MWBR18 01 Verwijzing gi Wi Kresten libi nanga a preikiwroko studie-buku
1-7 Yanuari
GUDU NA INI GADO WORTU | MATEYUS 1-3
„A Kownukondre fu hemel kon krosibei”
(Mateyus 3:1, 2) Na a ten dati, Yohanes a Dopuman go preiki na Yudea-sabana. 2 A taki: „Un musu abi berow, bika a Kownukondre fu hemel kon krosibei.”
nwtsty ete wan tu sani na Mt 3:1, 2
preiki: A Griki wortu wani taki „fu tyari boskopu gi ala sma”. A wortu disi e poti prakseri na a fasi fa a boskopu e meki bekènti: Nofo tron a de wan boskopu gi ala sma, a no de wan lezing di wan sma e hori gi wan grupu sma nomo.
Kownukondre: Disi na a fosi presi na ini Bijbel pe a Griki wortu basileya skrifi. A wortu disi abi fu du nanga wan kownukondre, a kontren pe a e tiri èn den sma di de ondro a tiri fu a kownu. A Griki wortu disi skrifi 162 leisi na ini den Kresten Griki Buku fu Bijbel. A skrifi 55 leisi na ini a buku Mateyus èn furu leisi a abi fu du nanga a tiri fu Gado na hemel. Mateyus e gebroiki a wortu disi so furu, taki sma kan kari a buku fu en na Evangelietori fu a Kownukondre.
Kownukondre fu hemel: Den wortu disi skrifi sowan 30 leisi èn a de fu feni soso na ini na Evangelie fu Mateyus. Na Evangelie fu Markus nanga Lukas e gebroiki den wortu „Kownukondre fu Gado” noso „Gado Kownukondre” fu sori taki „a Kownukondre fu Gado” e tiri komoto fu hemel.—Mt 21:43; Mr 1:15; Lu 4:43; Da 2:44; 2Ti 4:18.
kon krosibei: Disi wani taki dati a sma di ben o tron Tiriman na ini a hemel Kownukondre ben o kon heri esi.
(Mateyus 3:4) A man disi, Yohanes, ben e weri krosi di meki fu kameili-wiwiri èn a ben tai wan leribuba na en bere. A ben e nyan sprenka nanga busi-oni tu.
nwtsty fowtow
Den krosi fu Yohanes a Dopuman èn a fasi fa a ben tan
Yohanes ben e weri krosi di ben meki fu kameili-wiwiri èn a ben tai wan leribuba na en mindri pe a ben kan anga wan tu pikin sani. A profeiti Elia ben e weri den srefi sortu krosi (2Kw 1:8). Krosi di ben meki fu kameili-wiwiri ben grofugrofu èn nofo tron na pôtisma ben e weri den sortu krosi disi. Ma den gudusma ben e weri safu krosi di ben meki fu zijde-krosi nanga linnen (Mt 11:7-9). Fu di Yohanes ben de wan Nasireisma sensi a gebore, meki a kan taki en wiwiri noiti no ben koti. Dati meki en krosi nanga a fasi fa a ben tan ben sori sma krin taki a no ben e libi wan gudu libi, ma taki a wani fu Gado ben de a moro prenspari sani gi en.
Sprenka
A wortu „sprenka” di skrifi na ini Bijbel kan abi fu du nanga iniwan sprenka di abi tu syatu sani na den fesi-ede di gersi antenne, spesrutu den sprenka di e frei fu a wan presi go na a trawan na ini bigi grupu. Wan ondrosuku di du na ini Yerusalem e sori taki a sabana sprenka meki 75 procent fu eiwit. Te sma e nyan en, den e puru na ede, den futu, den frei, nanga a bere. A pisi di e tan abra na a borsu èn den e nyan en lalalala noso den e bori en. Sma taki dati sonwan fu den sprenka disi e tesi leki sarasara noso krabu èn den abi furu eiwit.
Busi-oni
Na ini a fowtow disi yu kan si wan godo di oni-wasiwasi meki (1) nanga wan oni-godo di span nanga oni (2). A kan taki na oni di Yohanes ben e nyan ben kon fu wan wasiwasi di nen Apis mellifera syriaca. Den wasiwasi disi lai na ini a kontren dati. Den man libi na ini a kontren fu Yudea pe a weer faya, ma libisma no man kweki den fu di den kefalek. Ma sensi den yari baka 800 Fosi Krestes, sma ben e kweki oni-wasiwasi na ini prapi di meki fu klèidoti. Sma feni bun furu fu den godo disi na mindrisei fu wan foto (di sma sabi now leki Tel Rehov), na ini Yordan-lagipresi. Na ini den godo disi den feni oni di kande kon fu wan wasiwasi di sma ben tyari komoto fu a kondre di wi sabi now leki Torkukondre.
