-
Fa wi e kisi wini fu den sani di sabiman du?A Waktitoren 2015 | 1 yuni
-
-
TORI FU A KAFTI | WI MUSU BRIBI SABIMAN MORO LEKI BIJBEL?
Fa wi e kisi wini fu den sani di sabiman du?
Wan wortubuku e taki dati sabidensi „na a teki di sabiman e teki ten fu studeri den sani na hemel nanga grontapu moro fini. Den e luku fa den sani disi meki, fa den e wroko, èn o bigi den de”. A sani disi no makriki fu du, èn nofo tron a e gi span-ede. Sabiman e broko den ede omeni wiki, mun, noso yari srefi fu luku fa son sani e wroko noso fa den meki. Son leisi a tranga wroko fu den e de fu soso, ma nofo tron libisma e kisi wini fu den sani disi. Luku wan tu eksempre.
Wan bedrijf na ini Europa gebroiki wan sortu tranga plastik nanga wan kefalek bun filter, fu meki wan sani di e krin doti watra so taki sma no e kon siki te den dringi en. Sma ben gebroiki den sortu sani dati na ini Haiti fu krin doti watra, baka di wan rampu ben de na ini 2010.
Lontu grontapu, wan tu sateliet de di e yepi sma fu sabi pe son presi de èn fa den kan doro drape. A sani disi den e kari GPS. Fosi, a GPS ben meki fu yepi srudati na ini feti. Ma now piloot, sipiman, ontiman, nanga toerist e gebroiki en fu feni den pasi. Wi kan de nanga tangi taki sabiman meki a GPS, di e meki en makriki gi yu te yu wani go na wan presi.
Yu e gebroiki wan cellulair, wan computer noso na Internet? Yu feni taki yu kon abi wan bun gosontu fu di moro bun dresi de now? Yu e frei na ini opolani? Efu dati de so, dan yu e kisi wini fu son sani di sabiman meki. Sabiman du furu sani di e meki taki yu abi wan moro bun libi.
SAN SABIMAN NO BEN MAN DU
Fu di sabiman wani kon sabi moro sani, meki den e du muiti fu ondrosuku den sani na grontapu moro fini. Son sabiman go ondrosuku moro fini fa wan atoom e wroko, aladi tra sabiman e pruberi fu kon sabi fa na universum kon de. Nownowde sabiman man ondrosuku sani di sma no man si nanga ai, èn sani di de bun fara. Dati meki sonwan fu den feni taki efu a Gado fu Bijbel de trutru, dan den ben musu man feni en.
Son sabiman e du moro leki dati srefi. Amir D. Aczel, wan sabiman di e skrifi buku e taki dati „den sabiman disi e ondrosuku sani soso fu sori taki Gado no de”. Fu eksempre, wan sabiman di furu sma sabi e taki dati „nowan buweisi de fu wan Gado di meki na universum. Dati meki wi kan de seiker taki a gado disi no de”. Trawan feni taki den sani di a Gado fu a Bijbel du na soso „towfruwroko”.a
Ma a sani di wi musu aksi wisrefi na: Sabiman sabi ala sani fu grontapu finifini taki den man gi piki tapu ala aksi? Nôno. Sabiman kon sabi furu sani, ma densrefi e taki dati furu sani de ete di den no sabi noso di noiti den o kon sabi. „Noiti wi o man sabi ala sani finifini”, na so Steven Weinberg, wan sabiman di ben wini a Nobelprijs ben taki. Professor Martin Rees fu Ingrisikondre, wan sabiman di e ondrosuku stari nanga planeiti, ben skrifi: „Sani o de di libisma noiti no o man frustan.” Furu sani de di sabiman no man frustan ete. Sani soleki a cel di de so wan pikin sani, nanga srefi bigi sani soleki na universum. Luku wan tu eksempre:
Sabiman no kaba frustan finifini fa a cel na ini libisani e wroko. Den no kaba sabi fa a cel e gebroiki energie, fa a e meki eiwit, noso fa a e prati ensrefi.
Sabiman no kaba sabi fa a zwaartekracht e wroko. Dati na a krakti di e meki taki te yu fringi wan sani go na loktu, a e fadon kon baka na gron. Dati meki te yu dyompo go na loktu, yu e fadon kon baka na gron. A krakti disi e sorgu tu taki a mun e tan drai lontu a grontapu. Sabiman no man kaba frustan a sani disi.
Sabiman kon si tu taki 95 procent fu den sani na ini na universum na sani di wi no man si, èn den no abi aparaat tu fu ondrosuku den sani disi. Den prati den sani disi na ini tu grupu di den e kari donkere materie nanga donkere energie (dungru sani nanga dungru krakti). Den no sabi noti fu den sani disi.
Tra sani de tu di muilek gi sabiman fu kon sabi. Fu san ede a prenspari taki wi sabi disi? Wan sabiman di e skrifi buku e taki: „Den sani di wi no sabi, furu moro den sani di wi sabi. Mi feni taki sabidensi musu meki taki yu e angri fu kon sabi moro fu den kefalek sani di yu sabi kaba, a no musu tapu yu fu leri moro sani.”
