo, dan a ben de wan frafra prakseri di no de foe wan sma. A fasi disi foe si a sili no ben kroederi nanga a bribi foe kerki taki den sili foe sma e tan na libi, baka te den sma dede. Foe dati ede Aquino ben kenki a fasi fa Aristoteles ben prakseri foe a sili èn a ben froeklari taki sma kan boeweisi nanga a froestan taki a sili no man dede. Na so fasi a bribi di kerki ben bribi taki a sili no man dede ben tan leki fa a ben de.
17, 18. (a) A Reformatie foe a di foe tinasiksi jarihondro ben tjari wan kenki kon ini a leri di e taki foe a sili? (b) San foeroe kerki foe krestenhèit e prakseri foe a dede di a sili no man dede?
17 Na ini a di foe tinafo jarihondro nanga a di foe tinafeifi jarihondro, a bigin foe a renaissance, sma ben bigin kisi belangstelling gi Plato baka. A barinen osofamiri Medici na Italia ben jepi opo wan akademia na Florence srefi foe poesoe sma foe go studeri a filosofia foe Plato. Na ini a di foe tinasiksi jarihondro nanga a di foe tinaseibi jarihondro, sma no ben abi foeroe belangstelling moro gi Aristoteles. Èn a Reformatie foe a di foe tinasiksi jarihondro no ben tjari wan kenki kon na a leri di abi foe doe nanga a sili. Ala di protestant hervormsma ben haritaki foe a leri di e taki foe a vagevuur, tokoe den ben teki na idea taki sma o kisi têgo strafoe noso pai.
18 Na so fasi a leri di e taki dati a sili no man dede, de ete ini moro foeroe kerki foe krestenhèit. Wan Amerkan sabiman ben si a sani dati èn a ben skrifi: „Te joe loekoe en boen, dan gi a moro bigi pisi foe sma na den Westsei kondre, relisi wani taki a dede di sma no man dede, èn no wan tra sani moro. Gado na a sma di e meki taki sma no man dede.”
A dede di sma no man dede èn na Islam
19. O ten na Islam ben seti, èn soema ben seti en?
19 Na Islam ben bigin di Moḥammed ben kisi wan kari foe de wan profeiti di a ben abi wan sani foe 40 jari. Foeroe moslimsma e bribi taki sani ben tjari kon na krin gi en na ini wan pisi ten foe so wan 20 te go miti 23 jari, sensi wan sani foe 610 G.T. te leki a dede foe en na ini 632 G.T. Den sani disi di ben tjari kon na krin gi en, skrifi na ini a Koran, a santa boekoe foe den moslimsma. Na a ten di na Islam ben bigin, a fasi fa Plato ben prakseri foe a sili ben boro kon na ini a Djoe-bribi èn na ini krestenhèit.
20, 21. San moslimsma e bribi ini a tori foe wan libi, baka te wan sma dede?
20 Moslimsma e bribi taki a bribi foe den na a bakapisi foe den sani di ben tjari kon na krin gi den getrow Hebrewsma nanga kresten foe fositen. A Koran e teki sani skrifi di komopo na ini den Hebrew Boekoe foe bijbel nanga den Griki Boekoe foe bijbel. Ma ini a tori foe a leri di e taki dati a sili no man dede, a Koran e difrenti foe den boekoe dati. A Koran e leri taki libisma abi wan sili di e libi go doro, baka te wan sma dede. A e taki toe foe wan opobaka foe den dedewan, wan kroetoedei èn foe a presi pe a sili o go te foe kaba — foe libi na ini wan paradijs djari na hemel noso foe kisi strafoe na ini wan faja hèl.
21 Moslimsma e bribi taki a sili foe wan dede sma e go na a Barzakh noso „Poti aparti”, „a presi noso a situwâsi pe sma sa de baka te den dede èn bifo a Kroetoe” (Soerah 23:99, 100, The Holy Qur-an, foetoewortoe). A sili e sabi sani èn drape a e ondrofeni san den e kari a „Strafoe foe a grebi” te a sma ben de wan ogri sma noso de kolokoe te a sma ben de getrow. Ma den getrow sma moesoe kisi pikinso skin-ati toe foe den wan toe sondoe ede di den ben doe di den ben de na libi. Na a kroetoedei, ibriwan sma e kisi foe doe nanga a presi pe den sa go foe têgo te foe kaba, di e tjari wan kaba kon na a pisi ten dati di de na mindri.
22. Nanga sortoe difrenti leri di abi foe doe nanga a tamara foe a sili son Arabiri filosofiaman ben kon?
22 Na idea di e taki dati a sili no man dede ben kon ini a Djoe-bribi nanga krestenhèit foe di a filosofia foe Plato ben abi krakti tapoe den, ma na idea ben de ini na Islam sensi a bigin foe en. Disi no wani taki dati den Arabiri sabiman no ben proeberi foe moksi den leri foe na Islam nanga Griki filosofia. Te joe loekoe en boen, dan den boekoe foe Aristoteles ben abi foeroe krakti tapoe a libimakandra foe den Arabiri. Èn barinen Arabiri sabiman, soleki Avicenna nanga Averroës, ben froeklari a denki foe Aristoteles èn ben taki finifini foe a denki dati. Ma di den ben doe moeiti foe meki a Griki denki kroederi nanga a leri foe den moslimsma di e taki foe a sili, dan den ben kon nanga leri di ben difrenti foe makandra. Foe eksempre, Avicenna ben froeklari taki a sili foe wan sma no man dede. Averroës, na a tra sei, no ben agri nanga a prakseri dati. Awansi den ben prakseri so foe a tori, tokoe den moslimsma e tan bribi taki a sili no man dede.
23. San a Djoe-bribi, krestenhèit nanga na Islam e prakseri foe a tori di e taki dati a sili no man dede?
23 So boen, a de krin taki a Djoe-bribi, krestenhèit nanga na Islam, den alamala e leri taki a sili no man dede.
[Foetoewortoe]
a Wan sma di e horibaka gi a neoplato filosofia, wan njoen-modo filosofia foe Plato di Plotinus ben kon nanga dati na Rome foe a di foe dri jarihondro.
[Prenki na tapoe bladzijde 14]
A wini di Aleksander a Bigiwan ben wini den feti ben abi leki bakapisi taki a Griki koeltoeroe ben moksi nanga a djoe koeltoeroe
[Prenki na tapoe bladzijde 15]
Origenes, na tapoesei, nanga Augustinus ben proeberi foe moksi a filosofia foe Plato nanga krestendom
[Prenki na tapoe bladzijde 16]
Avicenna, na tapoesei, ben froeklari taki a sili foe wan sma no man dede. Averroës no ben agri nanga a prakseri dati
-