Diki moro dipi
(Mateyus 1:3) Yuda tron a papa fu Peres nanga Sera èn Tamar ben de a mama fu den. Peres tron a papa fu Hesron. Hesron tron a papa fu Ram.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 1:3
Tamar: A fosiwan fu den feifi uma di Mateyus kari leki wan fu den afo fu a Mesias. Den tra fo na Rakab nanga Rut, den tu uma disi no ben de Israelsma (vs. 5); Batseiba, „a wefi fu Uria” (vs. 6); nanga Maria (vs. 16). Moro furu fu den afo fu a Mesias di Mateyus kari na mansma, ma a kan taki a kari den nen fu den uma disi fu di ibriwan fu den tron afo fu Yesus na wan tumusi aparti fasi.
(Mateyus 3:11) Mi e dopu unu nanga watra, fu di unu abi berow. Ma baka mi wan sma o kon di bigi moro mi èn mi no warti srefi fu puru en susu na en futu. A sma dati o dopu unu nanga santa yeye èn nanga faya.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 3:11
dopu unu: Noso „dukrun unu”. A Griki wortu baptiso wani taki „dopu; dukrun”. Tra buku di e fruklari Bijbel e sori taki dopu wani taki dati wan sma en heri skin e go na ini watra. Wan leisi Yohanes a Dopuman ben e dopu sma na ini a birti fu Yordan-lagipresi krosibei fu Salim „bika furu watra ben de drape” (Yoh 3:23). Di Filipus ben dopu a heihei man fu Etiopia, den ala tu „saka go na ini a watra” (Tor 8:38). Na a srefi Griki wortu den gebroiki na ini a Septuaginta na 2Kw 5:14 pe skrifi taki Naman ’dukrun go na ini Yordan-liba seibi tron’.
8-14 YANUARI
GUDU NA INI GADO WORTU | MATEYUS 4, 5
„San wi kan leri fu a prenspari lezing di Yesus ben hori na tapu wan bergi?”
(Mateyus 5:3) „Koloku fu den sma di sabi taki den abi Gado fanowdu, bika den o kisi a Kownukondre fu hemel.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 5:3
Koloku: Disi a no wan prisiri firi nomo leki te wan sma abi wan bun ten. Ma a e taki fu wan sma di Gado blesi èn di a feni bun. Bijbel e gebroiki a wortu disi tu te a e taki fu a glori fu Gado nanga Yesus na ini hemel.—1Ti 1:11; 6:15.
den sma di sabi taki den abi Gado fanowdu: A Griki wortu di vertaal nanga „den sma di sabi”, trutru wani taki „den sma di pôti (mofinawan; sma di no abi moni; sma di e begi sani)”. Den sma disi sabi taki den abi yepi fanowdu èn den e suku a yepi dati. Na a srefi wortu disi Bijbel e gebroiki na Lu 16:20, 22 te a e taki fu Lasarus, wan man di ben e „begi sma sani”. Na ini son Bijbel a pisi disi vertaal na a fasi disi: Den sma di „pôti na ini yeye”. Disi na sma di sabi taki den abi Gado fanowdu trutru èn taki a nowtu dati bigi.
(Mateyus 5:7) Koloku fu den sma di abi sari-ati gi trawan, bika sma o abi sari-ati gi den.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 5:7
sari-ati: Te Bijbel e gebroiki a wortu „sari-ati”, dan a no e sori nomo taki wan sma e gi trawan pardon noso taki a no e krutu en hebi gi wan sani di a du. Ma moro furu a wani taki dati a sma e firi sari gi wan trawan èn dati meki a e du wan sani fu yepi en.
(Mateyus 5:9) Koloku fu den sma di e suku fu libi bun nanga trawan, bika sma o kari den ’pikin fu Gado’.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 5:9
sma di e suku fu libi bun nanga trawan: Disi na sma di lobi freide èn efu freide no de, den de klariklari fu meki freide.