Sobun efu yu e aksi yusrefi efu yu musu bribi sabiman moro leki Bijbel, dan prakseri a sani disi: Sabiman abi kefalek bun aparaat fu ondrosuku sani, ma toku den no man kaba frustan ala sani na hemel èn na grontapu. Sobun efu sabiman no man ondrosuku son sani, dan dati wani taki dati yu no musu bribi taki den sani dati de? Dati no abi fu de so. Luku san wan buku e taki na a kaba fu wan langa artikel di ben e taki fu stari nanga planeiti: „Sma ondrosuku den stari nanga den planeiti sowan 4000 yari kaba, toku a gersi leki wi no sabi moro fu na universum leki den Babilonsma” (Encyclopedia Britannica).
Yehovah Kotoigi e hori na prakseri taki ala sma abi a reti fu bribi san den wani. Wi e du san Bijbel e taki na ini a tekst disi: ’Meki wi de klariklari fu fiti wisrefi na ala fasi’ (Filipisma 4:5). Dati meki wi e gi yu a deki-ati fu ondrosuku fa den sani di sabiman kon sabi e kruderi nanga san skrifi na ini Bijbel.
a Son sma no e bribi na ini Bijbel fu di kerki e leri son sani di den no e angri nanga dati. Fu eksempre kerki ben leri sma taki ala sani na ini na universum e drai lontu grontapu, noso taki Gado meki grontapu na ini siksi dei fu 24 yuru.—Luku a faki „Fa Bijbel e kruderi nanga den sani di sabiman kon sabi?”
-
-
Sabiman no sabi ala saniA Waktitoren 2015 | 1 yuni
-
-
TORI FU A KAFTI | WI MUSU BRIBI SABIMAN MORO LEKI BIJBEL?
Sabiman no sabi ala sani
No so langa pasa, sma di no e bribi srefisrefi na ini Gado, skrifi wan tu buku pe den e krutu kerki na ala sortu fasi. Den buku disi tyari omeni dyugudyugu nanga haritaki kon, baka di furu sma leisi den. Luku san David Eagleman, wan sabiman di e ondrosuku den senwe titei fu libisma e taki fu den buku disi: „Son sma di e leisi den sortu buku disi . . . e denki taki sabiman sabi ala sani.” A e taki tu: „Ma bun sabiman wani tan leri nyun sani, fu di den sabi taki furu sani de ete di den kan ondrosuku.”
Na ini den hondrohondro yari di pasa, koni sabiman ondrosuku furu sani na ini a naturu èn den kon sabi kefalek moi sani di ben e dangra den fosi. Ma sonwan fu den meki wan lo fowtu. Isaac Newton ben de wan fu den moro koni sabiman di grontapu sabi. A sori fa a zwaartekracht e sorgu taki den planeiti, den stari, nanga den starisistema no e tuka nanga makandra na ini na universum. Na en kon nanga ala den sortu kefalek wiskunde di sma e gebroiki fu seti computer, fu go na tra planeiti, èn fu ondrosuku a krakti fu na atoom. Ma Newton ben e ondrosuku den stari èn a ben e du towfruwroko tu fu sori taki yu kan kenki sani soleki loto, kopro, nanga isri kon tron gowtu, aladi dati no kan.
Ma 1500 yari fosi a ten fu Newton, a Griki sabiman Ptolomeus ben e ondrosuku den sani na hemel nanga en ai wawan. A ben sabi soifri pe den planeiti de te a ben e luku hemel te neti, èn a ben sabi heri bun fa fu meki karta fu den kondre fu grontapu. Ma a ben e bribi taki ala sani na ini na universum e drai lontu grontapu. Sabiman Carl Sagan di e ondrosuku na universum, skrifi a sani disi fu Ptolomeus: „Libisma bribi 1500 yari langa taki na universum e drai lontu grontapu. A sani disi e sori taki aladi wan sma kan koni kefalek, toku a kan meki fowtu.”
Na ini a ten disi sabiman e miti a srefi sani. Den o man fruklari ala sani fu na universum? Aladi a de wan moi sani taki sabiman du furu sani di tyari wini kon gi wi, toku wi musu hori na prakseri taki den no sabi ala sani. Wan sabiman di nen Paul Davies ben taki: „Noiti wi o man fruklari finifini fa ala sani na ini na universum e wroko. Ala ten wan sani o de di sma no o kaba frustan.” A sani disi di a man disi taki, tru. Noiti libisma o man sabi ala sani fu na universum. Sobun te sma e taki dati sabiman man fruklari ala sani di de, dan luku bun san yu e bribi.
A de krin taki Bijbel kan leri wi sani di sabiman no man leri wi
Luku san Bijbel e taki fu den kefalek moi sani di Gado meki: „Yehovah, den sani di yu meki furu srefisrefi. . . . Grontapu lai nanga den sani di yu meki” (Psalm 104:24). Den sani di Gado meki furu so te, taki libisma no o man frustan den alamala. Dati meki den wortu disi di na apostel Paulus skrifi sowan 2000 yari pasa, tru te now ete: „Ai, den blesi, a koni nanga a sabi fu Gado, furu trutru! Wi no man frustan fa a e krutu sani èn wi no man kon sabi fa den pasi fu en de!”—Romesma 11:33.
-