Diki moro dipi
(Mateyus 4:9) A taigi Yesus: „Mi o gi yu ala den sani disi efu yu boigi èn anbegi mi wán leisi nomo.”
nwtsty ete wan tu sani na Mt 4:9
anbegi mi wán leisi nomo: A Griki wortu disi kan vertaal tu nanga „fu anbegi”. Na ini a tekst disi a abi fu du nanga wan sani di ben musu pasa a momenti dati nomo. A vertaling „anbegi mi wán leisi nomo” e sori taki Didibri no aksi Yesus fu anbegi en doronomo, ma a ben musu du dati wán leisi.
(Mateyus 4:23) Dan a waka lontu na ini heri Galilea, aladi a ben e gi leri na ini den snoga fu den èn a ben e preiki a bun nyunsu fu a Kownukondre. A ben e dresi ibri sortu siki tu nanga ibri sortu mankeri di den sma ben abi.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 4:23
gi leri . . . preiki: Fu gi leri a no a srefi leki preiki. Wan sma di e gi leri no e meki wan sani bekènti nomo, ma a e fruklari sani, a e overtoigi trawan èn a e kon nanga buweisi.
15-21 YANUARI
GUDU NA INI GADO WORTU | MATEYUS 6, 7
(Mateyus 6:24) Nowan sma kan dini tu masra leki srafu. Bika a o teige a wan masra èn lobi a trawan, noso a o horibaka gi a wan èn wisiwasi a trawan. Unu no kan dini Gado èn dini Gudu na a srefi ten.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 6:24
srafu: A Griki wortu wani taki ’wroko leki wan srafu’. So wan srafu ben abi wán masra nomo. Yesus ben wani sori taki wan Kresten no kan gi Gado na anbegi di a abi reti na tapu, ma na a srefi ten a e feti baka gudu.
(Mateyus 6:33) Fu dati ede, tan suku fosi a Kownukondre nanga Gado en retidu, dan unu o kisi ala den tra sani tu.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 6:33
Tan . . . suku: A Griki wortu e sori taki disi na wan sani di wan sma e du doronomo. A kan vertaal tu nanga „Suku . . . doronomo”. Den bakaman fu Yesus no ben o suku a Kownukondre fu wan pisi ten nomo èn baka dati den e go suku tra sani. Na presi fu dati a musu de a moro prenspari sani na ini den libi.
a Kownukondre: Son owru Griki dokumenti e taki „Gado Kownukondre”.
en: Disi e sori go na Gado, a „Tata na hemel” di kari na ini Mt 6:32.
retidu: Den sma di e suku Gado retidu de klariklari fu du a wani fu Gado èn den e hori densrefi na den wet fu Gado di e sori san bun èn san no bun. Disi ben de heri tra fasi nanga den Fariseiman di ben e suku den eigi retidu.—Mt 5:20.
Diki moro dipi
(Mateyus 7:28, 29) We, di Yesus kaba taki den sani disi, ala den sma fruwondru fu a fasi fa a ben gi leri. 29 Bika a ben e gi den leri leki wan sma di kisi makti fu Gado. A no ben e gi leri leki den leriman fu Wèt.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 7:28, 29
fruwondru: A Griki wortu di vertaal dyaso e sori taki „a sma e fruwondru so te, taki a no man bribi san a e si noso yere”. A fasi fa a wortu vertaal e sori taki a no fu wan syatu pisi ten nomo den wortu fu Yesus ben abi krakti na sma tapu, ma fu wan langa pisi ten.
a fasi fa a ben gi leri: Disi e sori fa Yesus ben e gi leri, a fasi fa a ben e fruklari sani èn sosrefi ala den sani di a ben leri sma na ini a lezing di a ben hori na tapu a bergi.
A no ben e gi leri leki den leriman fu Wèt: Yesus no ben e taki sani di kon fu den leriman fu Wet, ma a ben e taki leki wan sma di e teki presi gi Yehovah, leki wan sma di abi makti. Sobun, den sani di a ben e leri sma ben komoto fu Gado Wortu.—Yoh 7:16.
22-28 YANUARI
GUDU NA INI GADO WORTU | MATEYUS 8, 9
„Yesus ben lobi sma”
(Mateyus 8:1-3) Baka di a saka kon fu a bergi, furu sma ben e waka na en baka. 2 Ne wan gwasiman kon na en, a boigi gi en èn a taki: „Masra, efu yu wani nomo, yu kan meki mi kon krin.” 3 Dati meki Yesus langa en anu fasi a man èn a taki: „Mi wani. Kon krin.” Wantewante a gwasi komopo na a man en skin èn a kon krin.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 8:3
Yesus fasi a man: A Wet fu Moses ben e sori taki gwasiman ben musu tan dorosei fu a kampu so taki tra sma no kisi a siki (Le 13:45, 46; Nu 5:1-4). Ma den Dyu kerki fesiman ben meki tra wet. Fu eksempre, nowan sma ben mag kon 1.8 meter krosibei fu wan gwasiman. Ma tapu son dei te furu winti ben e wai, dan sma ben musu tan sowan 45 meter fara fu wan gwasiman. Den sortu wet disi ben e meki taki sma ben e du hati sani nanga gwasiman. Sma e taki bun fu wan leriman fu Wet di ben kibri gi gwasiman èn fu trawan di ben e trowe ston na den tapu so taki den no kon krosibei fu en. Ma Yesus ben abi furu sari-ati nanga a gwasiman èn dati meki a du wan sani di tra Dyu noiti ben o du. A fasi a man. A du dati aladi a ben kan taki wan sani nomo fu dresi a man.—Mt 8:5-12.
Mi wani: Yesus no du nomo san a man aksi en, ma a taigi a man nanga en heri ati taki a wani yepi en. Disi e sori taki a yepi a man fu di a ben e firi gi en, a no fu di a ben fruplekti fu du en.
(Mateyus 9:9-13) Baka dati, di Yesus ben e gowe fu drape, a si wan man di nen Mateyus. A ben e sidon na a kantoro pe sma e go fu pai belasting-moni. A taigi Mateyus: „Tron wan bakaman fu mi.” Wantewante a opo go waka na Yesus baka. 10 Bakaten, di Yesus ben de na ini na oso e sidon na tafra, furu sondari nanga sma di e teki belasting-moni gi lanti kon sidon nanga Yesus èn nanga den disipel fu en. 11 Ma di den Fariseiman si disi, den taigi den disipel fu en: „Fu san ede a leriman fu unu e nyan nanga den sma di e teki belasting-moni gi lanti èn nanga den sondari?” 12 Di a yere den, a taki: „Gosontu sma no abi datra fanowdu, ma na siki sma abi datra fanowdu. 13 Fu dati ede, go leri san disi wani taki: ’Mi wani sari-ati, mi no wani srakti-ofrandi.’ Bika mi no kon fu kari sma di e du san reti, ma mi kon fu kari sondari.”
nwtsty ete wan tu sani na Mt 9:10
nyan: Noso „sidon na tafra”. Te wan sma ben e sidon na tafra nanga wan trawan, dan dati e sori taki en nanga a sma na bun mati. Sobun, na ini Yesus ten a no ben e pasa furu taki wan Dyu ben o sidon na tafra, noso nyan nanga wan sma di no de Dyu.
sma di e teki belasting-moni gi lanti: Furu Dyu ben e teki belasting-moni gi den tiriman fu Rome. Sma no ben lobi den Dyu disi fu di den ben e wroko makandra nanga wan tra kondre di ben e pina a pipel èn fu di den ben e meki den sma pai tumusi furu belasting-moni. Den Dyu ben e tegu gi Dyu di ben e teki belasting-moni. Gi den, so wan sma ben de a srefi leki sondari nanga huru-uma. —Mt 11:19; 21:32.
(Mateyus 9:35-38) Baka dati Yesus bigin waka go na ala den foto nanga dorpu fu gi sma leri na ini den snoga fu den èn fu preiki a bun nyunsu fu a Kownukondre. A ben e dresi ibri sortu siki nanga ibri sortu mankeri. 36 Di a si ala den sma, a ben e sari den, bika sma ben e pina den èn den ben e waka bruyabruya leki skapu di no abi skapuman. 37 Dan a taigi den disipel fu en: „Iya, a kotiwroko bigi, ma furu wrokoman no de. 38 Fu dati ede, begi a Masra fu a kotiwroko meki a seni wrokoman fu go du a kotiwroko fu en.”
nwtsty ete wan tu sani na Mt 9:36
sari: A Griki wortu splakisomai di vertaal dyaso abi fu du nanga a wortu „inibere” (splakna). A e sori fa wan sma e firi dipi fu inisei, wan tranga firi. Na ini Grikitongo disi na a moro krakti fasi fu taki dati wan sma e sari.
29 YANUARI–4 FEBRUARI
GUDU NA INI GADO WORTU | MATEYUS 10, 11
„Yesus ben e gi sma krakti baka”
(Mateyus 10:29, 30) Sma e seri tu pikin fowru gi wan sensi di no warti furu, a no so? Ma toku nowan fu den fowru o fadon na gron sondro fu un Tata sabi. 30 A Tata teri srefi ala den wiwiri na tapu un ede.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 10:29, 30
pikin fowru: A Griki wortu strowtion wani taki iniwan pikin fowru. Moro furu a abi fu du nanga wan pikin fowru èn a moro bunkopuwan di sma ben kan.
gi wan sensi di no warti furu: Noso „gi wan asarion”. Disi na a moni di wan sma ben e kisi te a ben wroko 45 miniti. (Luku sgd Pisi 18.) Di Yesus ben e go preiki na ini Galilea a di fu dri leisi, a taki dati sma kan bai tu pikin fowru gi wán asarion. Ma soleki fa a sori, dan wán yari baka dati, di Yesus ben e preiki na ini Yudea, a taki dati sma ben kan bai feifi pikin fowru gi tu asarion (Lu 12:6). Te wi e luku den tori disi, dan wi kan frustan taki den pikin fowru disi ben bunkopu so te, taki wan sma ben e kisi a di fu feifi fowru gratis.
A Tata teri srefi ala den wiwiri na tapu un ede: Sma e taki dati wan libisma abi moro leki 100.000 wiwiri na tapu en ede. Efu Yehovah sabi srefi den pikinpikin sani dati, dan wi kan de seiker taki a e broko en ede nanga ibriwan fu den bakaman fu Krestes.
nwtsty fowtow
Pikin fowru
Den fowru fisi ben bunkopu moro ala fowru di sma ben e seri fu nyan. Sma ben kan bai tu fu den nanga a moni di a e wroko na ini 45 miniti. A Griki wortu abi fu du nanga iniwan pikin fowru, sosrefi a wan di sma e kari huismus (Passer domesticus biblicus) nanga a Spaanse mus (Passer hispaniolensis) di lai ete na ini Israel.
(Mateyus 11:28) Un alamala di musu wroko hebi èn di musu tyari hebi lai, un kon na mi èn mi o gi unu krakti baka.
nwtsty ete wan tu sani na Mt 11:28
tyari hebi lai: Tranga wroko nanga den broko-ede fu a libi ben de leki wan hebi lai gi son sma. Na den sma disi Yesus ben e kari fu kon na en. Na anbegi fu Yehovah ben tron wan hebi gi den fu di den leriman fu Wet ben poti omeni libisma gwenti na ini a Wet fu Moses (Mt 23:4) Srefi a Sabat di sma ben e hori fu kisi krakti baka, ben kon tron wan hebi gi sma.—Eks 23:12; Mr 2:23-28; Lu 6:1-11.
mi o gi unu krakti baka: A Griki wortu di vertaal nanga „krakti” kan abi fu du tu nanga rostu (Mt 26:45; Mr 6:31) di sma e teki baka wan tranga wroko so taki den kan kisi krakti baka (2Kor 7:13: Flm 7). Den tra tekst lontu Mateyus kapitel 11 e sori taki den sma di ben o teki a „tyatyari” fu Yesus (Mt 11:29) no ben o rostu, ma den ben o wroko. Ma a fasi fa a Griki wortu gebroiki e sori taki Yesus e gi krakti baka na sma di weri, so taki den kan teki a tyatyari fu en di switi fu tyari èn a lai fu en di lekti.
(Mateyus 11:29, 30) Teki mi tyatyari na un tapu èn leri fu mi, bika mi abi safri-ati nanga sakafasi èn unu o kisi krakti baka. 30 Bika a tyatyari fu mi switi fu tyari èn mi lai lekti.”
nwtsty ete wan tu sani na Mt 11:29
Teki mi tyatyari na un tapu: Yesus gebroiki a wortu „tyatyari” na agersi fasi. Den wortu disi wani taki dati wan sma musu saka ensrefi na ondro wan trawan èn a musu teki a tiri fu a sma. Efu a tyatyari di Yesus e taki fu en na a wan di Gado gi Yesus fu tyari, dan fu taki en leti Yesus e kari en disipel fu kon na ondro a tyatyari dati makandra nanga en. Dan a tekst ben o vertaal so: „Kon nanga mi na ondro mi tyatyari.” Ma efu a tyatyari na a wan di Yesus srefi e gi sma fu tyari, dan a wani taki dati wi musu saka wisrefi na ondro Krestes èn wi musu teki a tiri di a e gi wi leki bakaman fu en.